Grad Banja Luka

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Ukoliko ste tražili istoimeno naseljeno mjesto, pogledajte članak Banja Luka.
Grad Banja Luka

Banja Luka, pogled sa Starčevice

Grb Banje Luke
Grb

Zastava Banje Luke
Zastava
Osnovni podaci
Država  Bosna i Hercegovina
Entitet  Republika Srpska
Sjedište Banja Luka
Stanovništvo
Stanovništvo Pad 180.053[1] ili
Pad 185.042[2] (2013)
Geografske karakteristike
Površina 1.239 km2


Ostali podaci
Vremenska zona UTC+1 (CET), ljeti UTC+2 (CEST)
Gradonačelnik Draško Stanivuković (PDP)
Poštanski broj 78000
Pozivni broj 51
Krsna slava Spasovdan
Dan grada 22. april
Dan oslobođenja grada u Drugom svjetskom ratu 1945. godine
Veb-sajt www.banjaluka.rs.ba

Grad Banja Luka ili Grad Banjaluka, po broju stanovnika je najveća jedinica lokalne samouprave u Republici Srpskoj i druga u Bosni i Hercegovini. Prostire se na 1.239 km². Prema konačnim podacima Popisa stanovništva BiH 2013. godine za Republiku Srpsku koje je izdao Republički zavod za statistiku živjelo je 180.053[1] lica, dok je prema Agenciji za statistiku BiH živjelo 185.042[2] lica. U sastavu ove lokalne samouprave nalaze se još 53 naseljena mjesta, od kojih najviše stanovnika imaju Kuljani, Potkozarje, Šargovac, Piskavica, Motike, Dragočaj, Rekavice, Priječani itd.

Ime Banje Luke prvi put je zabilježeno 1494. godine. Grad je od tada imao brojne uspone i padove u svom razvoju, a bio je sjedište značajnih administrativnih jedinica poput Bosanskog pašaluka u Osmanskom carstvu i Vrbaske banovine u Kraljevini Jugoslaviji. U sadašnjim granicama ova jedinica lokalne samouprave funkcioniše od 1963. godine, kada su opštine Bronzani Majdan, Ivanjska i Krupa na Vrbasu ukinute i pripojene banjolučkoj opštini. Grad Banja Luka danas zauzima preko 4,7% teritorije Republike Srpske, a u njemu živi oko 15% stanovništva ovog entiteta. Najveće je privredno, kulturno i obrazovno središte Republike Srpske, te jedno od najznačajnijih u Bosni i Hercegovini.

Geografija[uredi | uredi izvor]

Položaj[uredi | uredi izvor]

Manjača

Veći dio područja Grada Banje Luke pripada slivu Vrbasa, a manji dio na zapadu slivu rijeke Gomjenice, koja se ulijeva u Sanu. Na ovom području Vrbas gubi osobine planinske rijeke i ulazi u niziju na svom putu ka ušću u Savu.[3] U urbanom jezgru Banje Luke, koje se nalazi na nadmorskoj visini od 163 m,[4] Vrbas prima pritoke Suturliju, Crkvenu i Vrbanju.[5] Prema različitim geomorfološkim, geološkim i hidrološkim osobinama, područje Grada Banje Luke se može podijeliti na 4 cjeline: ravno dno Banjolučke kotline, aluvijalne terase, brda koja okružuju kotlinu i Dinarske planine na jugu. Na jugozapadu područja se uzdiže planina Manjača, a na jugoistoku Čemernica. Njihovi najviši vrhovi su Velika Manjača (1.236 m) i Goli Vis (1.339 m). Između ove dvije planine Vrbas je usjekao klisuru u krednim vapnencima.[6] Grad se u početku razvijao nizvodno od nekadašnjeg Gornjeg Šehera prateći tok Vrbasa, a stambena naselja koja su se gradila poslije Drugog svjetskog rata razvijala su se u širinu prema brdima koja okružuju urbano jezgro. Banja Luka je posebno izložena riziku od zemljotresa. Najsnažniji zemljotres u ovom gradu zabilježen je oktobra 1969. godine, a prouzrokovao je štetu i u 14 okolnih opština. Teritorija Grada Banje Luke graniči se sa opštinama Gradiška, Laktaši, Čelinac, Kneževo, Mrkonjić Grad, Ribnik i Oštra Luka, te Gradom Prijedorom.

Geološke osobine i zemljišta[uredi | uredi izvor]

Područje ravničarskog dijela zahvata srednji, širi dio kotline (Banjolučko polje) i doline pritoka Vrbasa i Sane (Vrbanja, Gomjenica itd.), na nadmorskoj visini oko 150 m. Kvartarne naslage glina, ilovača, silikatni pijeskovi i šljunkovi, blago su zatalasani tereni, koji predstavljaju prijelaz iz dolinskog u brdski teren. Područje pobrđa (150–600 m) grade stijene dijabaz-krečnjačke formacije. Taj prostor karakteriše jako naboran reljef, koji je uslov za obrazovanje dominantnih kiselih smeđih zemljišta. Područje planinskih masiva (nadmorske visine 400–1339 m) na južnom dijelu teritorije grada građeno je od krečnjačkih i dolomitnih formacija.[7] Dominantna zemljišta banjolučke teritorije (preko 90%) spadaju u red automorfnih zemljišta, među kojima su najprisutnija smeđa (kambična) zemljišta, a zatim i eluvijalno-iluvijalna, ilimerizovana zemljišta. Hidromorfna zemljišta su rasprostranjena na manjoj teritoriji, a među njima su najznačajnija pseudoglejna i aluvijalna zemljišta.[7]

Klima[uredi | uredi izvor]

Banja Luka zimi

Klima Banje Luke je umjerenokontinentalna, uz uticaj klime panonskog pojasa. Srednja godišnja temperatura je 10,7 °C, srednja januarska −0,8 °C, dok je srednja julska 21,3 °C.[8] Srednja godišnja oblačnost iznosi 62%. Banjolučki kraj odlikuju izrazite zime, topla ljeta, znatna kolebanja temperature, te obilne padavine početkom ljeta.[9] Najčešći su vjetrovi iz sjevernog kvadranta, a veći dio godine u Banjoj Luci vlada tiho vrijeme.[10]

Klima Banje Luke (1961—2003)
Pokazatelj \ Mesec .Jan. .Feb. .Mar. .Apr. .Maj. .Jun. .Jul. .Avg. .Sep. .Okt. .Nov. .Dec. .God.
Apsolutni maksimum, °C (°F) 22,3
(72,1) 		25,2
(77,4) 		27,6
(81,7) 		31,4
(88,5) 		35,4
(95,7) 		39,2
(102,6) 		41,4
(106,5) 		41,4
(106,5) 		38,3
(100,9) 		34,8
(94,6) 		26,7
(80,1) 		23,5
(74,3) 		41,4
(106,5)
Srednji maksimum, °C (°F) 3,7
(38,7) 		6,8
(44,2) 		12,0
(53,6) 		17,2
(63) 		22,0
(71,6) 		25,0
(77) 		27,2
(81) 		26,9
(80,4) 		23,3
(73,9) 		17,4
(63,3) 		10,8
(51,4) 		5,2
(41,4) 		16,5
(61,7)
Srednji minimum, °C (°F) −4,6
(23,7) 		−2,3
(27,9) 		0,7
(33,3) 		4,7
(40,5) 		9,0
(48,2) 		12,4
(54,3) 		13,7
(56,7) 		13,3
(55,9) 		10,1
(50,2) 		5,7
(42,3) 		1,6
(34,9) 		−2,6
(27,3) 		5,1
(41,2)
Apsolutni minimum, °C (°F) −26,4
(−15,5) 		−27,4
(−17,3) 		−18,2
(−0,8) 		−5,9
(21,4) 		−1,4
(29,5) 		0,9
(33,6) 		5,3
(41,5) 		1,8
(35,2) 		−1,4
(29,5) 		−6,0
(21,2) 		−14,3
(6,3) 		−20,4
(−4,7) 		−27,4
(−17,3)
Količina padavina, mm (in) 70,5
(27,76) 		62,6
(24,65) 		77,7
(30,59) 		89,2
(35,12) 		95,7
(37,68) 		111,8
(44,02) 		93,6
(36,85) 		83,6
(32,91) 		95,0
(37,4) 		83,3
(32,8) 		97,7
(38,46) 		88,9
(35) 		1.049,6
(413,23)
Izvor: Republički hidrometeorološki zavod Banja Luka

Istorija[uredi | uredi izvor]

Tvrđava Kastel

U gradu i njegovoj okolini otkrivena su bogata arheološka nalazišta koja govore o prastanovnicima prostora oko Vrbasa. Na prostoru tvrđave Kastel, u današnjem središtu grada, pronađen je znatan fond kamenog oruđa i oružja za koje se pretpostavlja da se koristilo u mlađem paleolitu.[11] Na istom mjestu utvrđeno je postojanje badenskog naselja iz nešto mlađeg perioda, eneolita (između 2000. i 1800. godine p. n.e.).[12] Pored ostataka kuća sa drvenom konstrukcijom, oblijepljenih blatom, otkriveni su i keramički predmeti tipični za taj period, kao što su šolje sa visokim cilindričnim vratom i ornamentima, te kupasti glineni tegovi, koji su mogli služiti u ribolovu ili u primitivnoj tehnologiji tkanja.[12]

Prvi poznati stanovnici na ovom prostoru bili su Iliri i Kelti, a šire područje današnje Banje Luke, pred rimsko osvajanje, naseljavalo je ilirsko pleme Oserijati[13]. Rimski vojskovođa Germanik zauzeo je područje današnje Banje Luke prvih godina nove ere, nakon gušenja poznatog Batonovog ustanka.[14] Na mjestu Kastela bio je podignut rimski vojni logor, utvrđenje Kastra (lat. Castrum Castra), pored koga je niklo i civilno naselje. Publije Kornelije Dolabela, namjesnik cara Tiberija u provincijama Ilirik i Dalmacija, izgradio je oko 20. godine tzv. Put soli koji je povezivao Salonu sa Servicijumom, a Kastra je postala važno urbano naselje na tom putu. To se može zaključiti po nalazima kasnoantičkog novca, keramike, kamena, ostataka ciglana, zgrada i grobnica u gradu i obližnjim selima. U blizini Kastela je pronađen Jupiterov žrtvenik iz drugog vijeka, koji se čuva u sarajevskom Zemaljskom muzeju. Rimljani su spoznali i koristili ljekovita svojstva termomineralnih voda u Srpskim toplicama, te na izvorištima u okolini grada — Slatini i Laktašima.

Ostaci tvrđave Greben

Tokom 6. i 7. vijeka, poslije propasti Rimskog carstva, doseljavala su se slovenska plemena. Od 7. do 12. vijeka ovim prostorima je uglavnom gospodarila Vizantija. Povremeno su ih zauzimali i ugarski kraljevi, a u 9. vijeku rijeka Vrbas (ili Una) bila je zapadna granica Kneževine Srbije. Sredinom 12. vijeka teritorijom današnje Banje Luke vladao je prvi bosanski ban Borić. O srednjovjekovnom životu u okolini Banje Luke svjedoče mnoge povelje i zapisi izdati u gradovima vrbaške i zemljaničke (zemuničke) župe, kao i značajni ostaci utvrđenih gradova iz perioda od 13. do 15. vijeka u kanjonu Vrbasa i na prostoru sjeverno od današnjeg grada, u Lijevču i Potkozarju. Greben grad se po prvi put pominje 1192. godine,[15] Vrbaški grad 1244,[16] župa Zemljanik 1287, župa Vrbanja i grad Kotor (Kotor Varoš) 1322,[17] Zvečaj 1404,[18] a Bočac 1446[19]. Krajem 14. vijeka ovim prostorima (tzv. Donjim krajima) vladao je kralj Tvrtko, a početkom 15. vijeka moćni feudalac Hrvoje Vukčić Hrvatinić.

Grad se pod današnjim imenom prvi put pominje 1494. godine kada ugarski kralj Vladislav II Jagelonac, u povelji upućenoj lokalnim zapovjednicima Jajačke banovine, navodi ime Juraja Mikulašića kao kaštelana Banje Luke.[20] Lingvisti smatraju da je ime grada nastalo od riječi „ban” (odnosno, arhaičnog pridjeva „banja”, u značenju „banova”) i „luka”, pri čemu je luka označavala livadu u blizini vode. Banja Luka se tada nalazila na području današnje mjesne zajednice Srpske toplice, s obje strane Vrbasa.[21] Poznato je da su na ovom prostoru prije pada pod tursku vlast postojale župe Zemljanik (Zemunik) i Vrbas, a nedaleko od njih, istočno od rijeke Vrbas nalazile su se župe Vrbanja i Glaž. Od 1463. do 1528. godine područje je bilo u sastavu Jajačke banovine.[22]

Osmansko carstvo[uredi | uredi izvor]

Turci Osmanlije su osvojili Banju Luku 1528. godine.[16] Grad se snažnije razvijao od 1553. godine, kada je sjedište Bosanskog sandžaka premješteno iz Sarajeva u Banju Luku.[21] Prvi sandžak-beg u Banjoj Luci bio je Sofi Mehmed-paša. U njegovo vrijeme se naglo povećao obim trgovačkih poslova, sagrađene su ćuprije preko Vrbasa i karavan-seraj.[23] U periodu od 1579. do 1587. godine Ferhat-paša Sokolović je izgradio čaršiju na idealnom prostoru za razvoj naselja, na ušću rijeke Crkvene u Vrbas (Donji Šeher).[24] Tada je podignuto 216 javnih građevina, od kojih su najpoznatije: džamija Ferhadija, karavan-saraj, oko 200 zanatskih i trgovačkih dućana, te ambari za žito. Godine 1583, Banja Luka je postala sjedište Bosanskog pašaluka, što je bila sve do 1639. godine.[25]

Građevine iz osmanskog perioda

U vrijeme austrijsko-turskih ratova Banja Luka je bila više puta pustošena, a njeno stanovništvo pobijeno ili rastjerano. Naročito je značajna bitka koja se vodila oko banjolučke tvrđave 1737. godine u kojoj su obje strane pretrpjele velike gubitke.[26] Banju Luku su pored vojničkih pohoda pustošile i velike epidemije kuge, od kojih je najveća bila ona između 1813. i 1816, kao i česti razorni zemljotresi. Krajem turske vladavine grad je imao 1.126 kuća, od kojih su 103 bile u srpskoj varoši. Ovaj period banjolučke prošlosti obilježio je i Vaso Pelagić, prvi upravnik pravoslavne bogoslovije, osnovane 1866. godine.[27] Pelagić je za školske potrebe i radi širenja prosvjete u narodu štampao 1867. godine u Beogradu „Rukovođu za srpsko-bosanske, hercegovačke, starosrbijanske i makedonske učitelje”. Primio je čin arhimandrita da bi zaštitio Bogosloviju u Banjoj Luci od protivnika iz redova sve tri vjere, kojima se nije dopadao njegov slobodouman školski program. Muslimanska srednja škola prvog stepena, ruždija, počela je sa radom 1862. godine.[28]

Za 350 godina turske vladavine, pored toga što je povremeno bila sjedište velikih administrativnih jedinica (sandžaka i pašaluka), Banja Luka je stalno imala značajne upravne funkcije nižih nivoa vlasti. Bila je sjedište kadiluka, koji je osnovan početkom druge polovine 16. vijeka, a obuhvatao je više nahija, među kojima je bila i Banjolučka.[22] Sredinom 19. vijeka u Osmanskom carstvu je izvršena reorganizacija administrativne podjele, kada su sandžaci postali manje teritorijalne jedinice. Godine 1851. osnovan je Banjolučki sandžak, koji su činili kadiluci: Banja Luka, Gradiška, Derventa, Tešanj i Žepče. Kadiluci su bili podijeljeni na opštine.[22]

Austrougarska[uredi | uredi izvor]

Razglednica iz 1905. godine

Godine 1878, Banju Luku je okupirala Austrougarska. Iako je za vrijeme turske vlasti bila administrativni centar regije, Banja Luka je austrougarsku okupaciju BiH dočekala kao zaostalo orijentalno naselje sa manje od 10.000 stanovnika. Pod novom vlašću grad je značajno napredovao. Dobio je nove saobraćajnice, vodovod, kanalizaciju, električnu rasvjetu, a razvijale su se i privreda i trgovina. Željezničkim putem se izvlačilo drvno bogatstvo, koje se plasiralo dalje u sve krajeve „Dvojne monarhije”. Za vrijeme austrougarske vladavine otvorena je i gimnazija („Velika realka”, 1895)[29], fabrika duvana (1888)[30], željeznička stanica (1891)[31] i drvoprerađivačko preduzeće „Bosna holc”. Austrougarski general Alfred fon Jelzon je pokrenuo akciju sadnje drvoreda, u kojoj je do 1885. godine zasađeno 4.714 stabala, a Banja Luka je postala prepoznatljiva po svojim alejama, čija je ukupna dužina tada iznosila 17 km.[32] Najznačajniji Banjolučanin tog vremena je pisac i narodni tribun Petar Kočić, rođen u obližnjim Stričićima na planini Manjači, koji je ostavio veliki i trajni pečat u kulturnom i političkom životu ovog kraja, kao i u srpskoj književnosti uopšte.

U periodu austrougarske okupacije sandžake su zamijenili okruzi, a kadiluke kotari. Prvi popis stanovništva je održan 1879. godine po administrativnim granicama iz osmanskog perioda, a nakon toga je došlo do promjena. Kotari Bosanska Kostajnica i Prijedor su pripojeni Banjolučkom okrugu, a Žepče Travničkom.[33] Iz Banjolučkog kotara izdvojeni su novoosnovani kotari Kotor Varoš i Prnjavor, te Gradski kotar Banja Luka.[22] Tzv. Seoski kotar Banja Luka ostao je najveći u okrugu, a pored ruralnog dijela današnjeg područja Grada Banje Luke, obuhvatao je i prostor današnjih opština Laktaši i Čelinac. Opštinsko vijeće Banje Luke imalo je 20 članova, od kojih su po 8 bili muslimani i pravoslavci, 3 rimokatolici i 1 jevrej. Načelnik opštine je bio musliman, prvi podnačelnik pravoslavac, a drugi rimokatolik.[34]

Početak Prvog svjetskog rata u Banjoj Luci obilježio je tzv. Veleizdajnički proces. Naime, po objavljivanju rata Srbiji, Austrougarska je u ovom gradu pohapsila 156 viđenijih Srba i optužila ih za veleizdaju. Konačnom presudom, izrečenom 1916. godine, 16 lica osuđeno je na smrt, a 87 ih je dobilo zatvorske kazne. Pomilovanje osuđenih na smrt uspio je da izdejstvuje Alfonso XIII, tadašnji kralj Španije, i to preko svoje majke, Marije Kristine, koja je bila porijeklom sa austrijskog dvora. Zahvalna Banja Luka i danas ima ulicu u samom centru grada koja nosi ime ovoga vladara. Austrougarska vlast u Banjoj Luci okončana je ulaskom srpske vojske u grad 21. novembra 1918. godine.

Kraljevina Jugoslavija[uredi | uredi izvor]

Karta Vrbaske banovine

U doba Kraljevine Jugoslavije grad se ubrzano razvijao, pogotovo za vrijeme uprave energičnog i preduzetnog Bana Svetislava Tise Milosavljevića, prvog bana tadašnje Vrbaske banovine. Tada su izgrađene zgrade Hipotekarne banke, Banske uprave, Banskog dvora, Sokolskog doma, Higijenskog zavoda, Narodnog pozorišta Vrbaske banovine i crkve Svete trojice, koja je srušena u njemačkom bombardovanju (danas Saborni hram Hrista spasitelja). Otvoren je veliki broj novih škola, Etnografski muzej Vrbaske banovine, podignut Gradski park, te izgrađen gradski most (most grada Patre), jedan od prvih projekata čuvenog inžinjera Branka Žeželja.[35] Sve to je uticalo i na procvat kulturnog života Banje Luke.

Prvi popis stanovništva nakon austrougarske okupacije održan je 1921. godine, a na snazi su još uvijek bile administrativne granice iz tog perioda. Za dotadašnje kotare se koristio naziv srez, a umjesto dotadašnjeg Banjolučkog okruga, 1923. godine na istom prostoru osnovana je Vrbaska oblast. Godine 1928. ukinut je Gradski srez Banja Luka. Banska uprava Vrbaske banovine započela je rad krajem novembra 1929. godine, kada je ukinuta Vrbaska oblast. Godine 1931. u sastavu Banjolučkog sreza bilo je 14 opština: Banja Luka (grad), Bronzani Majdan, Budžak, Čelinac, Dragočaj, Jošavka, Kadina Voda, Klašnice, Krupa, Maglajani, Piskavica, Rekavice, Saračica i Slatina.[36]

Napredak grada zaustavio je Drugi svjetski rat i njemačko bombardovanje 9. aprila 1941. sa velikim razaranjima, a potom i savezničko bombardovanje 1944. U Drugom svjetskom ratu Banja Luka je bila u okviru Nezavisne Države Hrvatske. Mnoge srpske i jevrejske porodice su protjerane, a neke od njih su završile u koncentracionom logoru Jasenovac. Nekada brojna jevrejska zajednica (uglavnom Sefarda) u Banjoj Luci gotovo sasvim je nestala. Pripadnici „Poglavnikovog tjelesnog sdruga” (Pavelićeve garde) i VIII Ustaške bojne (bataljona), počinili su u zoru 7. februara 1942. u banjolučkim naseljima Drakulić, Šargovac i Motike, najmasovniji jednodnevni pokolj u Drugom svjetskom ratu.[37] U ovom masakru hladnim oružjem je ubijeno oko 2.500 muškaraca, žena i djece srpske nacionalnosti.[37] Počinioce ovog pokolja predvodio je natporučnik (kapetan) Josip Mišlov u pratnji petrićevačkog župnika, fratra Tomislava Filipovića.[38] Preživjelo je vrlo malo svjedoka,[39] a ovaj pokolj je za vrijeme SFRJ decenijama minimiziran i zataškavan.[40] Porušen i osiromašen, grad je od fašista oslobođen 22. aprila 1945. na čelu sa komandantom Milančićem Miljevićem.[41] Godine 1961, na obližnjem Banj brdu podignut je spomenik u znak sjećanja na nekoliko hiljada krajiških boraca koji su poginuli u Drugom svjetskom ratu.

SFR Jugoslavija[uredi | uredi izvor]

Spomenik palim Krajišnicima na Banj brdu

Život Banje Luke u socijalističkom jugoslovenskom razdoblju mogao bi se podijeliti u dva perioda: od 1945. do razornog zemljotresa 1969. i od 1969. do izbijanja rata u Bosni i Hercegovini. Do 1948. u Banjoj Luci je osnovano trideset državnih (opštenarodnih) preduzeća među kojima i: „Rudi Čajavec”, „Krajina”, „Vitaminka”, „Autoprevoz”... A preduzeće „Stočar” proglašeno je 1950. najboljim otkupnim preduzećem u Jugoslaviji. Poslije oslobođenja aktivne su bile: Komunistička partija Jugoslavije, Narodni front, Savez sindikata, Savez socijalističke omladine, Savez boraca, Antifašistički front žena i još neke organizacije. Gradsko središte se teritorijalno širilo a uporedo s tim i vodovodna i kanalizaciona mreža. Gradska rasvjeta je raspolagala sa 150 klasičnih rasvjetnih tijela u nekom prvobitnom periodu nakon oslobođenja a 1965. postojalo je već 1500 rasvjetnih tijela. U okviru tradicionalnih i osnovnih gradskih privrednih djelatnosti — zanatstva i trgovine, glavne postratne promjene odnosile su se na novi svojinski karakter proizvodnih sredstava. Dakle, ukinuo se privatni i uspostavio opštedruštveni sektor. Osnovana su nova zanatska preduzeća: „1. maj”, „29. novembar”, „22. decembar”, „Elmont”, „Poljoremont”, „Nova radinost”...[42]

Najteži udarac u poslijeratnom periodu (SFRJ) gradu je zadao katastrofalni zemljotres 1969. godine, nakon kojeg je grad konačno dobio svoj danas prepoznatljivi izgled i značaj. Godina 1969. duboko je urezana u istoriju grada i svijest stanovništva. Najrazorniji udar pogodio je grad 27. oktobra 1969. godine. Počelo je u noći 26. oktobra u 2.55 č. jakim „prethodnim udarom”; podrhtavanje se nastavilo do 8.53 č. kada je grad pogodio zemljotres jačine 8° Merkalijeve skale, odnosno 6° Rihterove skale s epicentrom u samom centru grada (gdje se danas nalazi zgrada robne kuće „Boska”). Zahvaljujući pravovremenim mjerama, broj ljudskih žrtava je sveden na minimum (15 poginulih, a blizu 1.000 ranjenih). Materijalna šteta je bila ogromna. Ukupno je oštećeno 112 privrednih organizacija, 36.267 stanova, 131 školska zgrada, svi objekti kulture, socijalne zaštite, javnih službi. Medicinski centar je do temelja srušen. Privreda je pretrpjela značajne gubitke. Nakon zemljotresa je došlo vrijeme velike obnove grada, kada je izgrađeno mnoštvo novih objekata i stambenih naselja.[43]

Nakon Drugog svjetskog rata u Banjoj Luci je prvo bilo sjedište okruga koji se sastojao od 20 srezova, od kojih je jedan bio i Banjolučki srez sa istom teritorijom kao i prije rata. Za vrijeme popisa stanovništva 1948. godine ovaj srez se sastojao od 25 mjesnih narodnih odbora i gradskog područja Banje Luke. Oni mjesni narodni odbori koji nisu posjedovali minimalne uslove za preobražaj u opštinska središta su potom ukinuti, a srezovi su teritorijalno povećani. Tada je Banjolučki srez obuhvatao 11 opština: Banju Luku, Bosansku Gradišku, Bronzani Majdan, Čelinac, Ivanjsku, Kotor Varoš, Krupu na Vrbasu, Prnjavor, Skender Vakuf i Srbac. Narednom reorganizacijom su ukinute neke seoske opštine, od kojih su tri pripojene Banjolučkoj opštini (Bronzani Majdan, Ivanjska i Krupa na Vrbasu), a srezovi su ponovo prošireni, pa su Banjolučkom srezu pripojeni Jajački i Prijedorski, te dio Livanjskog sreza. Potom je uslijedilo konačno ukidanje srezova, a teritorija Banjolučke opštine se više nije mijenjala.[44]

Skorašnja istorija[uredi | uredi izvor]

Administrativni centar Vlade Republike Srpske

Za vrijeme ratnog sukoba na području BiH 1992—1995. u Banjoj Luci nije bilo direktnih dejstava, ali je došlo do značajnih promjena u nacionalnoj strukturi stanovništva.[8] U grad je došao veliki broj izbjeglih i raseljenih Srba, a iz njega je isto tako izbjegao veliki broj Hrvata i Bošnjaka. Pored toga, ovaj period banjolučke istorije obilježio je još jedan tragičan događaj. Od 22. maja do 19. juna 1992. godine u Klinici za dječje bolesti u Banjoj Luci umrlo je 12 novorođenčadi. Svima je kiseonik za inkubatore bio neophodan. Zbog prekida koridora kroz Posavinu prema Srbiji, usljed svakodnevnih borbi, bila je onemogućena dostava kiseonika kopnenim putem, kojim je Banja Luka do tada bila snabdijevana. Jedina mogućnost dopremanja kiseonika bila je vazdušnim putem, ali je na snazi bila zabrana letenja iznad BiH. Avion sa bocama kiseonika je na Batajničkom aerodromu nekoliko dana čekao posebno odobrenje za polijetanje od Savjeta bezbjednosti UN. Uprkos brojnim apelima za pomoć, ovo odobrenje nikada nije stiglo.[8]

Osnivanjem Republike Srpske, Banjolučka opština je postala najveća u ovom entitetu, a Banja Luka najveći i defakto glavni grad u kojem su sjedišta većine republičkih institucija. Godine 1997. usvojen je Zakon o Gradu Banja Luka, po kojem područje Grada Banje Luke čini područje dotadašnje Opštine Banja Luka.[45] U Banjoj Luci je 2007. godine svečano otvoren Administrativni centar Vlade Republike Srpske.[46]

Političko i administrativno uređenje[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Političko i administrativno uređenje Grada Banje Luke

Grad Banja Luka je teritorijalna jedinica lokalne samouprave i ima nadležnosti koje su zakonom dodijeljene opštini. Organi vlasti u Gradu Banjoj Luci su Skupština grada i Gradonačelnik. Skupština grada je predstavničko tijelo građana, i organ odlučivanja i kreiranja politike Grada. Skupština ima 31 odbornika. Odbornici se biraju na neposrednim lokalnim izborima, tajnim glasanjem, na period od četiri godine. Gradonačelnik zastupa Grad i vrši izvršnu funkciju u Gradu Banjoj Luci. On rukovodi Administrativnom službom grada, i odgovoran je za njen rad.[47] Trenutni gradonačelnik Banje Luke je Draško Stanivuković.

Panorama brda oko Banje Luke

Stanovništvo, naseljena mjesta i mjesne zajednice[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Demografija Grada Banje Luke

Prema Popisu stanovništva BiH iz 1991. godine, opština Banja Luka je imala 195.692 stanovnika, raspoređena u 54 naseljena mjesta.[48] Prema konačnim podacima Popisa stanovništva BiH 2013. godine za Republiku Srpsku koje je izdao Republički zavod za statistiku a trebalo da preuzme i objavi Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine, u Gradu Banjoj Luci je popisano ili 180.053[1] (podatak RZS) ili 185.042[2] (podatak AGS) lica.[2]

Cijelo područje prijeratne opštine nalazi se u Republici Srpskoj od njenog nastanka. U sastavu Grada nalaze se 54 naseljena mjesta, sa sjedištem Banjom Lukom. Radi neposrednog učešća građana u lokalnoj samoupravi i s ciljem zadovoljavanja njihovih zajedničkih potreba, na području Grada Banje Luke je obrazovano 57 mjesnih zajednica.[49]

Naseljena mjesta Grada Banje Luke
Nacionalnost
(grad / nekadašnja opština)[1][2][50] 		2013. 1991. 1981. 1971.
Srbi [2] 165.750 (89,57%) ili [1] 162.057 (90,00%) 106.878 (54,78%) 93.389 (50,86%) 92.465 (58,25%)
Muslimani/Bošnjaci[a] [2]007.681 (4,15%) ili [1]006.816 (3,78%) 28.550 (14,63%) 21.726 (11,83%) 24.268 (15,29%)
Hrvati [2]005.104 (2,76%) ili [1]004.887 (2,71%) 29.033 (14,88%) 30.442 (16,58%) 33.371 (21,02%)
Jugosloveni — 23.408 (12,00%) 32.624 (17,77%) 4.684 (2,95%)
ostali i nepoznato [2]006.507 (3,52%) ili [1]006.293 (3,50%) 7.270 (3,72%) 5.437 (2,96%) 3.948 (2,49%)
Ukupno: [2] 185.042  ili [1] 180.053 195.139 183.618 158.736
Demografija[1][2][50]
Godina Stanovnika
1948. 89.248
1953. 100.045
1961. 75.910
1971. 158.736
1981. 183.618
1991. 195.139
2013. ?180.053
?185.042

Privreda[uredi | uredi izvor]

Glavna banka Republike Srpske CBBiH Banja Luka

Do 1992. godine Banja Luka je bila snažan privredni centar, sa 63.000 zaposlenih i razvijenom industrijom. Nacionalni dohodak po glavi stanovnika iznosio je 2.850 američkih dolara, a stopa zaposlenosti 32,6%. Privredni razvoj grada bio je zasnovan na razvoju industrije, uz dominaciju sekundarnog sektora u kojem je bilo angažovano 54% ukupnog broja zaposlenih. Nakon četvorogodišnjih ratnih dejstava privreda Banje Luke stagnira. Propuštena je nova tehnološka generacija a oprema je zastarjela, pokidane su tradicionalne spoljnotrgovinske veze i izgubljeni značajni kupci i tržišta. Učešće industrije u strukturi privrede je dvostruko manje nego što je bilo prije rata.[8]

Investiciono-razvojna banka RS

U posljednjih nekoliko godina naglo se razvija finansijski sektor i Banja Luka postaje finansijsko središte. U 2002. godini počinje da radi novoosnovana Banjolučka berza.[51] Uskoro se i akcije najvećih preduzeća Republike Srpske uvrštavaju na berzansku kotaciju. Među njima se nalaze akcije Telekoma Srpske, Rafinerije ulja Modriča, Banjolučke pivare, Vitaminke i mnoge druge. Osim berze, u ovom gradu su smještene i druge važne finansijske institucije kao što su Investiciono-razvojna banka Republike Srpske, Komisija za hartije od vrijednosti Republike Srpske, Agencija za bankarstvo Republike Srpske i Uprava za indirektno oporezivanje BiH. Sve to Banju Luku čini jednim od najvažnijih finansijskih centara u zemlji i trebalo bi da predstavlja osnovu za privredni razvoj ovog kraja.

Ukupan broj zaposlenih u Gradu Banjoj Luci bio je do 2009. godine u porastu, a od tada stagnira. Godine 2012. iznosio je 60.320, tj. 25,3% od ukupnog broja zaposlenih u Republici Srpskoj.[52] Prosječna neto plata 2012. godine u Gradu Banjoj Luci iznosila je 954 KM, a u Republici Srpskoj 818 KM.[52] Po ovom pokazatelju Grad Banja Luka bio je na četvrtom mjestu u RS, iza opština Ugljevik, Istočni Drvar i Gacko.[52] Promet robe u trgovini na malo 2012. godine iznosio je 905.986 KM ili 23,4% od prometa u Republici Srpskoj.[52]

Broj zaposlenih u poslovnim subjektima 2012. godine po područjima klasifikacije djelatnosti‍[52]
Trgovina na veliko i malo; popravak motornih vozila i motocikala
  
 9.083 17,50%
Javna uprava i odbrana; obavezno socijalno osiguranje
  
 8.395 16,18%
Prerađivačka industrija
  
 6.459 12,45%
Djelatnosti zdravstvene i socijalne zaštite
  
 5.194 10,01%
Obrazovanje
  
 4.755 9,16%
Finansijske djelatnosti i djelatnosti osiguranja
  
 2.795 5,39%
Informacije i komunikacije
  
 2.717 5,24%
Građevinarstvo
  
 2.471 4,76%
Stručne, naučne i tehničke djelatnosti
  
 2.316 4,46%
Prevoz i skladištenje
  
 2.172 4,19%
Administrativne i pomoćne uslužne djelatnosti
  
 996 1,92%
Umjetnost, zabava i rekreacija
  
 908 1,75%
Hotelijerstvo i ugostiteljstvo
  
 786 1,51%
Proizvodnja i snabdijevanje strujom, gasom, parom i klimatizacija
  
 762 1,47%
Snabdijevanje vodom, uklanjanje otpadnih voda, upravljanje otpadom
  
 755 1,45%
Poljoprivreda, šumarstvo i ribolov
  
 507 0,98%
Ostale uslužne djelatnosti
  
 488 0,94%
Poslovanje nekretninama
  
 265 0,51%
Vađenje ruda i kamena
  
 69 0,13%

Obrazovanje[uredi | uredi izvor]

Gimnazija

Banja Luka je sjedište jedne od dvije visokoškolske ustanove čiji je osnivač Republika Srpska — Univerziteta u Banjoj Luci. U trenutku osnivanja (1975), u sastavu Univerziteta bilo je pet fakulteta: Elektrotehnički, Tehnološki, Mašinski, Pravni i Ekonomski, te tri više škole. Kasnije je osnovan i Medicinski fakultet (1978), da bi nakon formiranja Republike Srpske u Banjoj Luci bili osnovani Poljoprivredni (1992), Šumarski (1993), Filozofski (1993), Arhitektonsko-građevinski (1995) i Prirodno-matematički fakultet (1996), te Akademija umjetnosti (1999).[53] Godine 2012. u Republici Srpskoj je diplomiralo 7.567 studenata, od toga je 4.575 studiralo na nekoj od visokoškolskih ustanova sa sjedištem u Gradu Banjoj Luci, a 1.834 diplomirana studenta su imala prebivalište na području Grada Banje Luke.[52]

U Banjoj Luci su smještene brojne javne i privatne srednje škole. Najstarija srednjoškolska ustanova je Gimnazija, koja je u 1995. godini proslavila sto godina postojanja, a tu su i: Građevinska škola, Ekonomska škola, Elektrotehnička škola „Nikola Tesla”, Medicinska škola, Muzička škola „Vlado Milošević”, Poljoprivredna škola, Tehnička škola, Ugostiteljsko-trgovinsko-turistička škola, Škola učenika u privredi, Tehnološka škola itd. Grad Banja Luka ima 29 osnovnih sa još 29 područnih škola. Pored njih, u gradu funkcionišu još dvije institucije za osnovno obrazovanje: Centar „Zaštiti me” i Centar za obrazovanje i rehabilitaciju slušanja i govora. U školskoj 2013/2014. godini u osnovne škole na području Grada Banje Luke upisano je 16.183 učenika od prvog do devetog razreda.[8] Predškolsko obrazovanje odvija se u Javnoj ustanovi Centar za predškolsko vaspitanje i obrazovanje. U njenom sastavu se nalazi 20 vrtića koje pohađa oko 2.500 djece. Pored ove ustanove, u Banjoj Luci radi i veći broj vrtića u privatnom vlasništvu.[8]

Kultura[uredi | uredi izvor]

Zgrada Narodnog pozorišta Republike Srpske

U vrijeme Kraljevine Jugoslavije, odnosno uprave Bana Milosavljevića, banjolučko stvaralaštvo afirmisalo je poznate kreatore i animatore u oblasti kulture, koji su postavili najvrednija ostvarenja na kulturnu pozornicu grada. Narodno pozorište i Etnografski muzej osnovani su iste, 1930. godine.[54] Prvi upravnik Muzeja bio je čuveni slikar Špiro Bocarić. U početku osmišljen kao etnografski, muzej s vremenom povećava fond istorijske i arhivske građe. Ime Dušana Mitrovića zauzima počasno mjesto u pozorišnim analima. Bio je upravnik prvog pozorišnog ansambla koji se sastojao od desetak glumaca, među kojima su bili Vjekoslav Afrić i Vlado Zeljković.

Nedugo zatim otvorena je biblioteka, koja sada ima obilježja republičke (entitetske) narodne i univerzitetske ustanove. Pored fonda od 250.000 knjiga biblioteka raspolaže i sa 3.500 unikatnih primjeraka knjiga velike vrijednosti. Dječje pozorište je počelo s radom 1960. godine, a posljednjih godina i DIS — Pozorište mladih, dječji studio glume „Roda”, te novoosnovano Gradsko pozorište Jazavac. Osim u Muzeju savremene umjetnosti Republike Srpske, djela poznatih majstora mogu se vidjeti i u galeriji „Terzić”. Koncerti, izložbe, promocije i drugi kulturni sadržaji uglavnom se održavaju u Banskom dvoru. Muzički paviljon u Gradskom parku Petar Kočić je takođe namijenjen za organizaciju muzičkih, plesnih i književnih večeri, te seminara, promocija, prezentacija, konferencija, modnih revija, izložbi i slično.[55]

Najpoznatije i najuglednije kulturne manifestacije u Banjoj Luci su Kočićevi susreti, Svetosavska akademija, Đurđevdanski festival, Festival gradske i narodne muzike, Teatarfest, Sajam knjiga, Demofest, Kratkofil — festival kratkog filma, Dani Vlade S. Miloševića i dr. Filmska ostvarenja se emituju u bioskopu „Palas” i multipleksu „Kozara”. U Banjoj Luci se svake godine održavaju dvije višednevne manifestacije: „Banjolučke ljetne igre” i „Ljeto na Vrbasu”. U oblasti kulturno-umjetničkog amaterizma najaktivnija su sljedeća društva i udruženja: „Veselin Masleša”, „Pelagić”, „Čajavec”, srpsko pjevačko društvo „Jedinstvo”, dječji hor „Vrapčići” itd.[8]

Turizam[uredi | uredi izvor]

Kako se grad proteže obalama donjeg toka Vrbasa, na ovim prostorima ribolov je veoma staro zanimanje. Gornji tok Vrbasa i cijeli tok Plive bogati su raznovrsnom ribom (prije svih pastrmkom, mladicom i lipljenom), a kanjoni ovih rijeka su i turističke atrakcije. Donji tok Vrbasa bogat je ribom mirnih voda: šaranom, štukom i somom. Izuzev sjeverne strane, Banja Luka je okružena šumovitim brdima sa raznovrsnom divljači. Lovišta srna se nalaze na Manjači i Čemernici, rezervati medvjeda u šumama kod Maslovara i Šipraga (opština Kotor Varoš), a jezero Bardača (kod Srpca) obiluje barskom divljači, pretežno divljim patkama i guskama. Trapiska šuma poznato je lovište fazana i zečeva, kojih ima i u rezervatu na području Potkozarja.[56]

Zahvaljujući blizini termomineralnih izvora (Laktaši, Srpske toplice, Slatina, Kulaši...) Banja Luka ima osnovne uslove za razvoj banjsko-rekreativnog turizma. Radi ljekovitih svojstava izvori su korišćeni i u doba Rimljana, ali do danas nije završena rekonstrukcija i modernizacija svih banjskih lječilišta sa terenima za rekreaciju i ostalim sadržajima savremene turističke ponude. Banja Luka je dugo slovila kao grad zelenila sa više od deset hiljada stabala, uređenim parkovima, zelenim površinama i čuvenim alejama. Planovi vezani za razvoj turizma podrazumijevaju sanaciju tvrđave Kastel i uređenje obala Vrbasa i zelenih oaza u blizini grada (Banj brdo, Šibovi, Trapisti i izletišta pored Vrbanje).[57] Pored dobre prirodne osnove za razvoj lova i ribolova, te banjskog, manifestacionog i seoskog turizma, u Banjoj Luci je u posljednje vrijeme sve popularniji i avanturistički turizam. Pod tim se podrazumijevaju rafting, kajakaštvo, planinarenje, speleologija, paraglajding i slične aktivnosti, za koje rijeka Vrbas i njen kanjon predstavljaju idealnu lokaciju.[57]

U turističke atrakcije Grada Banje Luke spadaju i manifestacije kao što su Kozarski etno i Zimzograd. Kozarski etno se održava svake godine u prvoj sedmici mjeseca jula, a prvi put je održan od 2005. godine. Program se izvodi na dvije lokacije, u potkozarskom mjestu Piskavica i u samom gradu. Potkozarska sela čuvaju tradiciju i narodne običaje Kozare koji su stvarani vijekovima. Specifična pjesma ojkača, narodna nošnja, kuhinja, te tradicionalne aktivnosti u kući i polju, daju kozarskim selima odlike po kojima su jedinstveni u svijetu.[58] Zimzograd je posebna turistička atrakcija, koju u praznične dane (od 15. decembra do 15. januara) čini tzv. zimski grad u centru Banje Luke.

U Gradu Banjoj Luci je 2012. godine ostvareno 100.960 noćenja turista, od kojih je zabilježeno 46.357 noćenja domaćih, a 54.603 noćenja stranih turista.[52]

Znamenitosti[uredi | uredi izvor]

Arhitektura[uredi | uredi izvor]

Gospodska ulica
Muzej savremene umjetnosti Republike Srpske

Najstarije građevine u Banjoj Luci, koje su sačuvale autentični izgled, potiču iz perioda Osmanskog carstva. Banja Luka je tada egzistirala kao turska tvrđava, vojnički logor i kasaba, naselje podređeno strateškim ciljevima, bez prave tradicije evropskog grada.[59] Nagli urbanističko-arhitektonski razvoj naselja je započeo sa jačanjem hrišćanskog građanskog sloja na razmeđu turske i austrougarske okupacije u 19. vijeku.[59] Građevine iz austrougarskog perioda su Banjoj Luci dale izgled evropskog grada u opštem urbanističkom konceptu i u arhitektonskim i stilskim oblicima.[60] Neke od najpoznatijih građevina iz tog perioda su zgrade u Gospodskoj ulici i zgrada stare željezničke stanice iz 1891. godine[31] (danas Muzej savremene umjetnosti RS). Krajem 19. vijeka u Gospodskoj ulici (ulica Veselina Masleše) podignut je niz jednospratnih neorenesansnih zgrada, a docnije i zgrada sa stilskim elementima secesije, namijenjenih trgovini i stanovanju. Veći broj ovih objekata sačuvao se do danas i svojim bogatim ukrasima na vijencima oko prozora i balkona i sa dekorativnim tornjićima na uglovima čini reprezentativnu pješačku zonu u središtu grada. Danas se u ovim objektima duž Gospodske ulice nalaze mnoge banke i trgovačke radnje koje nude robu domaćih i svjetskih proizvođača. Zgrada stare željezničke stanice izvedena je kao monumentalno zdanje, sa istaknutim središnjim ulazom i bočnim krilima na kojima su takođe reprezentativni portali, sa lučnim otvorima bogato ukrašenih arhivolti u prizemlju, naglašenim profilisanim vijencima i skladnim ritmom pravougaonih prozora na spratu, dok je peronska strana prvobitno imala trijem na čeličnim stubovima sa ukrasnim kapitelima. Građena je u neorenesansnom maniru, a pozicijom je omogućila formiranje prvog gradskog trga vezanog za Carski drum.

Gradska uprava

Struktura i urbana morfologija grada nastala u periodu austrougarske okupacije bila je osnova za dalji razvoj grada koji je uslijedio u periodu Vrbaske banovine.[60] U ovoj fazi razvoja dominiraju novi arhitektonski izrazi sa elementima preuzetim iz srednjovjekovnog srpskog graditeljstva i duha funkcionalizma.[60] Graditeljskim poduhvatima iz ovog perioda je zaokružena primjena novog urbanizma koja je počela u austrougarskom razdoblju, čime je formiran današnji evropski izgled centra grada.[61] U najpoznatije reprezentativne javne objekte Vrbaske banovine spadaju zgrade Gradske palate i Banskog dvora, Palata Republike (tada Hipotekarna banka) i Zgrada Narodnog pozorišta RS. Radovi na Banskom dvoru počeli su u martu 1931, a svečano otvaranje zdanja je bilo 8. novembra 1932. godine. Dispozicije ovog objekta i Gradske palate riješene su blokovskim sistemom, sa svjetlarnicima uz naglašeno centralno postavljeno stepenište, smišljeno i kreativno, sa zadovoljenjem svih funkcija. Gabariti obuhvataju uglove ulica, kod kojih se, izlazeći fasadama na tri strane, formiraju zatvoreni blokovi. Ovo arhitektonsko rješenje u sebi sadrži arhitektonski izraz objedinjenog klasicizma i elemenata srpskog srednjovjekovnog graditeljstva, sa izvučenim i naglašenim pilastrima, te sa dekorativno obrađenim kapitelima i arhivoltama koje uokviruju polukružne otvore. Monumentalni objekat Hipotekarne banke izgrađen je 1936. godine, a u njemu su, pored elemenata Bauhausa, naglašeni i neoklasicistički elementi. Dvije bronzane figure krajiških seljaka, koje flankiraju reprezentativni portal, izradio je Vladimir Zagorodnjuk. Od kraja aprila 2008. godine ova zgrada postaje Palata predsjednika Republike Srpske,[62] da bi krajem maja iste godine bila preimenovana u Palatu Republike.[63] Na zemljištu ustupljenom od gradske opštine, u periodu od avgusta 1933. do septembra 1934. godine, prema projektu inž. Josifa Goldnera, izgrađena je zgrada pod nazivom Dom kralja Petra I Velikog Oslobodioca (danas zgrada Narodnog pozorišta RS) u kojoj su bili smješteni pozorište, muzej, društvo „Zmijanje”, „KAB”, a od 1935. godine i „Narodna biblioteka Kralja Petra I Velikog Oslobodioca”. Zgrada pozorišta iz 1934. godine je reprezentativno javno zdanje, stilski određeno elementima Bauhausa, ali uz zadržavanje nekih odlika neoklasicizma. Zgradom pozorišta ban Milosavljević zaokružio je cjelinu osmišljenog gradskog jezgra.

Istorijski lokaliteti[uredi | uredi izvor]

Ostaci tvrđave Zvečaj

Najpoznatiji istorijski lokalitet u Gradu Banjoj Luci je Tvrđava Kastel. Pored ove tvrđave, neke od značajnih istorijskih lokaliteta predstavljaju i ostaci utvrđenih srednjovjekovnih gradova u dolini Vrbasa. Na prostoru Grada Banje Luke nalaze se dvije takve tvrđave: Zvečaj i Greben.

Tvrđava Kastel je najstariji istorijski spomenik u Banjoj Luci. Nalazi se u središnjem dijelu grada i dominira lijevom obalom Vrbasa. U prošlosti je Kastel bio jako vojničko utvrđenje sa namjenom da brani kotlinu Vrbasa od neprijateljskih naleta. Tvrđava je sa svih strana opasana debelim kamenim zidovima, a u njenoj unutrašnjosti, pored ljetne pozornice, igrališta za djecu i nacionalnog restorana nalazi se Zavod za zaštitu kulturnog i prirodnog naslijeđa RS, koji radi od 1976. godine.

Zvečaj je poznat po dogovoru koji je herceg Hrvoje Vukčić ondje sklopio sa Dubrovčanima protiv bosanskog kralja Ostoje. Grad se sastoji od citadele, bedema koji se spuštaju ka Vrbasu i kula od kojih je jedna sačuvana do visine od oko 10 m.[58] Greben grad je stradao prilikom pada Jajačke banovine pod Turke 1527/28. godine. Nešto bolje su sačuvani samo kula nad Vrbasom i dio bedema koji se spuštaju prema kanjonu rijeke.[58]

Vjerski objekti[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Vjerski objekti u Gradu Banjoj Luci
Saborni hram Hrista Spasitelja sagrađen na mjestu crkve Svete trojice koja je srušena 1941. godine

Na području Grada Banje Luke postoji veliki broj vjerskih objekata. U ovom gradu i njegovoj okolini najviše bogomolja imaju Srpska pravoslavna crkva, Islamska zajednica i Rimokatolička crkva. Tu su i sjedišta Eparhije, Biskupije i Muftijstva banjolučkog. Pored objekata tri najbrojnije vjerske zajednice, u Banjoj Luci su prije Drugog svjetskog rata postojala i dva jevrejska hrama (sefardski i aškenaski),[64] te jedna evangelistička crkva. Za vrijeme Drugog svjetskog rata su porušene pravoslavne crkve u gradu, a za vrijeme Rata u BiH, na ovom području su srušene džamije i neke katoličke crkve. Većina njih je obnovljena ili je njihova obnova u toku.

Džamija Ferhadija

Poznato je da su prije osmanskog osvajanja na ovom prostoru postojale monaške zajednice i hrišćanske crkve,[65] a na osnovu žrtvenika pronađenog kod tvrđave Kastel, pretpostavlja se da je tu postojao i antički rimski hram posvećen bogu Jupiteru.[66] Najstariji vjerski objekat za koji se pouzdano zna kada je sagrađen, bila je Careva džamija, tzv. Hunćarija i Kanunija, podignuta 1528. godine, u čast sultana Sulejmana.[67] Manastir Gomionica se prvi put pominje u sačuvanim pisanim izvorima 1540. godine.[68] Na osnovu poznate građe pretpostavlja se da je na mjestu današnje crkve Svetog Ilije u Krupi na Vrbasu postojao manastir u vrijeme srednjovjekovne bosanske države.[65] Većina džamija izgrađena je u 16. i 17. vijeku, a najpoznatija među njima je Ferhat-pašina džamija (Ferhadija). Najpoznatija pravoslavna crkva u Banjoj Luci je Saborni hram Hrista Spasitelja, a od rimokatoličkih crkava najveći značaj za vjernike ali i za razvoj Banje Luke i okoline imao je čuveni trapistički Samostan Marija Zvijezda.

Samostan Marija Zvijezda

Crkva Hrista Spasitelja je izgrađena u srpsko-vizantijskom stilu, koji se na Balkanu javlja u arhitektonskoj praksi krajem 19. i početkom 20. vijeka. Srušena je u Drugom svjetskom ratu, a obnova je počela tek 1992. godine. Zidana je tzv. travertinom, vulkanskim kamenom sa Bliskog istoka. Na fasadi hrama nalaze se portali, rozete, stubovi, krstovi, bifore i arhivolte koje su rađene od kararskog bijelog mermera. Stubovi (šest velikih i četiri mala) napravljeni su od granita iz mjesta Đadone (Sardinija). Iako njena unutrašnjost još uvijek nije uređena, danas crkva Hrista spasitelja arhitektonski predstavlja jednu od najljepših i najvećih pravoslavnih građevina na Balkanu. Prilikom obnove hrama 1992. godine, odlučeno je da on bude posvećen Hristu Spasitelju, a da u skladu sa tim krsna slava Grada bude Spasovdan.[69]

Ferhat-pašina džamija ili Ferhadija je izgrađena 1579. u klasičnom otomanskom stilu. U svojoj dugoj istoriji više puta je bila oštećena i renovirana. Najozbiljnija oštećenja pretrpjela je u zemljotresu 1969. godine. Tada joj je polomljen minaret, ali je temeljno restaurirana i oslikana. U ratu (1992—1995), zajedno sa ostalih 15 banjolučkih džamija bila je potpuno srušena, a do danas je obnovljena i svečano otvorena maja 2016. godine.[70]

Samostan Marija Zvijezda je osnovan 1869. godine.[71] Starohrišćanski i romanički elementi oblikuju ogroman prostor trobrodne bazilike na tačno promišljen, originalan način, s obzirom na to da je središnja lađa dugačka šezdeset, a široka deset metara. Unutrašnjost samostana odlikuje se smislom za uređenje prostora, nježnim koloritom i neobično umjetničkim uobličenjem.

Spomenici i skulpture[uredi | uredi izvor]

Spomenik Dvanaest beba

Neki od najpoznatijih spomenika i skulptura u Gradu Banjoj Luci su Spomenik Petru Kočiću, Spomenik Topola užasa, Spomenik Dvanaest beba i Skulptura „Mir”. Spomenik književniku i narodnom tribunu Petru Kočiću (1877—1916) nalazi se u Gradskom parku. Autori spomenika su Antun Augustinčić i Vanja Radauš. Postavljen je i svečano otkriven 6. novembra 1932. godine.[57] Spomenik Topola užasa se nalazi na Trgu žrtava Jasenovca ispred zgrade Narodne skupštine Republike Srpske u centru Banje Luke. Podignut je u znak sjećanja na žrtve ustaškog logora smrti Jasenovac. Spomenik Dvanaest beba se nalazi ispred Muzeja savremene umjetnosti Republike Srpske. Podignut je 2008. godine u znak sjećanja na 12 beba, stradalih 1992. godine. Skulptura mira postavljena je povodom osamnaeste godišnjice od potpisivanja Dejtonskog sporazuma. Radi se o čeličnoj skulpturi u obliku goluba koji simbolično širi krila ka slobodi. Skulptura je djelo Milivoja Unkovića a nalazi se u parku pored zgrade Vlade RS.

Izletišta i rekreacija[uredi | uredi izvor]

Grad Banja Luka je poznat po brojnim zelenim površinama i izletištima. U gradu i okolini nalazi se nekoliko uređenih mjesta za posjete i rekreaciju. Uglavnom su smještena uz rijeke Vrbas i Vrbanju. Neka od najpoznatijih su Banj brdo, Banjalučki zoološki vrt, Vodeni park Akvana, Park Mladen Stojanović itd. Banj brdo (nekada Šehitluci) poznato je banjolučko izletište, sa kojeg se može vidjeti gotovo cijeli grad. Na vrhu ovog brda (431 m nadmorske visine) nalazi se Spomenik palim Krajišnicima u Narodnooslobodilačkoj borbi (1941—1945). Spomenik je mauzolejskog tipa (visine 13 m i dužine 24 m) i rad je jednog od najvećih jugoslovenskih kipara i majstora memorijalne plastike, Antuna Augustinčića. Banj brdo dominira banjolučkom kotlinom, a njegov vrh je udaljen 5 km od centra grada.

Zoo vrt

Banjolučki zoološki vrt nalazi se u naselju Trapisti, uz rijeku Vrbas u sjevernom dijelu grada. Zvanično je otvoren 2008. godine. Zoološki vrt raspolaže sa nekoliko desetina, uglavnom sitnijih, životinjskih vrsta, kao što su srne, jelen lopatar, patuljaste koze, jazavac, kuna zlatica, ili razna perad, ali i jedan primjerak makaki majmuna. Od krupnijih životinja, tu su medvjed, par kanadskih vukova, lama i par nojeva. Vodeni park Akvana se prostire na 38.000 m² i predstavlja najveću turističku i zabavnu atrakciju ove vrste u Banjoj Luci i širem okruženju. Smješten je u neposrednoj blizini centra grada u banjolučkom naselju Borik. U njegovom sastavu su: tri bazena, najsavremenije postrojenja za prečišćavanje vode, sportski tereni, ugostiteljski sadržaji itd.[55] Najveći park u Banjoj Luci, koji je dobio ime po poznatom ljekaru i narodnom heroju iz Drugog svjetskog rata, Mladenu Stojanoviću, raspolaže brojnim zabavnim i rekreativnim objektima, kao što su tereni za boćanje, stolovi za stoni tenis, uređene staze za šetnju i trčanje. U ovom parku se nalaze i tereni TK Mladost, na kojima se održava međunarodni teniski turnir ATP Čelendžer serije.

Sport[uredi | uredi izvor]

Teniski teren u parku Mladen Stojanović

Od banjolučkih sportskih klubova najtrofejniji su rukometaši koji su svom gradu donijeli titulu evropskog prvaka u rukometu i bokseri Slavije koju bili ekipni šampioni Jugoslavije 1974, mediteranski i balkanski prvaci ali i evropski i olimpijski pobjednici.

Uspjehe su postizali i banjolučki strijelci, šahisti, padobranci, fudbaleri, biciklisti, kajakaši, košarkaši i drugi sportisti ovog grada. Oni su osvojili 12 olimpijskih medalja (8 zlatnih), 15 medalja sa svjetskih prvenstava, 6 medalja sa evropskih prvenstava, 4 sa univerzijada, 11 sa mediteranskih igara i 39 sa balkanskih prvenstava.[8] Pored klupskog prvaka Evrope u rukometu (Rukometni klub „Borac”),[72] Banja Luka ima i pobjednika evropskog fudbalskog klupskog takmičenja Mitropa kup i Kupa Jugoslavije u fudbalu (Fudbalski klub „Borac”), te veliki broj ekipnih i pojedinačnih šampionskih titula u prvenstvima Jugoslavije, Republike Srpske, te Bosne i Hercegovine. Danas je u Gradu Banjoj Luci organizovano i aktivno radi više od 100 sportskih organizacija, saveza, sportsko-rekreativnih društava i udruženja u 22 sporta.[8]

Na području Grada Banje Luke postoji više od stotinu sportskih objekata.[8] Najpoznatiji među njima su: „Gradski stadion FK Borac”, sportske dvorane „Borik” i „Obilićevo” koje su zajedno sa kuglanom „Borik” u sastavu javne ustanove „Sportski centar Borik”, zatim Gradski olimpijski bazen, tereni teniskih klubova „Mladost” i „Borac”, objekat konjičkog kluba „Čokorska polja”, kuglana „Banja Luka”, stadion sa vještačkom travom „Krupa”, rafting centar „Kanjon” itd.

Tokom aprila 2023. godine je završen i izgrađen Nacionalni teniski centar Teniskog saveza Srpske za potrebe održavanja profesionalnog ATP 250 turnira Srpska open. Kapacitet centralnog stadiona je oko 6000 mesta, a ovaj moderni sportski objekat se nalazi u okviru parka Mladen Stojanović.[73]

Saobraćaj[uredi | uredi izvor]

Zapadni tranzit, jedna od najfrekventnijih saobraćajnica u gradu

Na području Grada Banje Luke najrazvijeniji vid saobraćaja je drumski, a pored njega, u upotrebi je i željeznički, dok je vazdušni saobraćaj slabije razvijen. Kroz grad prolaze magistralni putevi M4 (Novi Grad — Doboj) i M16 (Gradiška — Crna rijeka (Jajce)),[74] te neki manje značajni regionalni i lokalni putevi. Ukupna dužina puteva na području Grada Banje Luke 2005. godine je iznosila 484 km, od čega je dužina magistralnih puteva bila 81 km, regionalnih 89 km, a lokalnih 314 km.[52]

Nakon perioda stagnacije u razvoju saobraćajne infrastrukture na području Grada Banje Luke i cijele Republike Srpske, u posljednjih nekoliko godina radi se na modernizaciji i rekonstrukciji puteva. Godine 2011. u saobraćaj je pušten auto-put Gradiška — Banja Luka (dionica evropskog puta E-661) koji veže Banju Luku sa evropskim putem E-70 (auto-put Beograd — Zagreb).[74] Planirana je i izgradnja mreže auto-puteva, koju bi pored navedenog činili i pravci Novi Grad — Banja Luka, Banja Luka — Doboj, Šamac — Doboj, Šamac — Bijeljina i Banja Luka — Kupres.[75]

Istočni tranzit

Željeznički saobraćaj se odvija na domaćoj liniji Doboj — Banja Luka — Prijedor — Novi Grad — Dobrljin i međunarodnim linijama Zagreb — Banja Luka — Sarajevo — Ploče i Banja Luka — Šamac — Vinkovci — Beograd.

Aerodrom Banja Luka (u mjestu Mahovljani, sjeverno od grada) izgrađen je 1985. godine, ali je za civilni saobraćaj otvoren tek krajem 1997. Prva redovna putnička linija Beograd — Banja Luka — Beograd otvorena je promotivnim letom Jugoslovenskog aerotransporta 2. marta 1998. godine.[76] S obzirom na neizgrađeno kargo skladište u okviru aerodroma teretni saobraćaj još nije uspostavljen.

Mediji[uredi | uredi izvor]

Zgrada Alternativne televizije
Zgrada Glasa Srpske

Televizijske stanice[uredi | uredi izvor]

Televizija Republike Srpske (RTRS) počela je sa radom 1992. godine emitujući prvi Dnevnik iz studija u Banjoj Luci.[77] Krajem 1993. godine uspostavljen je zajednički sistem prenosa i emitovanja programa sa Kanalom S sa Pala, tada pod nazivom Srpska radio-televizija. Danas je Radio-televizija Republike Srpske jedan od tri ravnopravna emitera u okviru Javnog servisa Bosne i Hercegovine, koji prvenstveno prati dešavanja u Republici Srpskoj. Godine 1996. u Banjoj Luci je osnovana Alternativna televizija (ATV), tada sa lokalnom pokrivenošću kao dopisnička jedinica prve međuentitetske TV mreže OBN, emitujući dva sata dnevno lokalni program.[78] Nekoliko godina kasnije postala je jedna od najgledanijih televizijskih stanica u Banjoj Luci i Republici Srpskoj. Pored ATV i RTRS, neke od najgledanijih domaćih TV stanica februara 2009. godine u Banjoj Luci bile su Pink BH, OBN, TV BN, BHT1, TV Bel i RTV Vikom.[79]

Radijske stanice[uredi | uredi izvor]

Radio Banja Luka je počeo da emituje program 1967. godine prvo kao lokalni medij, a kasnije kao regionalna radio-stanica Bosanske Krajine. Krajem 1993. godine Radio Banja Luka je integrisan sa Srpskim radiom na Palama i tako postao dio jedinstvenog sistema Srpske radio-televizije, koja je nekoliko godina kasnije preimenovana u Radio-televiziju Republike Srpske. Radio Republike Srpske je danas savremeni elektronski medij koji svojim signalom pokriva cijelu teritoriju Republike Srpske. Posjeduje mrežu informativno-tehničkih centara sa brojnim dopisništvima.[77] Pored Radija Republike Srpske, neke od najslušanijih banjolučkih radio stanica su Big radio, Nes radio, Radio Nes Kastra, Uno radio itd. Radio Big je počeo sa radom 1992. godine i ubrzo nakon osnivanja postao jedan od najslušanijih medija na području banjolučke regije i Republike Srpske. Danas emituje tri programa, a statistički pokazatelji brojnih istraživanja potvrđuju da je ova radio stanica još uvijek u vrhu slušanosti na prostoru koji pokriva svojim signalom.[80] Nes radio je počeo emitovati program 1997. godine kao dio kompanije „Nezavisne novine”. Svojim signalom pokriva oko dvije trećine Bosne i Hercegovine, te dijelove Hrvatske i Srbije. Nes je prva radio stanica iz Republike Srpske koja je uspostavila razmjenu priloga sa radio stanicama iz Federacije BiH.[81]

Dnevna štampa[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Prve štamparije u Banjaluci

Među najčitanijim dnevnim novinama u Republici Srpskoj, prema istraživanjima marketinških agencija 2007. godine, pored Euro Blica i beogradskih Večernjih novosti, bili su i banjolučki dnevni listovi: Glas Srpske i Nezavisne novine.[79] Prvi broj Glasa štampan je 1943. godine u Župici kod Drvara, kao list NOP-a za Bosansku Krajinu. Odlukom Narodne Skupštine RS 1992. godine postao je dnevni list Republike Srpske, a pod današnjim imenom Glas Srpske izlazi od 2003. godine.[82] Dnevni list Nezavisne novine osnovan je nakon Rata u BiH, kada je kritički pisao o vladajućoj Srpskoj demokratskoj stranci (SDS) u Republici Srpskoj ali i o režimu bivšeg predsjednika SR Jugoslavije, Slobodana Miloševića. Tokom 1999. godine Nezavisne novine su pisale i o ratnim zločinima koje su srpske paravojne snage počinile za vrijeme ratnih sukoba od 1992. do 1995. godine.[83]

Gradovi pobratimi i partneri[uredi | uredi izvor]

Grad Banja Luka ima potpisan protokol o saradnji sa sljedećim gradovima:[8]

Tabla u Srpskim toplicama

Napomene[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Muslimani su se na popisu 2013. izjašnjavali kao Bošnjaci.

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b v g d đ e ž z i „Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u Republici Srpskoj 2013, REZULTATI POPISA”
  2. ^ a b v g d đ e ž z i j „Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u Bosni i Hercegovini 2013. — konačni rezultati popisa” (PDF). popis.gov.ba. Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine. 2013. Pristupljeno 19. 4. 2017. 
  3. ^ „Hidroelektrane na Vrbasu, a. d. Mrkonjić Grad”. Henavrbasu.com. 2012. Pristupljeno 8. 1. 2014. 
  4. ^ Smlatić 1978, str. 16–17.
  5. ^ Spremo 1966, str. 21.
  6. ^ Smlatić 1978, str. 12.
  7. ^ a b Marković 2006
  8. ^ a b v g d đ e ž z i j „Zvanična prezentacija Grada Banje Luke”. Administrativna služba Grada Banja Luka, Banjaluka.rs.ba. Pristupljeno 6. 12. 2013. 
  9. ^ Smlatić 1978, str. 22.
  10. ^ Smlatić 1978, str. 24.
  11. ^ Ševo 1996, str. 13.
  12. ^ a b Ševo 1996, str. 14.
  13. ^ Ševo 1996, str. 17.
  14. ^ Pejašinović 2009, str. 12.
  15. ^ Ravlić 1974, str. 13.
  16. ^ a b Spremo 1966, str. 155.
  17. ^ Spremo 1966, str. 57.
  18. ^ Spremo 1966, str. 54.
  19. ^ Spremo 1966, str. 56.
  20. ^ Džaja 1962, str. 5.
  21. ^ a b „HHS, Eparhija banjolučka”. Hhsbl.org. SPC.
  22. ^ a b v g Smlatić 1978, str. 93.
  23. ^ Mikić 1995, str. 74.
  24. ^ Ravlić 1974, str. 15.
  25. ^ „Enciklopedija Britanika: Banja Luka”. Britannica.com. Pristupljeno 8. 11. 2010. 
  26. ^ Mikić 1995, str. 80.
  27. ^ Spremo 1966, str. 84.
  28. ^ Džaja 1962, str. 12.
  29. ^ Jelovac 1960, str. 61.
  30. ^ Džaja 1962, str. 18.
  31. ^ a b Ravlić 1974, str. 25.
  32. ^ Jelovac 1960, str. 39.
  33. ^ Bijelić 1996, str. 320.
  34. ^ Bijelić 1996, str. 329.
  35. ^ Ravlić 1974, str. 72.
  36. ^ Definitivni rezultati popisa stanovništva od 31. marta 1931. godine, knjiga I. Beograd: Kraljevina Jugoslavija — Opšta državna statistika. 1937. 
  37. ^ a b Lukajić 2005, str. 29.
  38. ^ Lukajić 2005, str. 17.
  39. ^ Lukajić 2005, str. 31.
  40. ^ Lukajić 2005, str. 158.
  41. ^ „Ovo niste znali o Banjaluci”. Pristupljeno 23. 4. 2016. 
  42. ^ Đuran, Goran (2013). „Banja Luka za vrijeme socijalističke Jugoslavije”. Glas Srpske. Banja Luka: Glassrpske.com. Arhivirano iz originala 04. 12. 2013. g. Pristupljeno 30. 1. 2014. 
  43. ^ Ravlić 1974, str. 233–234.
  44. ^ Smlatić 1978, str. 94–95.
  45. ^ „Zakon o Gradu Banja Luka” (PDF). Vladars.net (Sl. glasnik RS 6/97). Arhivirano iz originala (PDF) 9. 11. 2011. g. Pristupljeno 10. 3. 2014. 
  46. ^ Veselinović, Tijana (2007). „Otvorena nova zgrada Vlade”. Blic. Blic.rs. Pristupljeno 30. 1. 2014. 
  47. ^ „Statut Grada Banja Luka” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 12. 11. 2013. g. Pristupljeno 9. 1. 2014. 
  48. ^ „Zavod za statistiku Federacije Bosne i Hercegovine”. Arhivirano iz originala 11. 01. 2014. g. Pristupljeno 15. 11. 2007. 
  49. ^ „„Odluka o izmjenama i dopunama Odluke o obrazovanju, organizaciji, poslovima i načinu finansiranja mjesnih zajednica na području grada Banja Luka””. Pristupljeno 25. 12. 2011. [mrtva veza]. Službeni glasnik broj 17 iz 2011. godine
  50. ^ a b Savezni zavod za statistiku i evidenciju FNRJ i SFRJ: Popis stanovništva 1948, 1953, 1961, 1971, 1981. i 1991. godine.
  51. ^ „Banjalučka berza”. Blberza.com. Pristupljeno 8. 11. 2010. 
  52. ^ a b v g d đ e ž „Stat. god. Rep. Srpske, 2013.”. Pristupljeno 14. 3. 2014. 
  53. ^ „Univerzitet u Banjoj Luci”. Unibl.org. Pristupljeno 9. 1. 2014. 
  54. ^ Jelovac 1960, str. 74.
  55. ^ a b JP Akvana Aquana.ba
  56. ^ Spremo 1966, str. 166–169.
  57. ^ a b v „Turistička organizacija Grada Banja Luka”. Banjaluka-tourism.com. Arhivirano iz originala 24. 08. 2006. g. Pristupljeno 9. 1. 2014. 
  58. ^ a b v Turistička organizacija RS Arhivirano na sajtu Wayback Machine (5. januar 2016) Turizamrs.org
  59. ^ a b Ševo 1996, str. 5.
  60. ^ a b v Ševo 1996, str. 7.
  61. ^ Ševo 1996, str. 8.
  62. ^ Marić, B. (2008). „Otvorena predsednička palata”. Politika. Politika.rs. Pristupljeno 30. 1. 2014. 
  63. ^ „„Izvještaj sa 3. tematske sjednice Vlade Republike Srpske””. Pristupljeno 28. 3. 2011. . Vladars.net. 27. 5. 2008
  64. ^ „Jevrejska opština Banja Luka”. Jobl.org. 2011—2013. Arhivirano iz originala 23. 12. 2015. g. Pristupljeno 7. 1. 2014. 
  65. ^ a b Ševo 1996
  66. ^ Ravlić 1974, str. 11.
  67. ^ Smlatić 1978, str. 41.
  68. ^ „Manastir Gomionica”. Gomionica.org. Arhivirano iz originala 11. 1. 2014. g. Pristupljeno 7. 1. 2014. 
  69. ^ Pejašinović 2009, str. 138.
  70. ^ Pejašinović 2009, str. 24.
  71. ^ „Samostan Trapisti”. Trapisti-banjaluka.org. 2009. Arhivirano iz originala 30. 10. 2016. g. Pristupljeno 7. 1. 2014. 
  72. ^ „Rukometni klub Borac”. Rkborac.rs.ba. Arhivirano iz originala 31. 08. 2009. g. Pristupljeno 8. 11. 2010. 
  73. ^ „Evo kada počinje prodaja karata za "Srpska open" u Banjaluci”. Nezavisne novine. Pristupljeno 8. 4. 2023. 
  74. ^ a b „JP Putevi Republike Srpske (putna mreža)”. Putevirs.com. Pristupljeno 20. 9. 2011. 
  75. ^ Vlada Republike Srpske, Ekonomska politika 2008, pp. 55.
  76. ^ „Aerodrom Banja Luka”. Banjaluka-airport.com. Pristupljeno 8. 11. 2010. 
  77. ^ a b „Radio-televizija Republike Srpske”. Rtrs.tv. Pristupljeno 30. 1. 2014. 
  78. ^ „Alternativna televizija”. Atvbl.com. Pristupljeno 30. 1. 2014. 
  79. ^ a b Stanisavljević 2010, str. 109–115
  80. ^ „Big radio”. Bigportal.ba. Arhivirano iz originala 18. 01. 2014. g. Pristupljeno 30. 1. 2014. 
  81. ^ „Nes radio”. Nesradio.com. Pristupljeno 30. 1. 2014. 
  82. ^ „Glas Srpske”. Glassrpske.com. Pristupljeno 30. 1. 2014. 
  83. ^ Cvejić, Bojan. „Novinarski nerv, Željko Kopanja”. Dnevni list Danas. Danas.rs. Pristupljeno 30. 1. 2014. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Град_Бања_Лука&oldid=27734831”