Balkansko ratište (Prvi svjetski rat)
Balkansko ratište u Prvom svjetskom ratu (28. jul 1914 — 29. septembar 1918) jedno je od ratišta Prvog svjetskog rata, koje se nalazilo na Balkanskom poluostrvu.
Na Balkanskom frontu ratovale su srpska, crnogorska, grčka, francuska,[b] britanska,[v] italijanska[g] i ruska[d] vojska (Antanta) protiv austrougarske, njemačke, osmanske[đ] i bugarske vojske (Centralne sile).
Aktivna manevarska borbena dejstva na Balkanu u osnovi odvijala su se tokom nekoliko kampanja: srpska kampanja (jul 1915 — novembar 1915), solunska kampanja (novembar 1915 — septembar 1918) i rumunska kampanja (avgust 1916 — decembar 1917).[e]
Balkanski front je zahvatao ogromne teritorije Balkanskog poluostrva. Borbe su vođene na teritoriji Srbije, Crne Gore, Grčke, Albanije, Bugarske i Rumunije.
Borbena dejstva na Balkanu počela su borbenim dejstvima austrougarske vojske protiv srpskih i crnogorskih trupa. Kampanja 1914. bila je neuspješna za austrougarsku vojsku, koja nije uspjela da slomi otpor srpske vojske i izvrši postavljene zadatke. Do kraja 1914. uspostavljen je pozicioni front na Balkanu. Austrougarsko-njemačka komanda je u jesen 1915. stvorila udarnu grupu na Balkanskom frontu i krenula u ofanzivu na oslabljenu srpsku vojsku. Na stranu Austrougarske i Njemačke u rat je ušla Bugarska, koja je sa istoka pokrenula ofanzivu na Srbiju. Međutim u to vrijeme u grčkom gradu Solunu je izveden desant Antante sačinjen od britansko-francuskih trupa, srpske trupa su se povukle preko Albanije, a zatim su evakuisane na ostrvo Krf. Srpske trupe su se tada pridružile savezničkim snagama u Solunu. Srbija i Crna Gora su bile potpuno okupirane. Crna Gora se povukla iz rata. Na Balkanu je obrazovan novi front — Solunski. U avgustu 1916. Rumunija je stala na stranu Antante, ali je rumunska vojska poražena od austrougarsko-njemačko-bugarskih trupa, a skoro cijela teritorija zemlje je okupirana. Do septembra 1918. nije bilo aktivnih dejstava na Solunskom frontu. U septembru 1918. trupe Antante — britanske, srpske, francuske i grčke (Grčka je ušla u rat na strani Antante 1917. godine) — nanijele su bugarskim trupama odlučujući poraz tokom velike ofanzive. Bugarske je 29. septembra zaključila primirje sa silama Antante, čime je Prvi svjetski rat na Balkanskom ratištu okončan.
Predistorija[uredi | uredi izvor]
Pozadina Prvog svjetskog rata na Balkanu[uredi | uredi izvor]
Balkan je nerijetko bio „bure baruta” Evrope. U 15. vijeku, Balkansko poluostrvo je zauzelo i u svoj sastav uključilo Osmansko carstvo. Balkanski narodi bili su pod osmanskom vlašću dugi niz vijekova. Zajednički neprijatelj — Turci — okupio je pokorene narode. Često su u evropskom posjedima Osmanskog carstva izbijali nacionalno-oslobodilački ustanci.[5]
Do sredine 19. vijeka na Balkanu počinje obrazovanje nezavisnih država — Srbija, Grčka, Rumunija i Bugarska. Nakon što su balkanske zemlje uspjele da ostvare autonomiju i nezavisnost, promijenio se zajednički neprijatelj mladih balkanskih zemalja. Austrougarska, koja je željela da uspostavi hegemoniju na Balkanu, bila je opasna za mlade, krhke države.
Njihovi želju da obezbjede svoju nezavisnost podržala je Rusija, pod čijim okriljem je osnovan Balkanski odbrambeni savez nasuprot Austrougarskoj. Uključujući Bugarsku, Grčku, Srbiju i Crnu Goru. Međutim, Balkanski savez je počeo da se sukobljava sa Osmanskim carstvom, u kojoj su živjeli mnogi Srbi, Bugari i Grci. Balkanski savez je nastojao da konačno „protjera” Osmansko carstvo sa Balkanskog poluostrva.[6]
Osim toga, balkanske zemlje su se nadale da će proširiti svoje teritorije na račun oslabljenog Osmanskog carstva. Bugarska je nastojala da u svoj sastav uključi cijelo istočno Balkansko poluostrvo. Srbija je željela da dobije izlaz na Jadransko more, pripoji Makedoniju i Albaniju. Crna Gora je nastojala da zauzme glavne osmanske luke na Jadranu i Novopazarski sandžak. Grčka je takođe nastojala da proširi granice.[5]
Ove protivrječnosti su rezultovale Prvim balkanskim ratom, u kojem je Balkanski savez nanio odlučujući poraz Osmanskom carstvu. Svi osmanski posjedi u Evropi, osim Istanbula i okoline, došli su pod kontrolu Balkanskog saveza.[7]
Međutim, među zemljama Saveza došlo je do sukoba oko sudbine oslobođenih teritorija. Dakle, Srbija i Bugarska su istovremeno pretendovale na Makedoniju, Grčka i Bugarska su se sporile oko Trakije, dok je Rumunija postavljala teritorijalne pretenzije ka Bugarskoj. Ove protivrječnosti između zemalja pobjednica brzo su prerasle u Drugi balkanski rat, u kome su se Bugarskoj suprotstavile Srbija, Grčka, Crna Gora, a zatim Rumunija i Osmansko carstvo, nanijevši joj brz poraz.[5] Kao rezultat Drugog balkanskog rata, Makedonija je podijeljena između Grčke i Srbije, Osmansko carstvo je vratilo mali dio evropskih posjeda, a Rumunija je zauzela južnu Dobrudžu.[8]
Aneksiona kriza se odigrala od 1908. do 1909. godine. Tokom nje, Austrougarska, koja je pokušavala da uspostavi hegemoniju na Balkanu, uz podršku Njemačke, prvo je okupirala, potom anektirala Bosnu i Hercegovinu. Na Bosnu je pretendovala i Srbija, koja je nastojala da dospije do Jadranskog mora i obuhvati zemlje naseljene Srbima (u Bosni je živio veliki broj Srba). Osim toga, političari u Beogradu strahovali su da će poslije Bosne, Austrougarska nastojati anektirati i samu Srbiju.[6]
Ipak, Austrougarska je uspjela da postigne međunarodno priznanje zakonitosti aneksije Bosne. Rusija, ostavši usamljena nasuprot ratobornom Austrougarskom i Njemačkom, bila je prinuđena da prizna zakonitost austrougarske aneksije, a to je morala da prizna i Srbija. Ogorčenje zbog diplomatskog poraza nastavilo je da tinja još dugo i u Beogradu i Sankt Peterburgu. Srbi se nisu mirili sa činjenicom aneksije i u Srbiji su se počele javljati organizacije koje su za cilj postavile „ponovno ujedinjenje” Bosne sa Srbijom.[9]
U isto vrijeme, Austrougarska je strahovala od gubitka Vojvodine, Bosne i drugih teritorija u kojima je živio veliki broj Srba. U Srbiji su, poslije dva uspješna balkanska rata, ojačale pozicije radikala. Pored toga, radikalni oficiri iz organizacije „Crna ruka” su zapravo preuzeli vlast u zemlji. Srbija je podržavala tajne organizacije koje su djelovale na teritoriji Austrougarske, destabilizujući prilike u njenim južnoslovenskim krajevima. Pored toga, uprkos teškoj međunarodnoj situaciji, srpske trupe su 1913. ušle na teritoriju Albanije. Tokom Albanske krize, Srbija je pod pritiskom međunarodne zajednice povukla svoje trupe. Usljed ovih agresivnih postupaka srpskog rukovodstva, Austrougarska je dobila povod da objavi rat Srbiji.[10]
Tako je povod za početak rata bilo suparništvo Srbije i Austrougarske za pravo kontrole nad svim južnoslovenskim zemljama.[6]
Sarajevski atentat[uredi | uredi izvor]
Srbija se nije pomirila sa austrougarskom aneksijom Bosne. U Srbiji su počele da se javljaju tajne nacionalističke organizacije koje su postavljale zadatak da Bosnu, u kojoj je živio veliki broj Srba, oslobode od „austrijske vlasti”. Najmoćnija i najbrojnija od svih organizacija bila je „Crna ruka”. Na teritoriji Bosne djelovala je organizacija „Mlada Bosna”, koja je postavila zadatak ujedinjenja Bosne sa Srbijom.[11]
Krajem juna 1914. austrougarski prijestolonasljednik nadvojvoda Franc Ferdinand, zajedno sa suprugom Sofijom, stigao je u Sarajevo, kako bi izvršio smotru vojnih manevara i otvorio muzej. Ferdinand se smatrao pristalicom trijalizma, ideje o preobraženju Dvojne monarhije u trojnu austro-ugarsko-slovensku monarhiju. Treća slovenska kruna predstavljala bi ozbiljnu prijetnju Srbiji.[11] „Mlada Bosna” je postavila sebi za cilj ubistvo Franca Ferdinanda prilikom njegove posjete Sarajevu. Ubistvo je planiralo šest zavjerenika.
Franc Ferdinanda je 28. juna 1914. vozom stigao u Sarajevo na poziv zemaljskog poglavara Bosne i Hercegovine Oskara Poćoreka. Potom je kolona od šest automobila krenula ka centru grada. Ovdje je jedan od zavjerenika, Nedeljko Čabrinović, bacio bombu na Ferdinandovu kolonu, ali je promašio. Čabrinovića je uhvatila policija. Činilo se da je pokušaj propao. Zatim, nekon što je Ferdinand pročitao govor u gradskoj vijećnici, izrazio je želju da odu u bolnicu radi posjete ranjenicima u neuspješnom pokušaju atentata. Međutim, Ferdinandov vozač je krenuo pogrešnim putem, što mu je objašnjeno i počeo je polako da okreće automobil. U to vrijeme jedan od zavjerenika, Gavrilo Princip, uočio je automobil sa Francom i Sofijom. Otrčao je do automobila i pucao iz pištolja: prvo u Franca Ferdinanda, pa u Sofiju Hotek, a zatim i u sebe. Principa je gomila ljudi uhvatila i žestoko pretukla (kasnije je morala da mu se amputira ruka).[12]
Odmah nakon ubistva Ferdinanda, u Sarajevu je počeo antisrpski pogrom. Svih šest zavjerenika je uhapšeno. Jedan od zavjerenika je tokom ispitivanja izjavio da je oružje za atentat obezbijedila srpska vlada. To je austrougarskim vlastima dalo povoda da optuže Srbiju da pomaže i podržava teroriste.[12]
Julska kriza[uredi | uredi izvor]
Austrougarska je još 1913. pokušala da pokrene rat protiv Srbije kako bi eliminisali glavnog protivnika austrougarske dominacije na Balkanu, ali nije bilo dovoljno osnova za pokretanje rata. Austrougarska vlada je poslije ubistva Franca Ferdinanda imala takve osnove. Dan poslije atentata, austrijski ministar spoljnih poslova Berhtold je pisao ugarskom premijeru Tisi o svojoj namjeri da „sarajevski zločin iskoristi za obračun sa Srbijom”. Isti dan austrijski car Franc Jozef I zatražio je podršku od glavnog saveznika, Njemačke. Njemački car Vilhelm II ga je 5. jula uvjerio da će Berlin podržati Beč.[13] Austrijska vlada je 19. jula konačno donijela rješenje o ratu sa Srbijom.
Austrougarska je 23. jula postavili Srbiji ultimatum koji se sastojao od deset tačaka. Ultimatum je očigledno bio neizvodljiv i koncipiran tako da ga Srbija odbaci, dajući osnov za izbijanje borbenih dejstava. Za odgovor je dat rok od 48 časova. Ultimatum je sadržao zahtjeve koji su bili ponižavajući za Srbiju. Peti stav je glasio: „Da primi saradnju u Srbiji organa Carske Kraljevske vlade radi ugušivanja prevratničkog pokreta protiv teritorijalnog integriteta Austro-Ugarske monarhije.” Ovom tačkom povrijeđen je suverenitet i ustav Srbije.
Srpska strana je prihvatila svih deset tačaka ultimatuma (petu tačku sa rezervom), osim šeste, jer je odbila da austrougarskim predstavnicima dozvoli učešće u istrazi Sarajevskog atentata. Odbijanje jedne tačke, austrougarske vlasti su shvatile kao odbijanje ultimatuma. Austrougarska ambasada je napustila Beograd, što je značilo prekid diplomatskih odnosa. Rusija je učinila niz pokušaja da na osnovu srpskog odgovora privoli Austrougarsku na pregovore. Ujedinjeno Kraljevstvo, Francuska i Italija predložile su Beču da to pitanje iznese na raspravu konferencije četiri velike sile. Međutim, Austrougarska je odgovorila kategoričkim odbijanjem. Srpski regent prijestolonasljednik Aleksandar obratio se za podršku imperatoru sveruskom Nikolaju II, koji je poručio da Rusija neće ostaviti Srbiju u nevolji.[14]
Usljed toga, odbijajući sve mirovne pregovore, Austrougarska je 28. jula 1914. objavila rat Srbiji.[ž] Franc Jozef I je 31. jula potpisao dekret o opštoj mobilizaciji u Austrougarskoj. Pod ovim uslovima, Nikolaj II je 29. jula naredio opštu mobilizaciju u Rusiji. Njemačka je zahtijevala da Rusija prekine vojne pripreme. Nikolaj II je 30. jula otkazao opštu mobilizaciju, čime je napravio posljednji pokušaj da održi mir, ali Austrougarska je odlučno odbila novi prijedlog za početak mirovnih pregovora. Njemačka je rat Rusiji objavila 1. avgusta, a Francuskoj 3. avgusta. Ujedinjeno Kraljevstvo je objavilo rat Njemačkoj 4. avgusta. Tako je počeo Prvi svjetski rat.[14]
Osobenosti Balkanskog ratišta[uredi | uredi izvor]
Balkansko ratište pokrivalo je teritorije Crne Gore, Albanije, Srbije i dio Bugarske i Grčke. Na sjeveru je poprište borbenih dejstava bilo ograničeno rijekama Savom i Dunavom, na istoku uslovnom linijom Lom Palanka — Sofija — Kavala, na jugu obalom Egejskom mora od Kavale do rejona Solunskog zaliva, na zapadnu Jadransko more. Teritorija ratišta bila je duga 400 km i široka 300 km.[17]
Glavni dio ove teritorije bio je planinski, samo su male površine duž rijeka i morske obale bile ravnice. U zapadnom sektoru ratišta nalazile su se poprilično visoke planine, koje su dostizale visinu od 2600 m. Središnji dio ratišta (teritorija Srbije) bio je planinska oblast sa nadmorskim visinama 1000—1500 m. Zapadno od Sofije, Stara planina dostižu visinu oko 2400 m.
Što se tiče rejona dejstava na srpskom frontu sa strane Austrougarske od rijeke Drine ili sa strane Bugarske od rijeke Timok, podnožje u vidu niza planinskih vijenaca, koje ide od juga ka sjever do Dunava, omogućilo je srpskoj vojsci da koristi niz povoljnih linija za aktivnu odbranu. Najnepristupačniji dijelovi fronta bili su istočni i zapadni. Stoga su se glavne akcije razvijale u središnjem pravcu ka Beograd i Solunu.[18]
Najvažnije rijeke na Balkanskom ratištu bile su Dunav i njegove pritoke Sava i Drina. Dunav kod Beograda imao je širinu od 1500 do 1900 m, dubinu do 14 m, pa ga je bilo teško forsirati. Srpske obale, i dunavska i savska, bile su veoma pogodne za aktivnu odbranu na udaljenosti od skoro 400 m. Središnji dio ratišta prelazile su manje rijeke: Morava, Vardar i Struma.[19]
Kao rezultat toga, na ovom frontu, zbog njegove planinske prirode, malog broja komunikacija, nedostatka zaliha hrane i nedostatka municije, vojne operacije su izvođene u teškim uslovima. Trupe koje su ovdje djelovale, sa izuzetkom nekih oblasti egejske obale, morale su da vode planinski rat. Zbog siromaštva regije gdje su se vodile borbe, trupe su morale da se oslanjaju na snabdijevanje hranom samo spolja. Takođe, zbog nedostatka sopstvene vojne industrije, Srbija je bila zavisna od svojih saveznika. Srbija je stalno bilo potrebno snabdijevanje oružjem, municijom, uniformama i lijekovima.[20]
Snage i planovi strana[uredi | uredi izvor]
Vojne snage[uredi | uredi izvor]
Austrougarska[uredi | uredi izvor]
Protiv Srbije Austrougarska je rasporedila 239,5 bataljona i 37 eskadrila, 516 oruđa i 392 mitraljeza. Oskar Poćorek je postavljen za glavnog komandanta austrougarskih snaga na Balkanu.[21] Ukupno je brojala 200.000 ljudi.[z][22]
Armije Austrougarske vojske raspoređene na Balkanskom ratištu:[23]
- 2. armija (komandant general Bem-Ermoli) — duž Save i Dunava (s obje strane Beograda; nije učestvovala u borbama na Balkanu i sa većinom topova i mitraljeza prebačena je u Galiciju).
- 5. armija (komandant general Liborijus fon Frank) — duž lijeve obale Drine prije ušća u Savu (80.000 ljudi).
- 6. armija (komandant Oskar Poćorek) — u Bosni, između Sarajeva i srpske granice (60.000 ljudi).
Srbija[uredi | uredi izvor]
Srbija je rasporedila četiri armije. Srpske snage su uključivale 247.000 ljudi i 610 topova (od toga do 40 teških, 180 starih), više od 246 mitraljeza.[24] Regent prijestolonasljednik Aleksandar postao je glavnokomandujući srpske vojske, a faktički komandant je bio načelnik Đeneralštaba Radomir Putnik.[22]
Armije Srpske vojske raspoređene na ratištu:[22]
- 1. armija (komandant general Bojović) — glavne snage bile su koncentrisane u rejonu Palanka, Rača i Topola.
- 2. armija (komandat general Stepanović) — manevarska grupa, raspoređena u rejonu Beograda.
- 3. armija (komandant general Jurišić Šturm) — manevarska grupa, raspoređena u rejonu Valjeva.
- Užička vojska (komandat general Božović) — pokrivala dolinu Gornje Morave sa zapada i obezbjeđivala komunikacije sa Crnom Gorom.
Crna Gora[uredi | uredi izvor]
Crna Gora je rasporedila od 45.000 do 60.000 ljudi, 100 poljskih i 100 brdskih topova. Vojsku je predvodio kralj Nikola I, načelnik Generalštaba je bio srpski general Božidar Janković.[22]
Crnogorske divizije raspoređene na ratištu:[22]
- Pljevaljski odred (komandant brigadir Gojnić) — raspoređena istočno od Pljevalja.
- Hercegovački odred (komandant serdar Vukotić) — raspoređena na granici sa Hercegovinom.
- Lovćenaski odred (komandant divizijar Martinović) — raspoređena u rejonu Lovćena.
- Starosrbijanski odred (komandant brigadir Vešović) — raspoređena na granici sa Albanijom.
Planovi strana i raspoređivanje trupa[uredi | uredi izvor]
Planom za vođenje rata protiv Srbije austrougarske komande predviđeno je raspoređivanje tri armije.[25] Prema planu, ove armije su trebale da napadnu Srbiju i Crnu Goru i zaobiđu srpsku vojsku. Međutim, njemačka komanda je zahtijevala da Austrougarska koncentriše velike snage protiv Rusije. Pod tim uslovima, austrougarska komanda je počela užurbano prebacivanje 2. armije (190.000 ljudi) u istočnu Galiciju protiv ruskih trupa.[22]
Zbog toga je komandat austrougarskih trupa, general Poćorek, usvojio novi plan napada na Srbiju i Crnu Goru. 7. korpus u donjem toku Save trebao je izvoditi samo diverzantske akcije. Odlučnu ofanzivu sa Drine trebalo je da pokrenu 4, 8, 13. i dio 15. i 16. korpusa. Ostatak 15. i 16. korpusa trebalo je da se rasporede protiv crnogorske vojske, dok bi 9. korpus bio u rezervi. Imajući na raspolaganju dobru mrežu željezničkih pruga u Banatu, austrougarska komanda je tamo mogla da rasporedi glavne snage, zauzme Beograd i napreduje duboko u Srbiju središnjim pravcem, dolinama Kolubare i Morave da zauzme glavni „arsenal” Srbije — Kragujevac. Loša strana ovog plana bila je u tome što bi austrougarske trupe morale da forsiraju teške vodene linije — rijeke Dunav i Savu. Druga varijanta ofanzive sa strane Drine bila je pogodnija za trupe koje su napredovale. Da su sprovedeni, Austrougari bi pokrili svoje bokove i smanjili rizik od opkoljavanja. Međutim, na drinskom sektoru, oskudnost puteva i planinski teren odgovarao je srpskim braniocima.[22]
Poslije balkanskih ratova, srpska vojska je potpuno reorganizovana, broj divizija je povećan sa pet na deset.[i] Do početka rata Srbija je u sastavu četiri armije mogla postaviti 12 pješadijskih i jednu konjičku diviziju. Plan srpske komande za vođenje rata predviđao je dvije opcije:[26]
- borba sa Austrougarskom;
- borba sa Austrougarskom u savezu sa Rusijom.
Srpska vojska je započela raspoređivanje četiri armije: 1. armija je trebalo da brani obalu Dunava, 2. armija je bila koncentrisana u rejonu Beograda, 3. armija je bila raspoređena u rejonu Valjeva, 4. armija je bila raspoređena u rejonu Gornje Morave i obezbjeđivala je veze sa crnogorskom vojskom. Kao rezultat toga, od 12 pješadijskih i jedne konjičke divizije, osam je obrazovalo manevarske grupe, pokrivene duž prirodnih odbrambenih linija Dunava, Save i Drine rezervnim divizijama trećeg poziva, a od strane Bugarske zaštitu su obezbjeđivale prirodne barijere — rijeke Timok, Morava i planinski vijenci između njih. Zbog opasnosti od austrougarske invazije sa sjevera (Dunav i Sava) i zapada (Drina), srpske trupe su pokrivale oba ova pravca, koncentrišući manevarsku grupu iz osam divizija u centru zemlje, koja je bila na istoj udaljenosti od oba područja moguće ofanzive.[27]
Kada je postalo jasno da će Austrougarska morati da ratuje na dva fronta (protiv Srbije i Rusije), srpska komanda nije isključila mogućnost prelaska u ofanzivu u rejonu rijeke Save i Kolubare kod Šapca. Komandanti 2. srpske armije je 9. avgusta čak naređeno da izvrši izviđanje na ovom području. Međutim, pokušaji srpske vojske da organizuje ofanzive u Sremu i Bosni bili su neuspješni. Srpska vojska je imala ograničene rezerve — i ljudske i materijalne. Srpska komanda je uspjela da mobiliše 247.000 ljudi. Međutim, i pored toga što je srpska vojska bila inferiorna u odnosu na austrougarske trupe, zauzimala je veoma povoljan položaj.[27]
Crnogorska vojska je u Novopazarskom sandžaku rasporedila 6000 ljudi, duž zapadne granice sa Austrougarskom 29.000 vojnika i oficira, dok su glavne snage ostavljene u unutrašnjosti.[28]
Uspješno lociranje srpskih i crnogorskih trupa, kombinovano sa gerilskim metodama borbenih dejstava poljskih snaga, omogućilo je srpskoj i crnogorskoj vojsci, uprkos udaljenosti od saveznika i hitnoj potrebi za municijom i drugim sredstvima, da se odupru austrougarskim trupama duže vrijeme.[29]
Naoružavanje strana[uredi | uredi izvor]
Srpska vojska nije imala vremena da se oporavi od bitaka balkanskih ratova i popuni arsenale, nabavi novo naoružanje. Srpska pješadija bila je naoružana puškama Mauser 98 kalibra 7 × 57 mm. Postojala je akutna nestašica oružja, municije i drugih materijalno-tehničkih sredstava. Značajan dio artiljerijskih oruđa bio je zastario, ali je i pored toga srpska vojska imala 48 teških topova. Takođe, Srbija nije imala vazduhoplovstvo i mornaricu. Nije postojala vojna industrija.[30]
Materijalna strana naoružanja Srbije bila je bolje snabdjevena od Austrougarske. Kao i druge evropske vojske, srpska vojska je imala naoružanje i municiju dovoljno za 3—4 mjeseca rata. Rusija je do 16. avgusta 1914. isporučila 93 miliona komada municije i 113 hiljada pušaka.[31] Organizacija vojske, odnosno organizacija glavnog štaba, pozadinsko upravljanje, komandovanje, veze između pojedinih jedinca — sve prednosti su bile na strani Austrougara. Isto se može reći i za organizaciju medicinske njege i za specijalne trupe.[32]
Crnogorska vojska bila je naoružana puškama Mosin–Nagant. Kao i Srbija, Crna Gora nije imala vazduhoplovstvo i svoju vojnu industriju. Međutim, crnogorska vojska je imala oko 100 brdskih topova, što je bilo veoma važno u uslovima vojnih dejstava u planinama. Crna Gora nije imala svoju flotu, pa je austrougarska flota od prvih dana rata lako postavi blokadu crnogorskog primorja.[30]
Austrougarska pješadija je u logističkom pogledu bila inferiornija od pješadije balkanskih zemlja, osim toga, nije dobila zaštitnu uniformu. Austrougarska pješadija bila je naoružana puškama Manliher model iz 1895. i pištoljima Roth–Steyr M1907. Bila je naoružana i mitraljezom Schwarzlose. Međutim, austrougarska vojska je imala avione, a austrougarska flota je takođe u potpunosti sprovodila blokadu crnogorskog primorja i podržavala austrougarske trupe tokom operacije u primorskim oblastima. Pored toga, postojala je i Dunavska flotila za operacija na Dunavu. Austrougarska komanda koncentrisala je znatnu količinu artiljerije. Međutim, brdski topovi su očigledno bili zastarjeli. Uspostavljena je vojna proizvodnja u Austrougarskoj i stoga, tokom borbenih dejstava, austrougarskim trupama praktično nije nedostajalo municije.[33] Međutim, austrougarska artiljerija je ušla u rat sa 500 granata po oruđu,[j] dok su sve ostale vojske ušle sa velikom razlikom. Već u prvim borbama nastupila je nestašica granata, koja nije otklonjena tokom cijelog rata, uprkos naporima koji su ulagani da se razvije proizvodnja i mobiliše civilna industrija. Austrougarska artiljerija se po granatama našla u težem položaju od ostalih vojski.[34]
Kampanja 1914. godine[uredi | uredi izvor]
Početak borbenih dejstava; Cerska bitka[uredi | uredi izvor]
Borbena dejstva na Balkanskom frontu počela su 28. jula 1914, odmah po objavi rata, kada su austrougarska artiljerije i Dunavska flotila počeli da granatiraju Beograd. Austrougari su počeli opštu ofanzivu 12. avgusta, kada je koncentracija trupa završena. Na sjevernom krilu fronta dejstvovale su jedinice 2. austrougarske armije, koje još uvijek nisu otišle na Istočni front u Galiciju. Šabac je pao 15. avgusta. Glavne snage 5. i 6. austrougarske armije spremale su se da forsiraju Drinu, gradiće preko nje mostove. Austrougarske trupe provele su četiri dana prelazeći Drinu.[35]
U to vrijeme, 2. i 3. srpska armija su se kretale ka austrougarskim trupama. Već 16. avgusta počele su borbe kod Šapca, kod Slatine srpske trupe su prikovale i potiskivale austrougarske jedinice. U zoni 3. srpske armije borbe su bile uporne, a u pojedinim oblastima Srbi su morali da se povuku. Narednih dana preostale jedinice su se privukle Srbima i uspjele da su da probiju austrougarski front kod Loznice. Za Austrougarske se razvila nepovoljna situacija i oni su 19. avgusta počeli da se povlače duž cijelog fronta. Pod ovim uslovima, austrougarska komanda je bila prinuđena da upotrebi jedinice 2. armije, odlažući njihovo slanje u Galiciju.[36]
Srpske trupe počele su 20. avgusta da gone austrougarske trupe u povlačenju. Ponegdje su austrougarske pozadinske jedinice čvrsto držale Srbe, a ponegdje se povlačenje pretvorilo u juriš austrougarskih trupa. Kao rezultat, do 24. avgusta austrougarske trupe su odbačene na rijeku Savu i Drinu.[37] Srpska vojska je zarobila 50.000 vojnika, 50 oruđa, 150 sanduka za miniciju, značajnu količinu oružja, vagona, vojne opreme i zaliha hrane. Tako su srpske trupe uspjele da odbiju prvu ofanzivu austrougarskih trupa.[38] U ovim bitkama i srpska vojska je pretrpjela znatne gubitke, uključujući do 15.000 poginulih, ranjenih i zarobljenik vojnika.[39]
Pobjeda kod Cera bila je od strateškog značaja za Antantu. U periodu žestokih borbi u Galiciji, srpska vojska je prikovala neke dijelove 2. austrougarske armije na Balkanu, dok je austrougarskim trupama nanijela poraz.[37]
Nastavak borbenih dejstava; bitka na Drini[uredi | uredi izvor]
.jpg)
Poslije poraza kod Cera, austrougarske trupe su počele da se pripremaju za drugu ofanzivu. Srpske trupe su pokušale da pređu u ofanzivu, ali su na području Sremske Mitrovice, Zemuna i Sarajeva bile prinuđene na povlačenje na prvobitne položaje. Pregrupisanjem svojih snaga, austrougarska komanda je 7. septembra krenula u novu ofanzivu kako bi zaobišla srpske trupe sa jugozapada.[41]
U noći 8. septembra Austrougari su počeli da prelaze Savu, ali su ih srpske trupe odmah otjerale. Poslije žestokih borbi i brojnih pokušaja Austrougara da pređu rijeku, namjera im se ipak nije ostvarila. Na južnom krilu fronta Austrougari su uspjeli da zauzmu greben na desnoj obali Drine, ali su srpske trupe pružile žestok otpor. Austrougarske trupe su do 6. novembra bezuspješno napadale greben, međutim, na kraju je srpska vojska počela da se povlači zbog nedostatka municije.[42][l]
Srpske trupe su se 7. novembra povukle na nove odbrambene linije pod prijetnjom opkoljavanja. Austrougarske trupe su 14. novembra 1914. zauzele Valjevo. U isto vrijeme, austrougarske trupe su pokušale da prodru u dolinu Morave, ali je šest austrougarskih bataljona koji su prešli Dunav kod Smedereva potpuno uništeno. Boravak austrougarskih trupa na teritoriji Srbije bio je praćen paljevinom i nasiljem nad civilima.[41]
Usljed druge austrougarske ofanzive, uprkos žestokom otporu srpskih trupa, Austrougari su uspjeli da krenu naprijed i pređu Drinu. Srpska vojska, zbog opasnosti od opkoljavanja i nedostatka municije, pušaka, uniformi (u srpskoj vojsci postojala je akutna nestašica obuće), počela je povlačenje na nove odbrambene linije, proprativši povlačenje protivnapadima.[42]
U oktobru 1914. pripadnici Unutrašnje makedonske revolucionarne organizacije (VMRO) započeli su gerilski rat na području Vardarske Makedonije. Djelovanje borbenih grupa VMRO u novembru 1914. na prostoru srpske Makedonije postaje veoma aktivno. Srpska vojska je odgovorila kaznenim akcijama protiv civilnog stanovništva. Bugarske komite su djelovale samo u srpskoj Makedoniji, ali ne i u grčkoj Makedoniji, kako ne bi dali povod Grčkoj da djeluje protiv Bugarske.[44]
Kolubarska bitka[uredi | uredi izvor]
Austrougarske trupe su nastavile ofanzivu. Jedinice austrougarske 5. i 6. armije su 16. novembra napale položaje srpskih trupa kako bi zauzele željezničku prugu Obrenovac — Valjevo. Austrougarska 5. armija uspjela je zauzme Lazarevac i potisne 2. srpsku armiju. Austrougarska 6. armija je uspjela 24. novembra da zauzme strateški važnu planinu Maljen. Trupe 5. armije su 25. novembra potisnule 2. i 3. srpsku armiju i, prešavši rijeku Ljig, prešle na bok 1. srpske armije.
S obzirom na situaciju, general Živojin Mišić je odlučio da srpske trupe napuste položaje i povuku se u Gornji Milanovac. General Mišić je želio da pregrupiše svoje trupe i krene u protivofanzivu sa osvježenim snagama. U početku, Mišićev plan se nije dopao načelniku štaba vrhovne komande srpske vojske Radomiru Putniku, jer je za sprovođenje neophodno bilo napustiti Beograd. Međutim, Mišićev plan je ubrzo prihvaćen, a Srbi su počeli da se povlače.[41]
Srbi su 30. novembra napustili Beograd i od 2. decembra srpski front je prolazio između Dunava i gornje Morave, uzvišenja Drenja, Kosmaja, Lazarevca i zapadne padine Rudnika. Austrougari su zauzeli Beograd, koji su Srbi napustili, smatrajući srpsku vojsku nesposobnom za dalji otpor. Komandant austrougarskih trupa Oskar Poćorek je odlučio da porazi 2. srpsku armiju, ne plašeći se da će tom prilikom izložiti bok pred 1. srpskom armijom, koja je prema njemu bila oslabljena i neće voditi aktivna dejstva. Međutim, do tada je pomoć od saveznika (iz Francuske i Rusije) počela da stiže u Srbiju preko Soluna i Dunava. Francuska je slala oružje i miniciju, a Rusija municiju i hranu. Ova pomoć je omogućila srpskoj vojsci da se vrati aktivnim dejstvima.[45] Zajedničkim dejstvima Srba i Rusija potomljen je austrougarski monitor „Temeš”.[46]
Prema planu srpske protivofanzive, 1. armija generala Mišića je trebalo da krene u ofanzivu i zauzme masiv Suvobor, a zatim bi 2. i 3. armija prešle u ofanzivu. Putnik je ujutru 3. decembra izdao naređenje za pokretanje protivofanzive, jedinice 1. armije su izvršile napad na masiv Suvobor i iznenadile austrougarske jedinice koje nisu očekivale aktivno dejstvo Srba. Ovdje su austrougarske trupe tri dana zadržavale srpski napad, ali su 5. decembra počele da se povlače. Kada je uspjeh 1. armije osiguran, u bitku su stupile 2. i 3. armija. U novonastaloj situaciji Poćorek je odučio da napadne 2. srpsku armiju, ali su svi austrougarski napadi odbijeni. Potom su Austrougari odbijeni nazad na utvrđeni položaj južno od Beograda, ali su odatle 13. decembra istjerani i bačeni nazad na teritoriju Austrougarske.[45]
Srpske trupe su u Beograd ponovo ušle 15. decembra, kada je teritorije Srbije potpuno očišćena od austrougarskih trupa. Međutim, srpska komanda nije uspjela da razvije uspjeh i organizuje tjeranje austrougarskih trupa. Srpske trupe su se zaustavile na granici duž Save i Drine.
Srpska vojska je u ovim bitkama imala 22.000 poginulih i 19.000 zarobljenih.[47] Austrougarska vojska je pretrpjela težak poraz. Austrougarski gubici su bili 28.000 poginulih i 46.000 zarobljenih vojnika, zarobljena tri znamenja, 126 topova, 70 mitraljeza, 362 sanduka za miniciju, 2000 konja itd.[48]
Ishod kampanje 1914. godine[uredi | uredi izvor]
Poslije dva poraza 1914. na Balkanskom frontu, austrougarska komanda je odustala od aktivnih dejstava na srpskom frontu. Austrougari su prebacili trupe sa Balkanskog fronta na istok, na Karpate, za odbranu od ruske vojske, ostavljajući samo dva korpusa protiv srpske vojske. Austrougarske trupe su pretrpjele velike gubitke na Balkanskom frontu 1914, izgubivši 7600 oficira i 274.000 vojnika. General Ludendorf je kasnije zabilježio u svojim memoarima:[49]
U Srbiji su austrougarske trupe poražene i više nisu bile punopravno borbeno oruđe.
Poraz Austrougarske u kampanji 1914. zadao je ozbiljan udarac planovima Austrougarske i Njemačke, koje nisu mogle da uspostave neposrednu vezu sa Osmanskim carstvom, koja je u rat stupilo na njihovu stranu. General Poćorek je smijenjen, a nadvojvoda Eugen je postao komandant austrougarskih trupa na Balkanu.
Srpska vojska je tokom kampanje 1914. odigrala važnu ulogu za Antantu, koja je odvukla veliki broj austrougarskih trupa i spriječila njihovo prebacivanje na front protiv Rusije. Ipak, srpska pobjeda je skupo plaćena. Postojala je akutna nestašica hrane, lijekova i uniformi. U srpskim redovima je počela epidemija tifusa. Srpska vojska je 1914. izgubila 132.000 vojnika. Brojnost srpske vojske nije prelazila 100.000 ljudi. Crnogorska vojska je brojala 50.000 ljudi i u kampanji 1914. odigrala je veliku ulogu u borbi protiv austrougarskih trupa.[45]
Usljed ovih faktora rat na Balkanskom frontu dobija karakter pozicionog.[45]
Kampanja 1915. godine[uredi | uredi izvor]
Početkom 1915. poziciona linija fronta se stabilizovala, a na Balkanskom frontu je uspostavljeno privremeno zatišje. Do ljeta 1915. Srbi uspijevaju da povrate borbenu sposobnost svoje vojske, u velikoj mjeri zahvaljujući podršci saveznika — Francuske, Velike Britanije i Rusije. Prilikom proboja ruskog fronta i Velikog povlačenja ruske vojske iz Poljske i Galicije, ruska komanda se obratila srpskoj strani sa zahtjevom da organizuje ofanzivu u cilju povlačenja dijela austrougarskih korpusa iz Galicije.[50] Međutim, komandant srpske vojske general Putnik je odgovorio da srpska vojska nema dovoljno snage i sredstava za ofanzivu.
Istovremeno, Centralne sile su odlučile da poraze Srbiju i Crnu Goru 1915, kako bi povezale Osmansko carstvo sa ostalim članicama bloka. Kao što je iskustvo iz kampanje 1914. pokazalo, Austrougarska sama, bez podrške Njemačke, nije mogla da riješi ovaj problem.
Sredinom ljeta 1915, kada na Balkanskom frontu zavladalo poziciono zatišje, austrougarsko-njemački blok počeo je da se priprema za vojnu operaciju protiv srpskih trupa. Da bi to uradile, njemačke diplomate su planirale da uvuku Bugarsku u rat na svojoj strani. Berlin je bugarskoj vladi dao garancije da će u slučaju da Bugarska stupi u rat na strani Centralnih sila, predati teritorije Srbije, Rumunije i Turske. Osim toga, austrougarsko-njemačke trupe su u ljeto 1915. izvele uspješnu ofanzivu na Istočnom frontu, Turci su se uspješno odbranili tokom Dardanelske operacije, a francusko-britanske trupe nisu mogle da probiju njemački front na zapadu.
Antanta je takođe pokušavala da na svoju stranu uvuče Bugarsku u rat. Saveznici su uvjeravali bugarsku vladu da će u slučaju stupanja na stranu Antante, istočna Trakija i dio teritorije Makedonije pripasti Bugarskoj. Međutim, zemlje Antante nisu mogle da daju konkretna uvjerenja o teritorijama u Makedoniji. Srbija (koja je zahvatala dio Makedonije) nije htjela da napravi ustupke Antanti i da poslije rata dio svoje teritorije preda Bugarskoj. Njemačka i Austrougarska su nedvosmisleno ponudile Bugarskoj da poslije rata (ako rumunska vlada stane na stranu Antante prepusti cijelu Makedoniju, Trakiju, a takođe i teritorije Rumunije). Osim toga, njemačka strana je insistirala da Turska prepusti Bugarskoj teritoriju duže desne obale rijeke Marice.
Ovi faktori su bili odlučujući bugarskoj vladi. Pošto je bila uvjerena da će Centralne sile pobijediti, a Bugarska dobiti sve obećane teritorije, car Ferdinand I, koji je bio pronjemački nastrojen, donio je konačnu odluku da stane na stranu Centralnih sila.[51]
Usljed toga je 6. septembra u Sofiji zaključena vojna konvencija između Bugarske i Centralnih sila, što je značilo ulazak Bugarske u rat na strani austrougarsko-njemačkog bloka. Prema ovoj konvenciji, Njemačka i Austrougarska, svaka sa po šest pješadijskih divizija, u roku od 30 dana i Bugarska sa najmanje četiri divizije u roku od 35 dana, trebale su da budu spremne za dejstva na srpskoj granici. Opštu komandu nad ovim trupama trebalo da preuzme njemački general August fon Makenzen. Nakon toga se situacija na Balkanu promijenila u korist Centralnih sila. Bugarska vojska, koja je važila za jednu od najboljih na Balkanu, pridružila se austrougarskim i njemačkim trupama.[50]
Zemlje Antante su prekasno uočile opasnost koja prijeti njihovim balkanskim saveznicima. Tek 1. oktobra 1915. odlučeno je da se izvede britansko-francuski desant na grčki Solun i da ga prošire kako bi zahvatio istočni bok srpske vojske. Uz dozvolu grčke vlade, britansko-francuska ekspediciona snaga od 150.000 ljudi počela je 5. oktobra da se iskrcava u Solun.[52] Od 5. oktobra od 28. novembra u Solun su se iskrcale tri francuske (57, 122. i 153. pješadijska divizija, ukupno 65.000 ljudi) i pet britanskih (10, 22, 26, 27. i 28. pješadijska divizija, ukupno 85.000 ljudi) divizija.[53] Rusija nije mogla da pomogne Srbiji, pošto je Rumunija odbila da pusti ruske trupe preko svoje teritorije.
Pripreme za borbena dejstva[uredi | uredi izvor]
Austrougarsko-njemačka komanda se pažljivo i svestrano pripremala za operaciju protiv Srbije. Mnogo se radilo na izviđanju, širenju putne mreže itd. Održavala je tajnost: prema planu Centralnih sila, ofanziva je trebala bude veliko iznenađenje za Srbe. Do početka ofanzive Austrougari i Nijemci su uspjeli da ostvare trostruku nadmoć u snagama i sredstvima.[54]
Prema planu austrougarsko-njemačkog rukovodstva, napadi sa sjeveroistoka i sjevera, kao i bugarski udari sa istoka u pravcu Kragujevca i Niša, trebalo je da opkole i unište srpsku vojsku u središtu zemlje. Centralne sile su koncentrisale ukupno četrnaest austrougarsko-njemačko i šest bugarskih divizija pod komandom feldmaršala Makenzena.[54]
Austrougarsko-njemačka komanda koncentrisala je sljedeće:
- 11. njemačka armija (komandant general Galvic; 7 pješadijskih divizija), koja je bila ojačana teškom artiljerijom;
- 3. austrougarska armija (komandant general Keveš; 3 austrougarske i 4 njemačke pješadijske divizije);
- 19. austrougarski korpus (suprotstavljen crnogorskoj vojsci).
Austrougarsko-njemačke trupe su ukupno brojale oko 330.000 ljudi.[55]
Srpska komanda je usvojila sljedeći plan ratovanja: oslanjajući se na moćne vodene prepreke Savu i Dunav, malim snagama braniti sjeverni dio fronta od austrougarsko-njemačkih trupa, a glavnim snagama poraziti bugarske armije u fazi mobilizacije, zauzeti Sofiju i prisiliti Bugarsku na predaju. Tada je trebalo da baci sve snage na austrougarsko-njemačke trupe. Međutim, Antanta u početku nije podržala ovaj plan, još uvijek se nadajući da će Bugarska stati na stranu saveznika.[56]
Srpska vojska se sastojala od 12 divizija, u čijim redovima je bilo oko 200.000 ljudi, 678 oruđa.
- 1. armija (komandant general Mišić; raspoređena u donjem toku Drine i Save);
- 2. armija (komandant general Stepanović; pokriva granicu sa Bugarskom);
- 3. armija (komandant general Jurišić Šturm; držala položaje duž južne obale Dunava).
Crnogorska vojska je imala oko 50.000 ljudi i 135 oruđa. Broj savezničkih ekspedicionih snaga trebalo je da bude oko 150.000 ljudi.[56]
Ukupno su srpske, crnogorske i savezničke ekspedicione snage broja 400.000 ljudi.
Srpska vojska od 200.000 ljudi morala je da se bori protiv nadmoćnijih snaga neprijatelja (odnos snaga strana je bio 3:2), koji je imala teška oruđa i minobacače, koje Srbi nisu imali.[57] Izostalo je jedinstveno komandovanje vojskama zbog dinastičkih sukoba Crne Gore i Srbije.[56]
Austrougarsko-njemačka ofanziva[uredi | uredi izvor]
Ofanziva austrougarsko-njemačkih trupa počela je u podne 6. oktobra snažnom artiljerijskom pripremom. Vatra teških oruđa uništila je rovove, barijere i uporišta Srba u rejonu prelaza. Bombardovan je i Beograd, kada je poginulo oko 5000 stanovnika grada.[58]
Njemačke i austrougarske divizije su 7. oktobra krenule u ofanzivu. Dijelovi 3. austrougarske armije su istovremeno prešli Dunav (8. austrougarski korpus) i Savu (22. njemački rezervni korpus). Austrougari i Nijemci su započeli s deminiranjem minskih polja, nakon čega su započeli prelaz. Prelaz je protekao u teškim uslovima, Srbi su očajnički pružali otpor. Prvog dana forsiranja Austrougari i Nijemci su izgubili do 66% svojih mostova. Ukrštene austrougarsko-njemačke jedinice vodile su žestoke borbe sa srpskim trupama za mostobrane. Prelazak je nastavljen u noći. Njemačke trupe uspjele su da zauzmu Adu Ciganliju na Savi, a zahvaljujući tome na srpsku obalu su se iskrcala pojačanja za austrougarsko-njemačke trupe. Nakon što su Nijemci uspjeli da zauzmu ispravan srpski most između Ade Ciganlije i obale, 43. njemačka rezervna divizija provalila je u Beograd. Parobrodi su se približili 9. oktobra i Austrougari su uspjeli da prebace dvije pješadijske divizije na srpsku obalu. Uslijedile su žestoke ulične borbe. Srpske trupe su pružile žestok otpor, ali su do 9. oktobra Nijemci zauzeli Beograd.[lj] Srpske trupe su bile prinuđene da se povuku na jug. Pored toga, 19. korpus 3. austrougarske armije počeo je da prelazi Drinu i udario na crnogorske trupe, koje su takođe bile prinuđene na povlačenje.[59]
11. njemačka armija je prelazila Dunav u rejonu Rame (glavne snage), kod Smedereva (sporedne snage), a pokazni prelaz bio je planiran kod Orsove. Vojska je doživljavala velike teškoće zbog kiše, lošeg vremena i otpora srpskih trupa. Jaka kiša je padala 8. i 9. oktobra, pored ove, srpska artiljerija je žestoko udarala. Tada je počeo uragan, koji je umnogome otežavao prelaz njemačkih trupa. Nakon što je uragan utihnuo 17. oktobra, 10. rezervni korpus je uspio da pređe na srpsku obalu. Međutim, u planinskom području između Beograda i Smedereva, srpske trupe su pružile žestok otpor prelaskom njemačkih jedinica. Nijemci su tek 21. oktobra uspjeli da slome otpor srpskih jedinica i sagrade dva mosta, nakon čega su sve jedinice 11. armije izvršile prelaz.[60] Tokom prvih dana borbi, austrougarsko-njemačke trupe imali su 10.000 poginulih. 3. i 11. armija napredovale su samo 10—15 km u dubinu teritorije.
Glavne snage srpske vojske, koncentrisane na bugarskoj granici, pregrupisale su se i bile prinuđene da stupe u sukob sa austrougarsko-njemačkim trupama koje su napredovale sa sjevera. I Crnogorci su pružali očajnički otpor, usporavajući napredovanje austrougarskih divizija na Drini. Međutim, austrougarsko-njemačke jedinice, da bi razvile tempo ofanzive, počele su da vrše neophodna pregrupisanja i povlače tešku artiljeriju.[58]
Ulazak Bugarske u rat[uredi | uredi izvor]
Do 8. oktobra, zbog teške situacije, komandant srpske vojske general Putnik je bio prinuđen da uvede u borbu snage određene za zaštitu granice se sa Bugarskom. Pod ovim uslovima, 15. oktobra, nakon što je Bugarska objavi rat Srbiji, srpske trupe su napale bugarske armije koje su prešle u ofanzivu.[58]
Bugarska komanda je za operacije protiv Srbije raspodijelila dvije armije:
- 1. armija (komandant general Bojadžiev; 4 pješadijske divizije);
- 2. armija (komandant general Todorov; 2 pješadijske i 1 konjička divizija).
U rejonu Kule 6. pješadijska divizija, 5. i 8. pješadijska divizija raspoređene u rejonu Belogradčika, a 1. pješadijska divizija je zauzela položaje sjeverozapadno od Sofije. Jedinice 1. armija trebalo je da napreduju na Pirot i Niš kako bi porazile 2. srpsku armiju. 2. bugarsku armiju (3, 7. pješadijska i 1. konjičke divizije) imala je zadatak da napreduje u dolini rijeke Vardar i presječe komunikacije srpskoj vojsci sa ekspedicionom korpusom Antante u Solunu.
Tako je zadatak bugarskih trupa bio da zauzmu Niš (1. armija), željezničku prugu Niš—Solun (2. armija) s ciljem opkoljavanja srpskih trupa. Međutim, najslabija po sastavu, 2. bugarska armija morala je da izvede najvažniju operaciju. Uprkos činjenici da su jedinice 2. armije bile odsječene od jedinice 1. i da su mogle primiti bočni napad britansko-francuskog korpusa, komanda Centralnih sila nije smatrala potrebnim da pojača 2. armiju.
Ujutru 15. oktobra bugarske trupe su upale u Srbiju. 1. bugarska armija generala Bojadžieva naišla je na uporni otpor srpskih trupa. Jedinice 1. armije dugo su jurišale na utvrđene položaje Srba kod Pirota. Bugarske trupe su 25. oktobra primorale su Srbe na povlačenje iza Timoka. Međutim, 2. bugarska armija generala Todorova je bez većih poteškoća brzo napredovala do Vardara u Makedoniji. Bugarske trupe su porazile Srbe kod Kumanova i zauzele Veles. Ovim uspješnim dejstvima bugarskih trupa prekinuta je veza između srpske vojske i savezničkog ekspedicionog korpusa u Solunu.
Strahujući od potpunog opkoljavanja, srpska vojska se povlačila borbom u jugozapadnom pravcu ka Crnoj Gori i Albaniji, a povlačila se i crnogorska vojska. Austrougarsko-njemačke divizije su neprestano pratile povlačenje. Srpske trupe su ponekad izvodile protivnapade i odlagale napredovanje.[61]
Položaj srpske vojske bio je katastrofalan. Austrougarsko-njemačko-bugarske trupe su 22. oktobra nastavile ofanzivu. Pod naletom nadmoćnijih snaga, srpska vojska bila je prinuđena na povlačenje. Bugari su 5. novembra zauzeli Niš.[62] Nakon zauzimanja Niša, austrougarsko-njemačke i bugarske jedinice su se sjedinile i krenule u zajedničku ofanzivu. U isto vrijeme, tri britansko-francuske divizije su napredovale od Soluna do Makedonije u pomoć srpskoj vojsci, ali ih je 2. bugarska armija napala kod rijeke Černe i zatim su se povukle.[58]
Dalja borbena dejstva[uredi | uredi izvor]
Austrougarsko-njemačke jedinice (koje su bile pojačane njemačkim alpskim korpusom) nastavile su da napreduju sa sjevera. S obzirom na to, glavi štab srpske vojske prešao je iz Kragujevca u Kruševac. U narednim borbama sa austrougarsko-njemačkim trupama, srpske jedinice su pretrpjele velike gubitke i užurbano se povukle. Samo su jedinicama 2. bugarske armije Srbi pružili žestok otpor, pošto je ofanziva 2. armije mogla da presječe srpsko odstupanje ka Albaniji. Da bi presjekli puteve za odstupanje glavnim snagama srpske vojske i opkolili je, bugarske komanda je odlučila da 2. armiju pojača pješadijskom divizijom iz sastava 1. bugarske armije. Međutim, kasniji napadi bugarskih trupa su bili bezuspješni.[63]
Tokom borbi u rejonu Prizrena 1. decembra bugarska vojska je nanijela težak poraz srpskim trupama. Veliki broj Srba je zarobljen. Takođe, srpski odredi koji su stupali u borbene okršaje sa jedinicama 3. i 11. armije austrougarsko-njemačkih trupa pretrpjeli su velike gubitke. Kao ishod, poslije ovih borbi, srpske snage su potpuno pretjerane iz Srbije. Bugarska vojska je zauzimanjem Ohrida uspostavila potpunu kontrolu nad Vardarskom Makedonijom. Krajem novembra austrougarske jedinice su potisnule crnogorsku vojska na teritoriji Crne Gore i nastavile ofanzivu s ciljem zauzimanja prijestonice.
Srpska vojska je počela odstupanje ka Crnoj Gori, a odatle zajedno sa crnogorskom vojskom ka Albaniji. Zajedno sa vojskom povlačilo se i civilno stanovništvo, plašeći se terora austrougarsko-njemačkih trupa. Odstupanje se odvijalo na teškom planinskom terenu. Cilj odstupanja bila je obala Jadranskog mora, odakle su se saveznici obavezali da evakuišu ostatke srpske i crnogorske vojske i civilno stanovništvo.
U daljim borbama srpska vojska je izgubila 55.000 vojnika i oficira odstupanjem preko planinskih puteva Albanije.[m] Komanda srpske vojske je bila prinuđena da uništi artiljeriju i kola. Pored odstupanja vojske i civilnog stanovništva, srpska komanda je bila prinuđena da evakuiše i zarobljenike austrougarske vojske (30.000 vojnika i 700 oficira).[64] Iz Prizrena je 26. novembra evakuisana i srpska vlada. Srbi koji su preživjeli tešku tranziciju (150.000 ljudi) evakuisani su na ostrvo Krf januara 1916. godine. Cijela teritorije Srbije i Crne Gore bila je pod okupacijom neprijatelja.[58]
Prilikom odstupanja srpske vojske najznačajniju ulogu su imale crnogorske trupe. Da bi pokrila odstupanje srpskih trupa na Jadransko more, Sandžačka vojska crnogorske vojske je 6—7. januara 1916. kod Mojkovca porazila nadmoćnije austrougarske trupe, zadržavajući austrougarsku ofanzivu i dozvoljavajući dijelovima srpske vojske odstupanje. Ipak, i crnogorska vojska je bila u teškoj situaciji, Austrougari su nastavili ofanzivu i Crnogorci su bili prinuđeni na ubrzano povlačenje. Austrougari su 14. januara zauzeli Cetinje. Glavio dio preostale crnogorske vojske opkolile su austrougarske trupe.[64]
Operacija protiv Srbije i Crne Gore trajala je oko dva mjeseca, usljed čega su trupe Centralnih sila okupirale cjelokupne teritorije obje zemlje. Srbija je morala da se brani od nadmoćnijih neprijateljskih snaga. Kasnije je britanski premijer Lojd Džordž napisao:[65]
Saveznici su Srbiju napustili uprkos svečanom obećanju pravovremene podrške.
Centralne sile nisu smjele da naruše granicu neutralne Grčke i ograničile su se na napredovanje do granice dvije bugarske armije, pojačane njemačkim divizijama.[58]
Evakuacija srpske vojske[uredi | uredi izvor]
Prelaskom granice sa Albanijom, srpska komanda je odlučila da se iscrpljene jedinice odmore u Skadru. Međutim, krajem decembra ova ideja nije sprovedena, pošto su srpskoj vojsci prijetile jedinice 2. bugarske armije, koja je zauzela Bitolj u prešla u Albaniju, u pravcu Elbasana. Pored toga, jedinice 3. austrougarsko-njemačke armija razvile su energičnu ofanzivu na oslabljenju crnogorsku vojsku i time ugrožavale odstupanje sa sjevera. Nakon što je srpska vojska stigla do obala Jadranskog mora, austrougarska flota je započela aktivne operacija protiv luka Drač i Sveti Jovan Medovski, u koje su ušli odstupajući Srbi. Austrougarska flota i vazduhoplovstvo, koje je imalo bazu u Kotoru, stalno su uznemiravale srpsku vojsku napadima i granatiranjem, a austrougarski brodovi i podmornice su napadali transporte s hranom namijenjene Srbima.[64]
Tako je srpska vojska mogla ostati prikovana uz more i uništena od austrougarsko-njemačko-bugarskih trupa. Pod tim uslovima, francuska komanda je odlučila da srpsku vojsku prebaci u Italiju, a zatim u Tunis, gdje je trebalo da se srpska jedinice reorganizuju i potom upute na front. Međutim, za takav transport bile bi potrebne velike pomorske snage, pa je komandant francuske vojske maršal Žofr insistirao da se srpska vojska evakuiše na grčko ostrvo Krf. Po donošenju ove odluke 12. januara, savezničke snage su započele okupaciju grčkog ostrva Krf. Sveti Jovan Medovski se nalazio u zonu djelovanja austrougarske flote, pa su saveznici odlučili da pošalju srpske jedincu u Valonu (pod italijanskom upravom), odakle je trebalo da počne evakuacija. Dio srpskih trupa (50.000 ljudi) započeo je novi pohod ka Valoni (240 km). Ostatak srpski jedinica evakuisan je iz Drača.[64]
Zbog dugih sporova oko mjesta evakuacije od 250.000 Srba koji su se povukli u Albaniju, do početka evakuacije je ostalo živo 160.000. U evakuaciju je bilo uključen i prenos 80 brdskih topova i 15.000 životinja. Evakuacija srpske vojske na Krf završena je 26. februara 1916. godine. Srbi se na ostrvu dugo nisu mogli snabdijevati, pa su mnogi umrli od iscrpljenosti već na samom ostrvu. Od februara 1916. počela je reorganizacija ostataka srpske vojske, koja je do aprila 1916. bila spremna za slanje na Solunski front. Transport srpske vojske morskim putem do Soluna završen je 30. maja 1916. godine.[64]
Ishod kampanje 1915. godine[uredi | uredi izvor]
Kao ishod kampanje 1915. godine, teritorije Srbije i Crne Gore su okupirale Centralne sile. Pobjeda Centralnih sila na Balkanu 1915. bila im je od velike koristi. Poslije okupacije Srbije i Crne Gore, uspostavljen je front Centralnih sila od Baltičkog do Sredozemnog mora. Njemačka je uspostavila neposrednu vezu sa Turskom, južni bok Austrougarske je bio zaštićen, a komanda Centralnih sila je mogla da pošalje oslobođenje divizije na Istočni i Italijanski front.[61]
Austrougarsko-njemačko-bugarske trupe su gotovo u potpunosti uspjele da ispune plan vojnih operacija na Balkanu. Teritoriju Crne Gore okupirale su austrougarske trupe. Teritoriju Srbije su okupirale austrougarske i bugarske trupe. Crnogorska vojska je demobilisana, a srpska vojska je, uslijed snažne neprijateljske ofanzive, teških uslova odstupanja i stalnih borbi, pretrpjela značajne gubitke. Pored ljudskih gubitaka, srpske trupe su izgubile veliki broj topova, municije itd.[61]
Značaji uspjesi trupa Četvornog saveza na Balkanu donijeli su im velike strateške i diplomatske uspjehe. Pored navedenih pogodnosti (uspostavljanje neposredne komunikacije sa Turskom i uvođenja Bugarske u rat na svojoj strani), austrougarsko-njemački blok je značajno oslabio pozicije Antante u cijeloj regiji.[n]
Međutim, nisu uspjeli opkoliti i uništiti srpsku vojsku. Srpska vojska u proljeće 1916. biće reorganizovana i pridružiće se savezničkim snagama na Solunskom frontu. Vješto korišćenje trupa, protivnapadi na planinskom terenu, kao i neostvariv zadatak 2. bugarske armije da opkoli srpske trupe, spriječili su vojske Centralnih sila da opkole i potpuno unište srpske trupe.[58]
Kampanja 1916. godine[uredi | uredi izvor]
Obrazovanje Solunskog fronta[uredi | uredi izvor]
Već 14. oktobra male snage ekspedicionog korpusa Antante (više bataljon) ušle su na teritoriju Srbije. Saveznička komanda je planirala da snažnim bočnim napadom podrži srpske trupe i obnovi vezu s njima. Međutim, povlačenje srpske vojske u plavcu Albanije i neodlučnost komandanta britansko-francuskog korpusa generala Sareja onemogućili su da se plan ostvari. Jedinice 112. francuske pješadijske divizije, poslije borbe sa bugarskim trupama, napustile su 21. novembra južnu obalu Crne rijeke, nakon čega su trupe cijelog korpusa počele da se kreću s teritorije Srbije u Grčku.[66]
U to vrijeme, njemačka komanda je odlučivala kako da postupi protiv trupa Antante u Grčkoj. Bugarska komanda je smatrala da, s obzirom na to da u Grčkoj djeluje veliki broj neprijateljskih trupa, Grčku trema smatrati i neprijateljom Centralnih sila. Međutim, na kraju je njemačka komanda, s obzirom na činjenicu da ni na koji način nije bila u stanju da značajnije podrži pristalice Centralni sila u Grčkoj, odlučila da se suzdrži od dejstva protiv nje, koje bi mogle navesti grčku vladu da stupi u rat na strani Antante. Po završetku operacije protiv Srbije, njemačka komanda je smatrala da je besmisleno ostavljati svoje trupe na Balkanu i počela je s prebacivanjem značajnog dijela svojih trupa na Zapadni front. Načelnih njemačkog generalštaba Erih fon Falkenhajn smatrao je da glavnu ulogu u obračunu s britansko-francuskim trupama koje se iskrcavaju u Solun, treba da ima bugarska vojska. Uslijed toga je polovinom novembra 1915. zaključen sporazum s Bugarskom prema kome će se Bugari boriti sa ekspedicionim snagama Antante.[66]
Jedinice 2. bugarske armije su 5. decembra krenule u ofanzivu na Makedoniju. Trupe ekspedicionog korpusa Antante, pod pritiskom bugarskih trupa, počele su da se povlače u dolinu Vardara. Bugarske trupe su 8. decembra potisnule dijelove 10. britanske divizije i zauzele 10 artiljerijskih oruđa. Desni bok savezničkih trupa je bio izložen i zbog toga su snage korpusa bile prinuđene da se povuku na novu liniju odbrane. Bugarske divizije su u daljem gonjenju anglo-francuskih trupa, savezničke snage su se povukle na utvrđeni položaj u rejonu Soluna u Grčkoj. Tokom povlačenja, saveznici su evakuisali većinu različitih zaliha iz rejona Đevđelija za srpsku vojsku. Tokom ovih bitaka, gubici savezničkih snaga bili su 6000 poginulih, ranjenih i zarobljenih.[66]
Jedinice 2. bugarske armije nisu prešle srpsko-grčku granicu. Trupe Centralnih sila su se smjestila na svoje nove položaje sljedećim rasporedom:[66]
- 1. bugarska armija (dvije pješadijske divizije, jedna konjička brigada i njemački odred) — zauzela položaje od Ohridskog jezera, u rejonu Bitolja duž srpsko-grčke granice južno od Prilepa. Osim toga, radi obezbjeđenja desnog boka, jedinice armije ušle su na teritoriju Albanije i zauzele Elbasan.
- 2. bugarska armija (tri pješadijske divizije) — zauzela položaje u Strumici, Petriču i Nevrekopu.
- 11. njemačka armija (dvije njemačke i jedna i po bugarska pješadijska divizija) — sjeverozapadno od Đevđelije i sjeverno od Dojranskog jezera.
Saveznička komanda je učvrstila svoje položaje, desni bok savezničkog boka se oslanjao na zaliv Orfano, a ukupna dužina fronta iznosila je 120 km. Pored toga, saveznici su izgradili i popravili 200 km zemljanih puteva i željezničkih pruga.
Stanje na Balkanu početkom godine[uredi | uredi izvor]
Teritoriju Srbije okupirale su austrougarske i bugarske trupe. U austrougarskoj zoni okupacije (sjeverna i središnja Srbija) stvorena je vojna uprava sa sjedištem u Beogradu. Istočno od Morave, na teritoriji koji su okupirali Bugari, stvoreno je Moravska vojno-inspekciona oblast sa sjedištem u Nišu. Na teritoriji Vardarske Makedonije obrazovana je Makedonska vojno-inspekciona oblast.
Početkom 1916. Crna Gora se povukla iz rata: kralj Nikola I potpisao je ukaz o demobilizaciji crnogorske vojske i napustio zemlju koju su okupirale austrougarske trupe. Ipak, stanovništvo Srbije i Crne Gora nastavilo je da se bori protiv okupatora.[67]
Poslije poraza Srbije obrazovan je novi Solunski front. Komanda Antante je planirala da borbe na Balkanu ovdje vežu što više njemačkih trupa i spriječe njihovo prebacivanje na Zapadni front. Takođe, njemačka komanda, koja je imala veliku ulogu u vojnoj upravi Centralnih sila, nije planirala nikakve aktivne operacije na novom Solunskom frontu zbog nedostatka snaga, poteškoća u snabdijevanju na Balkanu itd. Trebalo je samo da obuzda neprijateljske trupa sa malim snagama njemačko-bugarskih trupa.[68]
U maju su na Solunski front stigle dodatne snage Antante. Pored toga, savezničkim snagama na Balkanu pridružila se i potpuno reorganizovana srpska vojska, sastavljena od šest pješadijskih i jedne konjičke divizije, pod komandom regenta prijestolonasljednika Aleksandra (vojvoda Putnik je smijenjen). Ukupno, srpske trupe su brojale 130.000 ljudi. Savezničke snage na Balkanu dostigle su 300.000.[67]
Vojna dejstva u proljeće i ljeto[uredi | uredi izvor]
Pošto je njemačka komanda započela prebacivanje svojih trupa u Francusku, savezničke snage u Solunu su se susrele sa zadatkom da pokrenu ofanzivu kako bi neprijateljske trupe preusmjerile na sebe. Međutim, dejstva savezničkih trupa nisu uticala na opšte stanje na frontu, a njemačke jedinice su nastavile da se prebacuju na Zapad. Bugarske trupe su takođe bile pasivne.[67]
Aktivna dejstva počele su u avgustu. Na Dojranskom jezeru britansko-francuske trupe su pokušale da probiju bugarsku odbranu, ali su, pretrpjevši značajne gubitke, bile prinuđene da do 19. avgusta potpuno obustave aktivna dejstva na ovom sektoru fronta.
Saveznici su mogućim stupanjem Rumunije u rat na strani Antante planirali da zajedničkim dejstvima neutrališu Bugarsku. Ofanziva je bila zakazana za 20. avgust. Međutim, bugarska komanda je bila ispred trupa Antante i krenula u ofanzivu 17. avgusta.[69] Bugarska komanda odlučila je da pokrene prvu veću ofanzivu na Solunskom frontu.
U tračkom pravcu bugarske trupe su zauzele gradove Kavalu, Ser i Dramu. Nakon toga, bugarske trupe su počele da napreduju po bokovima u grčku Trakiju i Makedoniju, kako bi stvorile zavojni položaj za trupe Antante. Jedinice 1. bugarske armije zauzele su 23. avgusta visove u rejonu Meglena i potisnule srpske trupe (koje su ovdje zauzele položaje) u rejonu Florine. Ove trupe bi mogle da se povežu sa grčkim trupama u Tesaliji i ugroze pozadinu trupa Antante koja se nalaze u rejonu Vardara i Meglena. Nakon toga, Sarej je prebacio 3 francuske pješadijske divizije, koje su uz podršku srpskih jedinca zaustavile dalje napredovanje bugarskih trupa.
Bugarska vojska je počela aktivna dejstva i na vardarskom i na tračkom pravcu. Bugarske trupe su zauzele brojna naselja u Grčkoj potiskujući savezničke snage. Dijelovi 1. bugarske armije zauzeli su Florinu, a bugarske jedinice su internirale 6373 vojnika, 464 oficira i 15 artiljerijskih oruđa grčke vojske. Ove snage su, uz dozvolu grčke vlade, odvedene u Njemačku, gdje ostaju do kraja rata. Ovo je bilo od najveće važnosti, pošto ove trupe nije koristila grčka vojska nakon što je Grčka ušla u rat na strani Antante. Bugarske trupe su napredovala 80—90 km: stigavši do obale Egejskog mora, linija fronta smanjena je u prosjeku za 100 km. Ova aktivna dejstva Bugara osujetila su savezničku ofanzivu.[70]
Međutim, 1. septembra saveznici u sastavu pet britanskih, četiri francuske, šest srpskih, jedne italijanske i jedne ruske pješadijske divizije[nj] pokrenuli su ofanzivu u pravcu Florine, Bitolja, u cilju pomoći rumunskom frontu.
Srpsko-francuske jedinice su potisnule 12. septembra jedinice 8. bugarske pješadijske divizije i zauzele Gorničevo. Francuzi su 23. septembra zauzeli Florinu od Bugara, zarobivši nekoliko bugarskih topova. U visoravni, na planini Kajmakčalan, odigrala se bitka između 1. brigade 3. bugarske pješadijske divizije i Drinske divizije srpske vojske. Bugari su uz pomoć artiljerije odbijali uporne nasrtaje Srba, što je srpskim trupama nanijelo velike gubitke. Poslije upornih borbi, uslijed kojih je vrh nekoliko puta mijenjao osvajača, srpske trupe su 30. septembra ipak uspjele da zauzmu planinu. Međutim, srpska vojska je imala velike gubitke, računajući samo 5000 poginulih vojnika i oficira.
Saveznici su do 3. oktobra potisnuli Bugare na liniju sa koje su krenuli u ofanzivu.[67]
Borbena dejstva krajem godine[uredi | uredi izvor]
.jpg)
Poslije ovih uspjeha, savezničke snage su nastavile napredovanje s ciljem da zauzmu Bitolj. U periodu oktobar—novembar savezničke trupe (srpske, ruske i francuske) izvele su ofanzivnu operaciju, a bugarske trupe su 18. novembra napustile Bitolj po naređenju generala Belova, komandanta grupe trupa Centralnih sila na Balkanu. Francuske i ruske trupe su 19. novembra ušle u Bitolj, čime su savezničke snage zauzele važno saobraćajno čvorište u Makedoniji.[67] Nova linija fronta je prolazila sjeverno od Bitolja: vrh Crvena stijena (1248 m) — Makovo (1050 m) — Gradešnica. Poslije gubitka Bitolja, komanda Centralnih sila je bila prinuđena da ovaj sektor fronta pojača sa nekoliko bugarskih i njemačkih divizija, kao i turskim pješadijskim korpusom.
Zauzimanjem važne tačke u Vardarskoj Makedoniji — Bitolja, savezničke snage su obustavile dalju ofanzivu. Bugarska komanda je na ovo područje prebacila dodatne rezerve (osam pješadijskih pukova) sa drugih sektora fronta. Takođe, njemački pješadijski bataljoni stigli su u ovo područje sa rumunskog ratišta, a turski pješadijski korpus stigao je u rejon Strume.
Zbog nestašice municije i nedostatka rezervi, trupe Antante su 11. decembra konačno prekinule ofanzivu. Do tada, Sarajeva armija bila je razvučena na širokom frontu, 250 km od ušća Strume, duž cijelog fronta. Sporo napredovanje saveznika nije uticalo na situaciju na rumunskom ratištu.[72]
Ukupno, u neprijateljstvima od avgusta 1916. trupe Antante su pretrpjele značajne gubitke — 47.000 poginulih, ranjenih i zarobljenih. Bugarske i njemačke trupe tokom Bitoljske ofanzive su takođe pretrpjele velike gubitke, 61.000 poginulih, ranjenih i zarobljenih.
Do kraja 1916. Saveznici su na Solunskom frontu imali 18 pješadijskih divizija (pet francuskih, pet britanskih, šest srpskih, jednu rusku i jednu italijansku). Suprotstavilo im se 11 pješadijskih divizija Centralnih sila: osam bugarskih, dvije njemačke i jednu turska.[72]
Ishod kampanje 1916. godine[uredi | uredi izvor]
Kao ishod kampanje 1916, trupe Antante nisu postigle glavni cilj na Solunskom frontu — povlačenje Bugarske iz rata. Bugarske trupe su se uspješno branile na cijelom frontu, pored toga, vodile samostalne ofanzivne operacije.[68] Nedostatak rezervi i potreba da se savezničkim snagama osigura pouzdana pozadina bili su glavni problemi komande Antante 1916. na Balkanu.
Takođe, najvažniji problem za trupe Antante bila je epidijemija malarije, od koje je oboljelo 80.000 vojnika i oficira savezničkih trupa na Balkanu. Bugarske trupe, čvrsto u defanzivi u planinskim oblastima, nisu dozvolile savezničkim trupama da napuste tzv. malarične doline u dolini Vardara. Komanda savezničkih snaga nije imala vremena da evakuiše sve bolesne. Uprkos preduzetim preventivnim mjerama, epidemija je nastavljena.[67]
Takođe, Antanta je 1916. preduzela niz akcija protiv Grčke, bojeći se da će ta zemlja ući u rat na strani Centralnih sila, iako je Grčka ostala neutralna. Antanta je objavila pomorsku blokadu Grčke, zahtijevala demobilizaciju vojske i mornarice, koja je imala jaka pronjemačka osjećanja. Zbog toga je grčka vlada bila prinuđena da prihvati sve zahtjeve Antante. Nakon toga, Saveznici su preuzeli kontrolu nad cjelokupnom unutarpolitičkom situacijom u Grčkom.[67]
Kampanja 1917. godine[uredi | uredi izvor]
Plan vođenja rata na Solunskom frontu za 1917. odobrile su zemlje Antante 15. novembra 1916. na konferenciji u Šantiju. Plan je predviđao povlačenje Bugarske iz rata. Planirano je da se izvede velika ofanziva protiv bugarskih trupa uz pomoć rusko-rumunskih trupa. U te svrhe ojačane su savezničke vojske u Solunu i već u februaru bile su 23 pješadijske divizije. Međutim, neuspjesi rusko-rumunskih trupa stavili su tačku na ove planove.[73]
U pripremama za ofanzivu na Solunskom frontu nastala je sporna situacija između francuske i britanske komande. Britanska komanda je smatrala neprikladnim napad na Solunski front, smatrajući da sve napore treba koncentrisati na glavnu ofanzivu u Francuskoj. Zauzvrat, francuska komanda je smatrala da je svrsishodno pokrenuti ofanzivu na Balkanu s ciljem da se neprijateljske trupe zarobe tokom glavne operacija na Zapadnom frontu. Dakle, komandant general Saraj nije mogao u potpunosti da se osloni na britanske trupe. Zauzvrat, komandant britanskih trupa Miln, bio je u dvojakom položaju, primajući direktiva iz Londona i naređenje od komandanta savezničkih snaga Saraja.[74]
Bugarska komanda je 1917. planirala moćnu ofanzivu na Solunskom frontu. Da bi to učinila, Bugarska se obratila Njemačkoj sa zahtjevom da pošalje 6 njemačkih pješadijskih divizija. Međutim, njemačka komanda je odbacila plan bugarskih saveznika i insistirala na čisto odbrambenim dejstvima na Balkanu.[o] Kao rezultat toga, plan bugarsko-njemačka komanda za 1917. bio je čisto odbrambeni. Planirano je napuštanje bilo kakvih ofanzivnih dejstava, poboljšanje njihovih položaja i pozadinskih linija komunikacije.[74]
Borbena dejstva[uredi | uredi izvor]
Ofanziva saveznika, čije su snage iznosile 660.000 ljudi (240.000 Britanaca, 200.000 Francuza, 130.000 Srba, 50.000 Italijana, 17.000 Rusa i 23.000 Grka),[p] zakazana je za 25. april. Rano ujutru 25. aprila, 86 teških i 74 poljska topa britanskih trupa ispalilo je ukupno 100.000 granata na bugarske položaje. Tokom neuspješnih napada Britanaca na Dojransko jezero na položaje 9. bugarske pješadijske divizije, britanske trupe koje su napredovale pretrpjele su velike gubitke. Saveznici su ponovili napad na Dojransko jezero 8. maja, ali im ni to nije donijelo nikakve rezultate. Za odbijanje britanske ofanzive, komandant bugarske 9. divizije pukovnik Vazov unaprijeđen je u čin general-majora.
U martu, na planini Baba, francuske divizije napale su položaje 6. bugarske divizije. Tokom artiljerijske pripreme ispaljeno je više od 200.000 granata, ali bugarski vojnici i oficiri, krijući se u bunkerima, nije pretrpjeli gubitke. Poslije toga su uslijedile žestoke borbe u planinama. Uprkos žestokom otporu bugarskih jedinica, Francuzi su uspjeli da zauzmu vrh Crvena stijena.
Međutim, bugarska komanda je odlučila da povrati vrh. Po cijenu velikog napora, Bugari su uspjeli da ručnu uvuku i postave šest artiljerijskih oruđa na obližnje brdo, odakle su francuski položaji bili jasno vidljivi i dostupni za granatiranje. Artiljerijsko bombardovanje francuskih položaja počelo je 18. maja. Bugarska artiljerija je počela da granatira francuske položaje na planinskom vrhu, bugarska pješadija je bila naoružana novim njemačkim bacačima plamena. Poslije dvočasovne artiljerijske pripreme, bugarske trupe su počele juriš na vrh, koristeći granate i bacače plamena da suzbiju svaki otpor. Poginulo je više od 5000 Francuza, a Bugari su zarobili 2 oficira i 259 vojnika francuske vojske. Poslije toga je na ovom dijelu fronta nastupilo zatišje, a trupe Antante nisu pokušavale da ponovo zauzmu vrh.
Nepovoljna situacija na različitim sektorima fronta i loše vrijeme primorali su komandu Antante 23. maja da obustavi dejstva na Solunskom frontu. Tokom borbi, gubici saveznika iznosili su 20.000 poginulih, ranjenih i nestalih (11.000 Francuzi, 6100 Britanaca i 900 Srba).[76] Nedostatak artiljerije u trupama Antante bio je jedan od glavnih razloga neuspjeha ovih operacija.[77] Ofanziva francuskih jedinica počela je 8. maja, ali je nedostatak artiljerije i protivnapad bugarskih trupa primorao komandu Antante da zaustavi ofanzivu. Zaustavljena je i ofanziva srpskih trupa u rejonu Crne rijeke.
Osim toga, u pojedinim francuskim jedinicama, pod uticajem vojničkih pobuna u Francuskoj, izbijaju vojnički nemiri. Međutim, ubrzo su svi nemiri potisnuti od strane komande Antante.
Stupanje Grčke u rat[uredi | uredi izvor]
Antanta je preuzela sve korake da Grčka uđe u rat na njenoj strani. Zemlje Antante su 2. septembra 1916. Grčkoj postavile ultimatum u kojem su zahtijevale:
- prenos kontrole nad grčkom poštom i telegrafijom na saveznike;
- čišćenje Grčke od njemačkih agenata;
- izručenje austrougarskih i njemačkih brodova koji su se sklonili u grčke luke.
Grčka vlada je bila prinuđena da prihvati sve uslove ultimatuma. Istovremeno, komanda Solunskog fronta je izvršila državni udar u Solunu i tamo osnovala Privremenu vladu Grčke na čelu sa Elefteriosom Venizelosom (vatrenim pobornikom ulaska u rat na strani Antante). Takođe u Atini je obrazovana još jedna vlada, pod kontrolom Francuza.[78]
Uz ove mjere, zemlje Antante su iskrcale trupe i počele da zauzimaju brodove Centralni sila koji su se nalazili u grčkim lukama. Tako su od 1916. u Grčkoj postojale dvije vlade — legalna vlada u Atini i Venizelosova vlada u Solunu. Zemlja je zapravo bila na ivici građanskog rata.[76] Krajem godine situacija u Grčkoj se pogoršala. Pristalice Venizelosa su 1. decembra, uz pomoć britansko-francuskih trupa, podigle ustanak u Atini kako bi preuzele vlast. Međutim, vladine trupe su uspjele da uguše pobunu, dok su Britanci i Francuzi imali 250 poginulih. Nakon toga, Antanta je grčkoj vladi postavila ultimatum da najvažnije grane državne uprave prenese u ruke saveznika. Grčki kralj je bio primoran da prihvati i ove uslove.[78]
Zemlje Antante su 1917. nastavile da vrše pritisak na Grčku kako bi je uvukle u rat. U ime tri „velike sile” (Velike Britanije, Francuske i Rusije) zemlje Antante su predale predsjedniku vlade Grčke Aleksandrosu Zaimisu zahtjev za abdikaciju grčkog kralja Konstantina I sa prijestola. U isto vrijeme, francuske i italijanske trupe zauzele su Tesaliju, Korintsku prevlaku i Epir, da bi zaustavile sve vrste nastupa grčkih vladinih trupa i gerilskih odreda. Kralj Konstantin I je 12. jula 1917. abdicirao i primoran je da napusti zemlju. Novi kralj je postao Aleksandar, drugi Konstantinov sin. Aleksandar je krenuo ka konačnom stupanju u rat na strani Antante. Nakon što su zemlje Antante uspjele da u potpunosti preuzmu kontrolu nad situacijom u Grčkoj, ukinule su pomorsku blokadu zemlje.[79]
Novi kralj je 27. juna imenovao Venizelosa za „legitimnog” predsjednika vlade. Grčka je 29. juna povukla svoje ambasadore iz zemalja Četvornog saveza. Rat svim zemljama Centralnog bloka objavila je 2. jula 1917. godine. U septembru je 80 francuskih oficira stiglo u Grčku radi mobilizacije grčkih oružanih snaga. Tako su pojačane snage Antante na Solunskom frontu, a osigurana je i pozadina savezničkih snaga.[76]
Ishod kampanje 1917. godine[uredi | uredi izvor]
Krajem 1917. komandanta savezničkih snaga na Solunskom frontu generala Saraja, smijenio je general Adolf Gijoma. Do kraja kampanje 1917, saveznici su imali 23 divizije (osam francuskih, šest srpskih, četiri britanske, tri grčke, jednu italijansku i jednu rusku) sa ukupno 600.000 ljudi.[77]
Uopšte, na Solunskom frontu 1917. vladalo je zatišje. Borbe na Balkanu nisu uticale na ukupan tok rata. Bugarska komanda nije mogla samostalno da vodi veće ofanzivne operacije, a njemačka komanda je bila zauzeta borbama na Zapadnom frontu i pomaganjem austrougarskoj vojsci na Italijanskom frontu. Komanda Antante je takođe bila zauzeta izvođenjem ofanzive na Zapadu i borbom protiv revolucionarnog pokreta u trupama. Takođe, zbog istupanja Rusije iz rata, sve ruske jedinice su povučene sa Solunskog fronta. Tako su, s jedne strane, snage Antante bile oslabljene, međutim, s druge strane, komanda Antante je osigurala druge trupe od revolucionarne propagande, koju su često sprovodili ruski vojnici.[80]
Borba Srba protiv okupatorskih snaga Centralnih sila imala je veliki značaj. Često su na teritoriji Srbije izbijali ustanci protiv okupatorskih snaga. Ukupan broj pobunjenika u južnim krajevima Srbije dostigao je 13.000 ljudi. Međutim, slabo naoružani Srbi nisu mogli dugo da se odupiru regularnim trupama Centralnih sila. Kaznene ekspedicije brutalno su razbile ustanak.[77]
Važan događaj u istoriji Balkana dogodio se 1917. godine. Na samom početku Prvog svjetskog rata, srpska vlada je izjavila da vodi rat za oslobođenje južnoslovenskih naroda i njihovo ujedinjenje u okviru zajedničke države. U Londonu je u aprilu 1915. obrazovan Jugoslovenski odbor od predstavnika nacionalnih pokreta Južnih Slovena sa prostora Austrougarske, radi koordinacije napora za rušenje austrougarske vlasti. Na Krfu je 20. jula 1917. potpisana deklaracija između Jugoslovenskog odbora i vlade Srbije kojom je previđeno ujedinjenje Srbije, Crne Gore i južnoslovenskih zemalja u jedinstvenu nezavisnu zemlja na čelu sa kraljem iz srpske dinastije Karađorđević sa ravnopravna tri naroda — Srbi, Hrvati i Slovenci.[77][81]
Kampanja 1918. godine[uredi | uredi izvor]
Do početka 1918. vojno-politička situacija na Balkanu se razvijala u korist Antante. Međutim, zatišje se nastavilo na cijelom frontu, koji je uspostavljen tokom druge polovine 1917. godine.[82]
U martu 1918. komanda Antante je počela da proučava mogućnost prelaska savezničkih snaga u ofanzivu. Zauzvrat, vezano sa pripremom velike ofanzive na Zapadnom frontu, Njemačka je povukla sve svoje trupe sa Solunskog fronta i prebacila ih u Francusku. Bugarska vojska je mogla samo da se brani. Da bi spriječila prebacivanje njemačkih trupa na Zapad sa drugih frontova, francuska komanda je naredila komandantu savezničkih snaga na Solunskom frontu generalu Gijomu (kojeg je kasnije zamijenio francuski general Luj Franše d’ Epere)[82] da učini sve da se neprijateljske snage na Balkanu vežu i da se ne dozvoli njihovo prebacivanje u Francusku.[83]
Prvo je odlučeno da grčke trupe napreduju ka Trakiji, a srpska ka Vardaru. Međutim, u julu je francuska komanda promijenila plan u stupanje u opštu ofanzivu duž cijelog Solunskog fronta. Plan je odobrio Viši vojni savjet Antante 3. avgusta 1918. godine.[82]
Novi komandant je 23. jula dobio direktivu o zadacima predstojeće ofanzive. Glavni cilj je bio da se uništi „odbrambena sposobnost” bugarske vojske i oslobodio dio okupiranih teritorija Srbije i Grčke. Tek 3. avgusta saveznička komanda donosi konačnu odluku o pokretanju ofanzive na Balkanu.[84]
Duge pripreme omogućile su bugarskoj komandi da sazna za predstojeću ofanzivu. Bugari su čak znali i dan početka operacije. Iz tog razloga bugarska komanda je koncentrisala rezerve u pozadini 1. bugarske armije i 11. njemačke armije. Međutim, ove mjere njemačko-bugarske komande bile su nedovoljne.[85]
Prije odlučujuće ofanzive, borbena sposobnost grčke vojske izazvala je uzbunu među komandom Antante. Iskusni pronjemački oficiri su 1917. protjerani iz zemlje ili otpušteni iz vojske. Tokom mjesnih borbi na strumičkom pravcu početkom 1918, na brzinu obučene i slabo naoružane grčke trupe pretrpjele su velike gubitke. Na primjer, polovina svih grčkih gubitaka bili su vojnici koje su raznijele sopstvene granate.[86]
Pripreme za ofanzivu[uredi | uredi izvor]
Vojske Antante zauzele su front dužine 350 km. Protezao se od Orfanskog zaliva u Egejskom moru kroz težak planinski teren do rejona Valone na obali Jadranskog mora. Savezničke trupe su se sastojale od 29 divizija (osam francuskih, četiri britanske, šest srpskih,[r] jedna italijanska i deset grčkih[s])[87][t] — ukupno 667.000 ljudi i 2070 artiljerijskih oruđa.[89]
Centralne sile u pojasu Solunskog fronta imale su 12 bugarskih divizija, konsolidovanih u četiri armije (11. „njemačka”,[ć] 1, 2. i 4. bugarska) — ukupno do 400.000 ljudi i 1138 artiljerijskih oruđa.[90]
U oblasti oko Dobrog polja, tokom zatišja, bugarske trupe su ojačale svoje položaje. Stvorene su 2—3 linije rovova i bodljikave žice. Međutim, bugarska komanda je ovu oblast smatrala nepristupačnom i vjerovala je da će saveznici udariti i na drugim sektorima fronta.[91]
Krajem maja, grčke trupe (uz podršku francuskih snaga) izvele su mjesnu ofanzivnu operaciju nedaleko od rijeke Skra, koja je imala ograničen ishod. Mjesto predloženog prodora izabrao je novi komandant Espere u planinskim predjelima blizu uzvišenja Dobro polje. Probojna dionica bila je 15 km duga. Pored toga, na Bitolj je planiran i udar srpskih snaga. Nakon toga je planiran napad susjednih britanskih i francuskih trupa. Na desnom krilu su francusko-grčke trupe udarile u rejon masiva Džena. Francuske, grčke i italijanske trupe napale su na lijevom krilu. Britanska armija je napredovala u rejonu Vardara. U oblasti Strume, grčke trupe su trebale da vežu jedinice 4. bugarske armije.
Savezničke armije počele su da se pripremaju za ofanzivu od prvih dana avgusta. Srpske trupe su izvršile neophodna pregrupisavanja. Francuska konjička grupa koncentrisala se u oblasti Florine. Stvoreni su novi putevi koji su osigurali blagovremenu isporuke municije trupama.
Srpske i grčke trupe su imale glavnu ulogu u predstojećoj ofanzivi, uz podršku britanskih i francuskih snaga.[92]
Opšta ofanziva savezničkih snaga[uredi | uredi izvor]
Snažna artiljerijska priprema počela je ujutru 14. septembra 1918, međutim, uprkos snažnoj vatri, nije bilo moguće uništiti inžinjersku odbranu Bugara. Nakon što je artiljerija ispalila veliki broj granata na bugarske položaje, savezničke snage su prešle u ofanzivu. Ujutru 15. septembra dvije francuske i jedna srpska divizija napale su položaje 2. i 3. bugarske divizije na visovima Vatrenik i Dobro polje. Do večeri istog dana, front bugarske vojske je probijen na odsjeku od 15 m. Gubici bugarskih trupa bili su 3000 zarobljenika i 50 artiljerijskih oruđa. Poslije toga je pet srpskih divizija uvedeno u borbu da bi razvile uspjeh. Tada su uslijedile žestoke borbe između bugarskih i srpskih trupa na nizu visova koje je srpska vojska uspjela da zauzme.[93]
Francusko-grčke trupe zauzele su položaje Bugara kod masiva Kožuf. Poslije ovih početnih uspjeha, srpske snage su uspjele da potisnu Bugare nazad preko Vardara i Strume. Uslijed toga je savezničkim snagama otvoren put u dolinu Vardara. Uspješne su bile i francuske jedinice koje su dejstvovale protiv jedinica 11. njemačke armije. Jedino su se u oblastima Dojranskog jezera bugarske trupe pod komandom generala Vazova čvrsto branile.[u] Međutim, do 18. septembra jaz na frontu bugarskih trupa dostigao je širinu od 25 km i dubinu od 15 km. To je omogućilo savezničkoj komandi da vazduhoplovstvom i konjicom organizuje gonjenje bugarskh trupa u povlačenju. Savezničke trupe ušle su u dolinu Vardara i Strume. U ofanzivi su aktivno učestvovale vazduhoplovstvo i konjica savezničkih snaga.[92]
Ofanziva savezničkih snaga je nastavljena. Srpsko-francuske trupe su 19. septembra prešle Crnu rijeku, nakon čega su srpske jedinice uspjele da potpisnu 11. armiju nazad u Prilep. Do 20. septembra prodor je proširen na 45 km duž fronta i 40 km u dubinu. Shvatajući težak položaj bugarske vojske, njemačka komanda je odlučila da pošalje svoje trupe u Srbiju, nadajući se da će zaustaviti savezničku ofanzivu u rejonu Niša.[92] Srpsko-francusko-grčke trupe su 21. septembra stigle do Vardara, zauzevši Krivolak. Tako je 11. armija bila odsječena od ostalih bugarskih jedinica.[83] Do 22. septembra ofanzivni front dostiže 150 km. Saveznička komanda 23. septembra uvodi u borbu konjičku grupu koja je dobila zadatak da zauzme Skoplje i organizuje prepad na pozadinu 11. njemačke armije. Do 24. septembra, savezničke snage su prošle zonu srednjeg toka Vardara i Crne rijeke, nastavljajući energičnu ofanzivu s ciljem konačnog opkoljavanja 11. armije.[94]
Srpske jedinice su 26. septembra zauzele Veles, britanske trupe su prešle državnu granicu i upale u Bugarsku i zauzele Strumicu, prijeteći napadom na Sofiju. Istovremeno je italijanska divizija ušla u Kruševo. Bugarske armije su se povlačile cijelom dužinom linije fronta. Bugarske jedinice su napustile[f] hiljade ranjenika, jedinica artiljerije, kola i drugih zaliha i imovine. Front bugarske vojske bio je duboko presječen, 11. armija bila je u katastrofalnoj situaciji.[92] Kod Velesa su tokom 26. septembra vođene žestoke borbe između francusko-srpskih i bugarskih trupa. Ovo je 11. njemačkoj armiji moglo dati više vremena da se lako izvuče iz napada i u savršenom redu povuče. Međutim, u nadi da će zadržati svoje položaje i vjerujući da je ostatak bugarskih trupa već zaustavio povlačenje, komanda 11. armije odlučuje da zadrži svoje položaje. Tako je komanda 11. armije omogućila savezničkim snagama da završe opkoljavanje.[94]
Srbi su zauzeli Štip 29. septembra, istog dana francuske jedinice su faktički završile opkoljavanje 11. armije. Srbi su mogli da nastave ofanzivu u rejonu Strume, a mogli su i da potisnu 2. bugarsku armiju u povlačenju. Dijelove francuskih i italijanskih trupa zaustavili su Bugari na Velikoj rijeci. Takođe, grčka 3. pješadijska divizija je zapravo obustavila svoje napredovanje. Istog dana zaključeno je primirje između Bugarske i Antante. Dijelovi 11. armije nastavili su borbu 30. septembra, jer nisu znali za primirje. Međutim, nakon što su bugarske trupe obaviještene o prekidu neprijateljstava, jedinice 11. armije su položile oružje. Nastupajuće trupe zauzele su oko 500 artiljerijskih oruđa, 10.000 konja, ogroman broj raznih zaliha.[96] Posebnu ulogu u ovim događajima imala su dejstva konjice.[97]
Kapitulacija Bugarske[uredi | uredi izvor]
Počeli su nemiri u bugarskoj vojsci, vlada zemlje je pokušala silom da smiri pobunjene jedinice, ali je do 28. septembra već 30.000 vojnika bugarske vojske odbilo da se bori. 217. njemačka pješadijska divizija, prebačena iz Rusije u Bugarsku, uspjela je artiljerijskom i mitraljeskom vatrom da zaustavi pobunjene bugarske vojnike na predgrađu Sofije. S obzirom na katastrofalnu situaciju, bugarska vlada je žurila da zaključi primirje. Bugarska delegacija (Ivan Lukov, Andrej Ljapčev i Simeon Radev) zaključila je primirje 29. septembra 1918. sa komandantom trupa Antante na Solunskom frontu, generalom Lujem d’ Eperom.[83]
Po uslovima primirja, bugarske trupe su bile obavezne da odmah napuste sve okupirane teritorije Srbije i Grčke, bugarska vojska je podvrgnuta demobilizaciji (s izuzetom manjih pješadijskih i konjičkih jedinica). Takođe, trupe Antante su se mogle slobodno kretati teritorijom Bugarske. Municija, oružje i drugi materijali su se skladištili i držali pod kontrolom trupa Antante. Svi bugarski vojnici i oficiri koji su se nalazili zapadno od skopskog meridijana proglašeni su ratnim zarobljenicima (oko 90.000 ljudi). Istovremeno, svi ratni zarobljenici trupa Antate koji su bili u bugarskom zatočeništvu bili su podložni oslobađanju.[83] Potpisan je i tajni aneks, prema kojem su trupe Antante imale pravo da zauzmu niz strateških objekata u Bugarskoj, a saveznici su dobili pravo da kontrolišu poštansko-telegrafske komunikacije u Bugarskoj.[98]
Kraj borbenih dejstava na Balkanu[uredi | uredi izvor]
Kao rezultat povlačenja Bugarske iz rata, savezničke trupe su zauzele teritoriju Bugarske i ugrozile njemačke jedinice u Rumuniji. Takođe, savezničke snage su mogle da izvrše invaziju na granice Austrougarske.[99]
Srpske trupe, nastavljajući oslobađanje teritorije svoje zemlje, zauzele su Niš 12. oktobra. Srpske jedinice su 1. novembra trijumfalno ušle u Beograd.[100][101]
Pored toga, u Rumuniju su poslate savezničke trupe (dvije francuske i jedna britanska divizija). Francuske konjičke jedinice prešle su Dunav i zauzele položaje kod Rusea i Svištova. Pošto se Rumunija povukla iz rata, potpisala je Bukureški sporazum sa Centralnim silama i bila je okupirana. Međutim, ulaskom trupa Antante na njenu teritoriju 10. novembra, vlada, koja se nalazila u to vrijeme u Jašiju, objavila je mobilizaciju i ponovo ušla u Prvi svjetski rat, objavljujući rat Njemačkoj. Osim toga, savezničke snage su pokrenule i ofanzivu u pravcu turske granice, stvarajući prijetnju Istanbulu. Međutim, već 11. novembra 1918, poslije predaje svih svojih saveznika u Centralnom bloku, Njemačka je takođe zaključila primirje sa zemljama Antante. Prvi svjetski rat je završen.[99]
Ishod rata na Balkanu[uredi | uredi izvor]
Prvi svjetski rat na Balkanu bio je od velikog značaja za sve zemlje u regiji.
Austrougarska[uredi | uredi izvor]
U uslovima ofanzive savezničkih snaga na Balkanu i ofanzive italijanske vojske na Italijanskom frontu, austrougarsko rukovodstvo je shvatilo da je nastavak rata uzaludan. Krunsko vijeće Austrougarske je 2. oktobra odlučilo da usvoji „Četrnaest tačaka” američkog predsjednik Vilsona, da reformiše državno uređenje i da Južnim Slovenima da autonomiju. Međutim, zemlje Antante su u novostvorenim povoljnim uslovima odbile da pregovaraju sa austrougarskom stranom i zahtijevale hitno povlačenje austrougarskih trupa sa svih teritorija koje su saveznici zauzimali.[102]
U tim uslovima počela je revolucija i raspad zemlje. Političke stranke Južnih Slovena u Austrougarskoj, koje su ranije postavljale zahtjeve za autonomiju u okviru Dvojne monarhije, počele su da se izjašnjavaju o idejama koje zahtijevaju korjenite promjene. Na slovenskim prostorima počeli su da se obrazuju narodni odbori i vijeća. U Zagrebu je 5. oktobra obrazovano Narodno vijeće Slovenaca, Hrvata i Srba. Austrougarski monarh Karlo I je 16. oktobra izdao ukaz o federalizaciji Cislajtanije.[103] Međutim, to nije spasilo Dvojnu monarhiju od propasti. Narodno vijeće u Zagrebu je 29. oktobra objavilo obrazovanje Države Slovenaca, Hrvata i Srba.[104] Pod ovim uslovima, Austrougarska se 27. oktobra obratila zemljama Antante sa prijedlogom sklapanja separatnog mira. Austrougari su 29. oktobra pristali da zaključe mir pod bilo kojim uslovima. Ovi događaji su bili konačni podsticaj koji je doveo da raspada Četvornog saveza. Austrougarska je kapitulirala 3. novembra 1918. godine.[105]
Albanija[uredi | uredi izvor]
Uprkos činjenici da je izbijanjem Prvog svjetskog rata Albanija proglasila neutralnost, još 1914. grčke trupe su ušle u zemlju. Početkom 1915. srpske i crnogorske trupe ušle su na teritoriju Albanije. Poslije obrazovanja Solunskog fronta, italijanske trupe su se iskrcale u Albaniju. Bugarske jedinice su ušle u istočne krajeve zemlje. U jesen 1916. francuske i italijanske trupe su istjerale grčke jedinice iz južne Albanije, koje su podržavale kralja Konstantina i bile djelimično pronjemačke. Nakon toga linija fronta između italijanskih divizija i austrougarskih trupa (koja su ušle u Albaniju nakon okupiranja Crne Gore) prolazila je linijom Valona — Berat — Pogradec.[106] U aprilu 1915. zemlje Antante i Italija potpisale su tajni ugovor kojim je previđeno okončanje nezavisnosti Albanije. Po ovom ugovoru poslije rata planirana je podjela Albanije. Nad središnjim dijelom zemlje trebalo je da se uspostavi italijanski protektorat, sjeverne oblasti bi pripale Srbiji i Crnoj Gori, a južne Grčkoj. Po završetku rata Albanci su počeli da se bore protiv stranih okupacionih snaga. Nezavisnost Albanije je obnovljena 1920, a italijanske i jugoslovenske trupe su prinuđene da napuste zemlju 1922. godine.[107]
Bugarska[uredi | uredi izvor]
Saveznička ofanziva u jesen 1918. na Solunskom frontu imala je veoma važne strateške i političke posljedice. One su dovele do povlačenja Bugarske iz rata i u velikoj mjeri doprinijele kasnijoj kapitulaciji Turske. Bugarski car je emigrirao iz zemlje. Sklapanjem primirja sa zemljama Antante, Bugarska je postala prva zemlja Centralnog bloka koja je istupila iz rata.[108]
Nakon toga, 27. novembra 1919. potpisan je Nejski ugovor između Antante i Bugarske. Prema odredbama ovog mira, Bugarska je izgubila oko 11.000 km² teritorije. Četiri pogranična okruga, s gradovima Caribrodom, Strumicom i Bosilegradom, pripala su Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca. Južna Dobrudža je vraćena u sastav Rumunije. Zapadna Trakija je predata Grčkoj, uslijed čega je Bugarska izgubila izlaz na Egejsko more.[109] Brojnost bugarske vojske nije smjela da pređe 20.000 ljudi. Flota je smanjena na deset brodova. Bugarska je takođe bila dužna da plati ratne odštete. U roku od 37 godina Bugarska je morala da saveznicima isplati 2,25 milijardi zlatnih franaka. Osim toga, Bugarska je u vidu naknade štete morala Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca i Grčkoj da preda veliku količinu materijala, hrane i drugih sredstava.[110]
Poslije poraza u Prvom svjetskom ratu, u Bugarskoj su se pojavile ideje revanšizma, zbog čega je zemlja kasnije u Drugom svjetskom ratu stala na stranu Osovine.
Grčka[uredi | uredi izvor]
Grčka je u rat stupila 1917. godine. Budući da je bila u taboru pobjednika, zemlja je dobila značajne teritorijalne dobitke. Teritorija Grčke je stradala od borbenih dejstava. Faktička vojna dejstva na teritoriji Grčke, uprkos proglašenoj neutralnosti, počela su još 1916, kada su uz dozvolu grčke vlade bugarske trupe zauzele niz teritorija u Grčkoj. Međutim, strahujući od pronjemačkih osjećanja među grčkim rukovodstvom, Antanta je sprovela niz akcija koje su za cilj imale da osiguraj ulaz Grčke u rat na strani saveznika. Grčka je tada objavila rat Centralnim silama.
Grčka vlada je očekivala da će poslije rata značajno proširiti teritoriju zemlje. Već 19. septembra 1918. grčki ambasador u Velikoj Britaniji je saopštio da Grčka očekuje da će nakon rata obuhvatati Makedoniju, sjeverni Epir, Dodekanez i istočnu Trakiju. Pored toga, grčko rukovodstvo je takođe polagalo pravo na brojne teritorije Turske. Planirano je da poslije poraza Turske u ratu, turske teritorije u Maloj Aziji, gdje većinu čine Grci, uđu u sastav Grčke.[86]
Međutim, zemlje Antante su bile hladne prema takvim inicijativama. Francuska se, smatrajući da podjelu Turske treba izvršiti na konferenciji velikih sila, usprotivila grčkim inicijativama. Zauzvrat, Italija, koja je imala napete odnosa sa Grčkom zbog Dodekaneza i Albanije, podržavala je Francusku i oštro se protivila prepuštanju bilo kog dijela Albanije Grčkoj. Predsjednik vlade Venizelos je 8. oktobra 1918. dao garancije saveznicima da je Grčka spremna da nastavi rat protiv Turske do pobjedonosnog kraja. Tako bi se grčke trupe mogle pojaviti u Istanbulu, a u ovoj situaciji i grčko rukovodstvo bi moglo da polaže pravo na Konstantinopolj. Međutim, Turska je 30. oktobra 1918. potpisala primirje sa zemljama Antante i istupila iz rata. Grčke trupe pod mandatom Antante su zauzele Smirnu (1919). Po okončanju borbenih dejstava, zapadna i istočna Trakija su pripale Grčkoj (1920).[111]
Poslije pobjede u ratu s Turskom, zaključen je Sevrski sporazum. U Grčkoj je ideja o stvaranju Velike Grčke postajala sve popularnija. Težnje grčke vlade za enozisom u početku su urodile plodom. Međutim, to je ubrzo dovelo do početka Grčko-turskog rata, u kojem je Grčka poražena. Nakon toga je revidiran Sevrski sporazum i zaključen Lozanski mirovni sporazum. Istočna Trakija, Izmir i niz drugih teritorija vraćene su Turskoj. Nakon potpisivanja mirovnog ugovora između Grčke i Truske došlo je do razmjene stanovništva.
Rumunija[uredi | uredi izvor]
Nakon povlačenje Rusije iz rata, rumunska vlada je takođe odlučila da potpiše mirovni sporazum sa Centralnim silama. Uslovi sporazum bili su teški za Rumuniju. Mirovni sporazum je potpisan 7. maja u Bukureštu. Rumunija je sporazumom bila dužna da se odrekne u korist pobjednika strateški važnih pograničnih područja bogatih drvećem i naftom. Južna Dobrudža je predata Bugarskoj. Nad sjevernom Dobrudžom, koja je bila predmet sporenja između Turske i Bugarske, uspostavljena je zajednička uprava država Četvornog saveza.[112]
Međutim, nakon proboja Solunskog fronta i kapitulacije Bugarske, Rumunija je 10. novembra 1918. objavila mobilizaciju i ponovo stupila u rat na strani Antante. To je donijelo značajnu korist Rumuniji, kojoj su poslije rata prepuštene Transilvanija, Bukovina i dio Banata, a vraćena i Južna Dobrudža.
Srbija[uredi | uredi izvor]
Na grčkom ostrvu Krf 1917. predstavnici Srbije i Jugoslovenskog odbora potpisali su deklaraciju o ujedinjenju Srbije, Crne Gore i južnoslovenskih zemalja Austrougarske u nezavisnu južnoslovensku državu, u kojoj će biti proglašena ravnopravnost tri naroda — Srba, Hrvata i Slovenaca. Na čelu nove države trebao je da bude kralj iz srpske dinastije Karađorđević.[104]
U oktobru 1918, srpske trupe su probijanjem bugarskog fronta potpuno oslobodile teritoriju Srbije od okupatorskih trupa Centralnih sila. Istovremeno, u Zagrebu je proglašena Država Slovenaca, Hrvata i Srba. Veliki narodni zbor u Rumi je 24. novembra 1918. donio odluku o neposrednom prisajedinjenju Srema Srbiji, a dan kasnije istu odluku je donijela i Velika narodna skupština Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena u Banatu, Bačkoj i Baranji. Velika narodna skupština srpskog naroda u Crnoj Gori je 26. novembra 1918. donijela odluku o ujedinjenju Crne Gore sa Srbijom.
U Beogradu je 1. decembra 1918. objavljeno ujedinjenje Kraljevine Srbije i Države Slovenaca, Hrvata i Srba u jedinstveno Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca. Osnovu nove države činilo je „jugoslovenstvo”. U okviru jedinstvene države Srbi, Hrvati i Slovenci trebalo je da obrazuju jedinstven trojedni jugoslovenski narod. Međutim, ovaj koncept nije priznavao kao narodnosti predstavnike drugih nacionalnosti — Bosanskih muslimana, Makedonaca i Crnogoraca. Takođe, neslovenski narodi — Albanci, Nijemci i Mađari — našli su se u položaju neželjenih etničkih manjina.[104] U Makedoniji je vršena srbizacija, makedonski govor je zvanično smatran dijalektom srpskohrvatskog jezika i zabranjena je njegova upotreba u obrazovnim institucijama i organima vlasti.[113] Istovremeno, podsticana je i srpska kolonizacija Kosova, Metohije i Vardarske Makedonije.[h]
Politikom stvaranja Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca značajno su skrajnuti hrvatski interesi. Političari iz redova Hrvatske seljačke stranke, glavne hrvatske političke stranke, bili su pristalice uređenja Jugoslavije kao federativne republike, dok se srpska vlada opredijelila za unitarno-monarhističko ustrojstvo države.[114] Hrvatska je morala da se odrekne svojih vijekovnih insitucija na kojima je počivala njena državnost, kao što su Sabor, županije i domobranstvo. Hrvatski političari su na mirovnoj konferenciji u Parizu 1919. predstavili zahtjev za samoopredjeljenje hrvatskog naroda, koji je imao 157.000 potpisa.[115] „Hrvatsko pitanje” bilo je najakutnije u međunacionalnim odnosima u Jugoslaviji. Kraljevina SHS je 1929. zvanično preimenovana u Kraljevinu Jugoslaviju.
Crna Gora[uredi | uredi izvor]
Crna Gora se povukla iz rata 1916, kada su austrougarske trupe potpuno zauzele teritoriju zemlje. U januaru 1916, nakon što su Austrougari zauzeli prijestonicu kraljevine Cetinje, počeli su pregovori austrougarske delegacije i predstavnika Crne Gore o predaji crnogorske vojske. Težak položaj crnogorskih trupa, koje su bile opkoljene austrougarskim trupama i prikovane uz more, primorao je crnogorsku stranu da prihvati sve uslove Austrougara. Međutim, pod pritiskom Francuske, kralj Nikola je prekinuo sve pregovore, a 19. januara potpisao ukaz o demobilizaciji crnogorske vojske i pobjegao u Italiju. Ostatak crnogorske vojske (oko 3000 ljudi) zarobile su austrougarske trupe.[116]
Prema Krfskoj deklaraciji, Crna Gora je trebalo da uđe u sastav južnoslovenske kraljevine. Nakon što su srpske trupe oslobodile teritorije Crne Gore od austrougarskih trupa, Crna Gora je 26. novembra zvanično ušla u sastav Srbije. Podgorička skupština i pristalice ujedinjenja sa Srbijom podržale su ideju o ujedinjenju dvije kraljevine i podržale srpske trupe koje su ušle na teritoriju Crne Gore. Međutim, pristalice svrgnutog crnogorskog kralja Nikole I pružale su oružani otpor još nekoliko godina, sve do 1929, tražeći obnovu nezavisnosti Crne Gore.[104]
Razaranja[uredi | uredi izvor]
Srbija je pretrpjela najviše razaranja i štete od rata na Balkanu. Zemlja je razorena, preduzeća uništena, privreda je bila u padu. Šteta su pretrpjele i teritorije Crne Gore, Grčke, Bugarske i Albanije na kojima su vođena borbena dejstva Solunske kampanje.
Prve ozbiljne posljedice rata u Srbiji javile su se već u jesen 1914. godine. Pošto je skoro cjelokupno radno sposobno muško stanovništvo zemlje regrutovano u vojsku, sjetva je prekinuta. Nakon toga je u zemlji počela nestašica hrane. Hljeb je naglo poskupio, a posebna teška situacija bila je u gradovima. Situaciju su pogoršavale brojne izbjeglice iz područja gdje su se vodila borbena dejstva. Srpska privreda je bila gotovo potpuno uništena. Više od polovine industrijskih preduzeća nije funkcionisalo. U Crnoj Gori je nastala teška situacija.[117]
U Bugarskoj, rukovodstvo zemlje se nadalo kratkoročnoj kampanji s porazom Srbije. Međutim, nakon stvaranja Solunskog fronta, na privredu zemlje pao je težak teret. U početku je situacija u Bugarskoj, zahvaljujući materijalnoj pomoći Njemačke, ostala stabilna. Do 1918. Njemačka je Bugarskoj pružala pomoć u iznosu od 50 miliona franaka. Istovremeno, njemački monopoli su prodirali u bugarsku privredu. Neki rudnici bakra i uglja prešli su u ruke njemačkih monopolista. Osim toga, izvor raznih sirovina iz Bugarske u Njemačku plaćao se obezvrijeđenim njemačkim papirmarkama, čiji stvaran broj nije mogla utvrditi ni Bugarska narodna banka. Privreda bugarske nije mogla u potpunosti da izdrži dugotrajni rat. Situacija u zemlji je eskalirala 1918, kada je stanovništvo izmoreno od rata počelo da traži zaključenje mira. Dva neuspjeha 1917. i 1918, sistem racioniranja je izazvao pojačanu aktivnost ljevičarskih političkih snaga: Poljoprivrednog saveza i komunista, koji su vodili aktivnu protivratnu propagandu.[118] Poslije rata Bugarske je bila prinuđena da plati reparacije i pobjednicima prebaci značajan broj raznih sredstava.
Tokom godina okupacije Albanije, iz zemlje je izvezena ogromna količina poljoprivrednih proizvoda i industrijskih sirovina. Austrougarske, italijanske i francuske okupacione snage vršile su geološka ispitivanja, iskopavanja i bušenja bez dozvole albanskih vlasti. Borbena dejstva koja su vođena u zemlji su uništila stotine sela i neke gradove. Uprkos činjenica da Albanija nije učestvovala u ratu, zemlja je mnogo ispaštala od okupacionih snaga i borbenih dejstava na svojoj teritoriji.[106]
Prvi svjetski rat na Balkanu nanio je veliku štetu svim zemljama regije. Na primjer, ukupna šteta od rata u Srbiji iznosila je 6 milijardi francuskih franaka.[119]
Izbjeglice i zločini nad civilima[uredi | uredi izvor]
Srbiji su nanijeti najteži gubici Prvog svjetskog rata na Balkanu. Strana okupacije Srbije i Crne Gore bila je težak teret za narode ovih zemalja.[120]
Tokom borbenih dejstava na Balkanu stotine hiljada civila je ubijeno, izbjeglo ili izgubilo krov nad glavom. Prvi zločini nad civilima zabilježeni su početkom austrougarske ofanzive u avgustu 1914. na teritoriji Srbije. Austrougarske trupe su vršile pljačku i nasilje na srpskoj teritoriji.[121]
S početkom austrougarsko-njemačke ofanzive u jesen 1915, sjećajući se na svirepost osvajača iz 1914, civili su krenuli u povlačenje zajedno sa srpskom vojskom. Prvo su Beograđani napustili svoje domove, a zatim su im se pridružili stanovnici drugih mjesta. Ubrzo su se odredi srpske vojske pomiješali sa izbjeglicama, čini je broj dostigao 250.000 ljudi. Uslovi za povlačenje bili su veoma teški. Ljudi su trpeli glad, tifus, bombardovanje i vazdušne napade. Takođe, austrougarsko-njemačke trupe su gonile kolone u povlačenju.[121]
Njemački novinar koji je prisustvovao ovim događajima je zapisao:[121]
Krv nadvojvode Franca Ferdinanda, koji je pao kao mučenik, ispraće potoci srpske krvi. Prisustvovali smo svečanom činu istorijske odmazde. U jarcima, pored puta i u pustošima — svuda samo leševi izvaljeni po zemlji u odjeći seljaka ili vojnika. Tu su i zgrčene figure žena i djece. Da li su ubijeni ili su i samo umrli od gladi i tifusa? Vjerovatno ovdje leže duže od jednog dana, pošto su im lica već unakažena ujedima divljih grabljivica, a oči su im vrane odavno povadile.
Na ostrvo Krf je evakuisano 150.000 saveznika u odstupanju, ali su ljudi nastavili da umiru i ovdje, ostavljajući preko 10.000 siročadi.
Austrougarske, bugarske i njemačke trupe, kao i albanski oružani odredi, brutalno su ugušili Toplički ustanak na jugu Srbije 1917. godine. Gušenje srpske pobune pratile su represalije nad pobunjenicima, civilima i sveštenstvom. Na primjer, tokom okupacije na prostoru Kosova i Metohije od 1915. do 1918. ubijena su 22 sveštenika Srpske pravoslavne crkve.[122]
Na srpskoj teritoriji su posebno okrutne bile jedinice austrougarske vojne policije (šuckori) osnovane 1908. u Bosni i Hercegovini. Tokom Prvog svjetskog rata Šuckori su služili kao neregularna milicija na okupiranim srpskim teritorijama. Šuckori su pretežno bili popunjeni muslimanskim stanovništvom BiH i tokom Prvog svjetskog rata počinili su mnoge ratne zločine.[123] Za Srbe iz Bosne i Hercegovine, kao i srpske ratne zarobljenike, Austrougari su krajem 1915. osnovali koncentracioni logor u Doboju.[124][125]
U okupiranoj Srbiji i Crnoj Gori vođena je stalna borba protiv okupatorskih snaga, često su izbijali ustanci, a sa ofanzivom saveznika Srbi su aktivno učestvovali u protjerivanju okupatora sa područja Srbije.
Okupacija Albanije od 1914. do 1920. pod srpskim, crnogorskim, grčkim, italijanskim, francuskim i austrougarskim trupama i snabdijevanje okupacionih trupa veoma su opterećivali albansko stanovništvo. Uspostavljanje pozicione linije fronta prekinulo je tržišne veze, počele su poteškoće sa snabdijevanjem gradova. Međutim, i prije uspostavljanja pozicionog fronta u Albaniji situacija je bila kritična. Na primjer, u crnogorskoj okupacionoj zoni 1915. bilo je slučajeva gladi među mjesnim stanovništvom.
Gradsko stanovništvo je znatno poraslo zbog priliva izbjeglica, koje su bježale sa područja gdje su vođena borbena dejstva između Italijana i Austrougara. Pod ovim uslovima počeo je ogroman rast cijena, zemlja je bila preplavljena stranim valutama. Posebno teški uslovi za stanovništvo bili su u austrougarskoj zoni okupacije. Pored rekvizicije stoke i poljoprivrednih proizvoda, Austrougari su mobilisali stanovništvo u austrougarske jedinice. Sve to je povećalo nezadovoljstvo Albanaca i često dovodilo do sukoba između mjesnog stanovništva i austrougarskih trupa. Tokom Prvog svjetskog rata 10.000 Albanaca je ubijeno, umrlo od gladi ili epidemija.[106]
Dezerterstvo i vojnički ustanci[uredi | uredi izvor]
Početkom borbenih dejstava u austrougarskoj vojsci na Balkanu zabilježeni su česti slučajevi dezerterstva. Tokom kampanje 1914. iz redova austrougarske vojske dezertiralo je 35.000 vojnika slovenskih nacionalnosti: Srba, Hrvata, Čeha, Slovenaca, Slovaka i drugih slovenskih naroda. Značajan broj ovih vojnika prešao je na stranu srpske vojske i kasnije učestvovao u bitkama protiv trupa Centralnih sila.[126] Sličan problem je postojao i u srpskoj vojsci. Stanovništvo Makedonije, koju je Srbija oslobodila 1913, smatralo je da je rat djelo Srba. Bugarsko stanovništvo u Makedoniji je preovladavalo. O tome svjedoče i podaci ruskih konzula u makedonskim zemljama.[127] Makedonski Bugari nisu htjeli da se asimiliraju u srpsku sredinu. Već 1913. podignuta su dva protivsrpska ustanaka — Tikveški 15. juna i Ohridsko-debarski 9. septembra. Oba ustanka su srpske trupe surovo ugušile, uz značajne gubitke među civilnim stanovništvom, nakon čega se Unutrašnja makedonsko-jedrenska organizacija (VMORO) okrenula terorističkim aktima i gerilskoj borbi protiv srpske vlasti u Makedoniji.[128] Makedonci su izbjegavali regrutovanje, a na frontu su dezertirali ili su se radije predavali. S tim u vezi, srpska komanda je nastojala da pošalje Makedonce na službu u pozadinu.[119][c]
Poslije obrazovanja Solunskog fronta 1916, dolazi do masovnog bratimljenja između bugarskih i ruskih vojnika.[129] Do masovnih vojničkih nemira došlo je 1917. u redovima francuskih ekspedicionih snaga. Pod uticajem vojničkih pobuna u Francuskoj, francuskih vojnici na Balkanu su takođe tražili zaključenje mira i prekid rata. Međutim, komandant savezničkih snaga general Saraj oštro je reagovao na zahtjeve vojnika, odbijajući svaku mogućnost.[130]
Zabilježeni su česti slučajevi dezerterstva iz grčke vojske. Regruti pozvani iz Atine, Larise, Lamije i Patre nisu imali patriotska osjećanja i nisu htjeli da se bore. U januaru 1918. pobunili su se grčki odredi iz Lamije i Larisa, ali nakon posjete kralja Aleksandra situacija se normalizovala.[131]
Ipak, na kraju rata izbio je najmasovniji vojnički ustanak na Balkanu. Bugarski vojnici, umorni od dugog rata, pobunili su se, zahtijevajući skoro zaključenje primirja. Do 28. septembra 1918. broj pobunjenih vojnika dostigao je 30.000. Dio pobunjenika je krenuo ka Sofiji, što je izazvao paniku u prijestonici. Međutim, u pomoć bugarskim saveznicima stigla je 217. njemačka divizija, koja je uspjela da zaustavi pobunjenike. Međutim, to Bugarskoj nije pomoglo. Istog dana okončana su borbena dejstva na Balkanu.[132]
Žrtve[uredi | uredi izvor]
Srbija je u Prvom svjetskom ratu pretrpjela najveće gubitke na Balkanu. Broj srpski žrtava u rat nije precizno utvrđen, različiti izvori navode različite brojeve srpskih žrtava. Prema sovjetskom demografu Borisu Urlanisu, gubici srpske vojske iznosili su 165.000 mrtvih, nestalih i podleglih ranama.[č] Ukupno gubici Srbije iznosili su 340.000 poginulih.[dž] Postoje i drugi podaci o broju srpski žrtava: prema britanskom ratnom odjeljenju (1922), u borbi je poginulo 45.000 srpskih vojnika, a nestalo 82.535 vojnika i oficira.[133] Američki istraživač Ajres iznosi brojku od 120.000 poginulih srpskih vojnika. Prema podacima vlade Jugoslavije iz 1924, tokom rata poginulo je 365.164 srpska vojnika i oficira, ali tačnost te brojke dovodi u pitanje.[134] Postoje dokazi i o većim srpskim gubicima. Tokom vojnih dejstava, gladi i bolesti, stradalo je ili umrlo oko 735.000 stanovnika Srbije, odnosno više od 15% ukupnog stanovništva zemlje.[81] Poslije rata u zemlji je ostalo 164.000 ratnih vojnih invalida i mnogo siročadi.[134]
Prema Urlanisu, vojni gubici Crne Gore iznosili su 15.000 poginulih, ranjenih i zarobljenih. Tokom borbenih dejstava na teritoriji Crne Gore ubijeno je oko 10.000 civila. Crna Gora je ukupno imala 35.000 vojnih i civilnih žrtava. Prema Majklu Klodfelteru, crnogorska vojska je izgubila 3000 ljudi ubijenih u borbi i 7000 nestalih.[135] Jugoslovenska vlada je 1924. konstatovala da su gubici crnogorske vojske iznosili 13.325 ubijenih, nestalih i podleglih ranama, od kojih je 2000 umrlo u zarobljeništvu.
Britanske ekspedicione snage su izgubile oko 5000 ljudi na Balkanu.[134] Prema italijanskom vojnom posmatraču Viljariju, francuske trupe su tokom borbi na Balkanu izgubile oko 20.000 ljudi.[136] Gubici italijanske vojske na Balkanu iznosili su 18.000 poginulih, ranjenih, zarobljenih i nestalih vojnika, od kojih je 2841 poginuo u borbi.[137] Gubici grčke vojske iznosili su između 9000 i 11.000 mrtvih, nestalih i podleglih ranama. Prema Urlanisu, ukupni gubici grčke vojske u ratu iznosili su oko 26.000 mrtvih i nestalih.[š] Pored toga, oko 5000 grčkih civila je poginulo tokom borbenih dejstava u zemlji.[138]
Bugarski gubici bili su 62.000 ubijenih, nestalih i podleglih ranama. Ukupni gubici bugarske vojske iznosili su 87.500 ljudi. Prema drugim izvorima, gubici bugarske vojske iznosili su 101.224 vojnika i oficira. Tokom rata, 48.917 je poginulo u borbi, 13.198 je podleglo ranama, 888 je umrlo nesrećnim slučajem, 24.497 je umrlo od bolesti, a 8000 bugarski vojnika je umrlo u zarobljeništvu. U Bugarskoj je tokom rata, u poređenju sa predratnim brojkama, povećana stopa smrtnosti među civilima zbog nestašice hrane, pored toga, oko 5000 civila je poginulo tokom borbi.[134]
Prema publikaciji Österreich-Ungarns letzter Krieg objavljenoj u Beču 1930, austrougarska vojska je od avgusta 1914. do februara 1915. na Balkanskom frontu u borbama izgubila 28.276 vojnika, 122.122 je ranjeno, 76.690 je zarobljeno i nestalo, a 46.716 umrlo od bolesti.[139]
Prema ruskom novinaru Vadimu Erlihmanu, oko 80.000 Hrvata, Slovenaca i bosanskih muslimana u redovima austrougarske vojske poginulo je u borbi, nestalo i podleglo ranama. U zatvorima i koncentracionim logorima Austrougarske stradalo je oko 30.000 Južnih Slovena. Prema njegovima podacima, na svim teritorijama koje su 1918. obrazovale Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca (današnja Slovenija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Srbija, Crna Gora i Sjeverna Makedonija) stradalo je oko 996.000 ljudi.[140]
U kulturi[uredi | uredi izvor]
Prvi radovi posvećeni Prvom svjetskom ratu na Balkanu počeli su da se pojavljuju odmah po izbijanju borbenih dejstava. Tako je već 27. jula 1914. ljubljanski list „Slovenec” objavio pjesmu slovenačkog nacionaliste Marka Natlačena „Srbe na vrbe!”, u kojoj poziva na osvetu za ubistvo Franca Ferdinanda.[141]
Izbijanjem rata, čuveni filmski studio Đoke Bogdanovića u Beogradu počinje da snima prve operacije na Balkanu, Bogdanović i ruski fotograf Samson Černov snimaju borbe u Sremu i bitku za Zemun u septembru 1914. godine. Međutim, nakon okupacije Srbije, filmski studio je potpuno obustavio rad. Snimke daljih vojnih operacija na Balkanu snimili su strani snimatelji i to u veoma malim količinama.[142]
U balkanskim zemljama snimljeno je mnogo igranih i dokumentarnih filmova, čija je radnja zasnovana na događajima iz Prvog svjetskog rata na Balkanu. U Jugoslaviji (kasnije u Srbiji) snimani su filmovi o Cerskoj bici (film „Marš na Drinu” (1964)),[143] Kolubarskoj bici (film „Kolubarska bitka” (1990)),[144] povlačenju srpske vojske preko Albanije (film „Gdje cvjeta limun žut” (2006))[145] i dr. Srpski reditelj Srđan Dragojević je 2009. snimio film „Sveti Georgije ubiva aždahu”. Ovaj film je postao jedan od najskupljih filmova srpske kinematografija sa budžetom od oko 5 miliona evra. Radnja filma se odvija u srpskom selu između Prvog balkanskog i Prvog svjetskog rata.[146] Iste godine reditelj Srđan Karanović snima dramu „Besa”, čija se radnja odvija u Srbiji tokom Prvog svjetskog rata.[147]
Poslije povlačenja srpske vojske 1915. i pada Srbije pod okupaciju trupa Centralnih sila, pjesma „Tamo daleko” postala je veoma popularna u Srbiji. U pjesmi srpski vojnik pjeva o svom razrušenom selu, o crkvi u kojoj se vjenčao i o tužnom povlačenju tokom kojeg je izgubio mnoge saborce. Poslije je pjesma postala veoma popularna u Srbiji, posebno među srpskim emigrantima koji su napustili zemlju poslije Drugog svjetskog rata.[148]
U Bugarskoj je Prvi svjetski rat doživljavan kao oslobodilački, jer se vjerovalo da se bugarska vojska bori za istorijske bugarske teritorije, na kojima živi značajan broj Bugara. Većina bugarskih političara je željela da Makedoniju pripoje Bugarskoj. Nakon što su Vardarsku Makedoniju zauzele bugarske trupe, bugarska vlada je 1915. počela sa bugarizacijom mjesnog stanovništva. U te svrhe su uključene bugarski književnici. Od 1913. poznati bugarski pjesnik Ivan Vazov počinje da objavljuje zbirke pjesama „Pjesme o Makedoniji”. Bugarske vlasti su ove stihove koristile kao oruđe u ideološkoj borbi protiv Srba. Međutim, kasnije je i sam Vazov osudio svoja djela.[149]
Vidi još[uredi | uredi izvor]
- Sarajevski pogrom nad Srbima 1914.
- Progon Srba u Bosni i Hercegovini (1914—1918)
- Zločini austrougarske i bugarske vojske u Srbiji (1914—1918)
Napomene[uredi | uredi izvor]
- ^ Japanske trupe nisi učestvovale na ovom ratištu, ali je Japanski Crveni krst pružio materijalnu pomoć Srbiji.[1][2]
- ^ Francuska vojska Istoka obrazovana je u februaru 1915. radi dejstvovanja na Galipolju. U oktobru 1915. vojska je prebačena na Balkan. Prvi komandant bio je general Moris Saraj. U avgustu 1916, nakon što je Saraj postavljen za komandanta svih trupa Antante na Solunskom frontu, vojsku Istoka su predvodili: Viktor Kordonije (11. avgust 1916 — 19. oktobar 1916), Pol Lebloa (19. oktobar 1916 — 1. februar 1917), Pol Groseti (1. februar 1917 — 30. septembar 1917), Šarl Regno (30. septembar 1917 — 31. decembar 1917), Pol Anri (od 31. decembra 1917).
- ^ U oktobru 1915, Sredozemne ekspedicione snage Britanske vojske podijeljene su na Dardanelsku armiju i Solunsku armiju. Solunska armija je obuhvatala sve britanske trupe na Solunskom frontu.
- ^ U maju 1916. 35. pješadijska divizija Italijanske vojske stigla je na Solunski front, gdje je bila do kraja borbenih dejstava. Pored toga, u Albaniji je djelovao 16. armijski korpus (38, |43. i |44. pješadijska divizija). Komandanti 35. divizije bili su: Karlo Petiti di Rotero (17. maj 1916 — 6. maj 1917), Đuzepe Penela (6. maj 1917 — 16. jun 1917), Đovani Čiozi (16. jun 1917 — 2. jul 1917), Ernesto Mombeli (od 2. jula 1917). Komandanti italijanskih trupa u Albaniji (16. AK): Emilio Bertoti (20. novembra 1915 — 8. mart 1916), Setimio Pijačentini (8. mart 1916 — 17. jun 1916), Oreste Bandini (18. jun 1916 — 11. decembar 1916), Đačinto Ferero (od 11. decembra 1916).[3]
- ^ Na Solunski front 1916. stižu 2. posebna pješadijska i 4. posebna brigada Ruske armije, koja su aktivno učestvovale u borbenim dejstvima od 1916. do 1917. godine.
- ^ U oktobru 1916. jedinice 20. armijskog korpusa Osmanske vojske pod komandom general-majora Abdulkerim-paše stigle su na položaje u rejonu Strume. U martu 1917, osmanske trupe su povučene sa Solunskog fronta.[4]
- ^ U ruskoj istoriografiji rumunska kampanja se pripisuje Istočnom frontu Prvog svjetskog rata, ali zapadni istoričari ovu kampanju smatraju dijelim borbenih dejstava na Balkanu.
- ^ U knjizi „Istorija Prvog svjetskog rata 1914—1918. g.” (M.: Nauka, 1975 / urednik doktor istorijskih nauka I. I. Rostunov)[15] sa osvrtom na rad američkog vojnog istoričara Trevora Dupjisa „Vojna istorija Prvog svjetskog rata, tom 1—12” (Njujork, 1967)[16] pominje da je i prije objave rata, tačnije 26. jula 1914, došlo do incidenta na Dunavu napadom austrougarskih ratnih brodova na srpske brodove, pri čemu su zauzeli tri srpska broda i granatirali srpsku obalu. Pretpostavlja se da je jedan napadčkih brodova preživio do danas (2007).
- ^ Od početnih snaga, 190.000 je prebačeno u Galiciju.
- ^ U Srbiji pješadijske divizije nisu označavane rednim brojevima, nego su nazive dobijale po regrutnim područjima. Pet starih divizija nazivalo se: Moravska, Šumadijska, Dunavska, Timočka i Drinska. Poslije balkanskih ratova, na novopripojednim teritorijama obrazovano je pet novih divzija koja su nosile nazive: Kosovska, Vardarska, Ibarska, Bregalnička i Bitoljska.
- ^ Ruska vojska je imala najveći broj pripremljenih granata po oruđu — 1300, ostatak 900—1000.
- ^ 17. armijski korpus Austrougarske vojske, koji je zauzeo položaje kod Drenja, bio je obrazovan tokom borbenih dejstava.[40]
- ^ U srpskoj vojsci je naročito akutan problem bio nedostatak municije. U novembru 1914. Srbi su na 100 hitaca austrougarske artiljerije odgovorili samo jednim pucnjem.[43]
- ^ Prelaz kod Beograda, umjesto planiranog jednog dana, trajao je tri. Srbi su se uporno odupirali i nanijeli značajne gubitke Austrougarima i Nijemcima. Međutim, upornost njemačkih trupa i dobro obezbjeđenje prelaza inžinjerskim jedinicama i artiljerijom donijeli su na kraju uspjeh Austrougarima i Nijemcima. Prisustvo velikog broja prelaznih objekata omogućilo je njemačkoj komandi, bez izgradnje mostova, da prebaci priličko velike snaga na suprotnu obalu, koje su, uprkos žestokim protivnapadima srpskih trupa, uspjele da održe mostobran.
- ^ Takođe, srpska vojska je morala da stupi u borbene okršaje sa albanskim oružanim grupama koje su obrazovane uz podršku Austrougarske i imale su zadatak da srpskim jedinicama u odstupanju nanesu maksimalnu štetu.
- ^ Sumirajući ishod kampanje 1915. na Balkanu, Istoku i Sredozemlju, britanski premijer Lojd Džordž je napisao: „Dardaneli su evakuisani; Balkan je prešao u ruke Centralnih sila; put ka Dunavu, ka Konstantinopolju i ka Crnom moru je potpuno zatvoren; Srbija je izvan igre; Rusija se nezadrživo približava porazu; Rumunija je bila izolovana.”
- ^ Do tada su na Solunskom frontu stigle jedna italijanska divizija i ruska pješadijska brigada. Broj osoblja savezničkih snaga dostigao je 369.000 od čega je borbeno bilo 250.000.[71]
- ^ Njemačka nije bila zainteresovana za velike operacije na Solunskom frontu. U svojim memoarima, Erih fon Falkenhajn je napisao: „Za opšti tok rata, i dalje je bilo isplativije vidjeti od 200.000 do 300.000 neprijatelja okovanih u ovoj udaljenoj oblasti, umjesto da ih protjeraju sa Balkanskog poluostrva i tako ih gurnu na francusko ratište.”[75]
- ^ Uprkos tome što je Grčka zvanično ušla u rat tek u ljeto 1917, od 1916. po naređenju generala Saraja počinje obrazovanje grčkih dobrovoljačkih odreda koji su se borili na strani Antante.
- ^ Jednu srpsku dobrovoljačku diviziju (12.500 ljudi) činili su bivši zarobljenici iz redova austrougarske vojske (Srbi, Hrvati i Slovenci) koja je britanskim brodovima dovezena na Balkan iz Rusije, gdje je i obrazovana.
- ^ Na frontu su djelovala tri grčka armijska korpusa: armijski korpus „A” (1, 2. i 13. pješadijska divizija), armijski korpus „B” (3, 4. i 14. pješadijska divizija) i armijski korpus „Nacionalne odbrane” (Arhipelašska, Serska i Kritska divizija). Pored toga, postojala je i 9. pješadijska divizija.
- ^ Ruska posebna divizija na Solunskom frontu u januaru i februaru 1918. je raspuštena zbog jakog revolucionarnog raspoloženja vojnika.[88]
- ^ Armija se zvala „njemačka”, jer je bila pojačana njemačkim pješadijskim bataljonima i njemačkim oružjem, ali glavninu trupa ove armije i dalje su činile bugarske jedinice.
- ^ U bugarskoj istoriografiji, prva, druga i treća bitka kod Dojrana nazivaju se Dojranskom epopejom, pošto su svi pokušaji savezničkih snaga da probiju odbranu Bugara na ovim prostorima bili razbijeni junaštvom bugarskih vojnika i oficira. Komandant bugarske vojske kod Dojrana, general Vazov, postao je narodni heroj Bugarske.
- ^ Bugarska armija se užurbano povlačila, odnosno veliki broj magacina, konvoja i druge imovine prešao je u ruke napadača. Međutim, u bitkama za Skoplje Bugari su uspjeli da uz pomoć oklopnog voza evakuišu znatnu količinu imovine, miniraju skladišta i mostove.[95]
- ^ Poslije Prvog svjetskog rata u Vardarsku Makedoniju, Kosovo i Metohiju doselilo se oko 60.000 Srba, uglavnom iz današnje Hrvatske, Bosne i Hercegovine i Crne Gore.
- ^ Takođe, Makedonci su išli u planine Makedonije, gdje je VMORO organizovala oružane odrede za borbu protiv srpskih vlasti. Jedan dio predstavnika VMORO je tražio autonomiju Makedonije, dok je drugi tražio prisajedinjenje Bugarskoj.
- ^ Od toga je 45.000 ljudi poginulo u borbama, podleglo ranama, nestalo i kasnije nije pronađeno, 72.553 čovjeka umrlo je u zarobljeništvu (prema zvaničnoj statistici).
- ^ Od toga je 110.000 ljudi umrlo tokom vojnih dejstava, a 230.000 ljudi je umrlo od gladi i bolesti.
- ^ Od toga, 6365 je poginulo u borbi, 3255 je nestalo i kasnije nije pronađeno, 2000 vojnika i oficira je podleglo ranama, a 15.000 je umrlo od bolesti.
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ „Japan”. Ministarstvo spoljnih poslova (na jeziku: srpski). Pristupljeno 11. 11. 2022.
- ^ Mitrović 2007.
- ^ „The Italian Army in Albania”. Pristupljeno 11. 11. 2022.; „The Italian Army in Macedonia”. Pristupljeno 11. 11. 2022.
- ^ Hall 2010, str. 74.
- ^ a b v Zadohin & Nizovskiй 2000, str. 102—112.
- ^ a b v Rяbinin 2003, str. 122—130.
- ^ „Voйna Bolgarіi sъ Turcіeй”. Balkanskaя voйna. 1912—1913 gg. (na jeziku: ruski). Moskva: Izdanie Tovariщestva izdatelьskogo dela i knižnoй torgovli N.I. Pastuhova v Moskve. 1914. Pristupljeno 29. 10. 2022.
- ^ Vlahov 1957.
- ^ Dedijer 1966, str. 12.
- ^ Ćorović 1989.
- ^ a b Dedijer 1966, str. 243.
- ^ a b Dedijer 1966, str. 9.
- ^ Fischer 1967, str. 53.
- ^ a b Albertini 1953, str. 27—28.
- ^ Istoriя pervoй mirovoй voйnы 1914—1918 gg. 1975.
- ^ Dupuy 1967.
- ^ Istoriя pervoй mirovoй voйnы 1914—1918 gg. 1975, str. 256.
- ^ Korsun 1939, str. 6.
- ^ Korsun 1939, str. 7.
- ^ Korsun 1939, str. 9.
- ^ Österreich-Ungarns letzter Krieg 1930, str. 125.
- ^ a b v g d đ e Istoriя pervoй mirovoй voйnы 1914—1918 gg. 1975, str. 257.
- ^ Österreich-Ungarns letzter Krieg 1930, str. 186—188.
- ^ „Srpska vojska u Prvom svetskom ratu” (PDF). Istorijske sveske (na jeziku: srpski). Andrićev institut. 11. novembar 2014. Arhivirano iz originala (PDF) 24. 04. 2022. g. Pristupljeno 31. 07. 2022.
- ^ Korsun 1939, str. 16.
- ^ Korsun 1939, str. 18.
- ^ a b Korsun 1939, str. 17—18.
- ^ Österreich-Ungarns letzter Krieg 1930, str. 195—196.
- ^ Pisarev 1968, str. 57.
- ^ a b Rяbinin 2003, str. 131—147.
- ^ Višnяkov, Я. V. (2013). „Serbiя v načale Mirovoй voйnы:1914-1915 godы.”. Novaя i noveйšaя istoriя. 2: 53-65. Pristupljeno 12. 11. 2022.
- ^ Stranica:Avstro-serbskiй front voйnы.pdf/26 (na jeziku: ruski) — preko Vikizvornika.
- ^ Österreich-Ungarns letzter Krieg 1930, str. 31.
- ^ Šapošnikov 1927.
- ^ Korsun 1939, str. 18—22.
- ^ Österreich-Ungarns letzter Krieg 1930, str. 121.
- ^ a b Korsun 1939, str. 22—25.
- ^ Pisarev 1968, str. 35.
- ^ Istoriя pervoй mirovoй voйnы 1914—1918 gg. 1975, str. 403.
- ^ Korsun 1939, str. 25.
- ^ a b v Pisarev 1968, str. 40—41.
- ^ a b Korsun 1939, str. 25—26.
- ^ Zadohin & Nizovskiй 2000, str. 135.
- ^ Vlahov 1957, str. 180.
- ^ a b v g Istoriя pervoй mirovoй voйnы 1914—1918 gg. 1975, str. 403—405.
- ^ „Russkiй flot v Pervoй mirovoй i ego boevaя эffektivnostь. Č. 1. 1914 god - Baltika, Černoe more i Dunaй”. btgv.ru (na jeziku: ruski). 8. 1. 2021. Pristupljeno 15. 11. 2022.
- ^ Stevenson 2004, str. 80.
- ^ Istoriя pervoй mirovoй voйnы 1914—1918 gg. 1975, str. 403—405; Stevenson 2004, str. 80.
- ^ Lюdendorf 2005, str. 92.
- ^ a b Pisarev 1968, str. 137.
- ^ Korsun 1939, str. 30—32; Pisarev 1968, str. 137.
- ^ Zaйončkovskiй 2000, str. 335.
- ^ Korsun 1939, str. 34.
- ^ a b Der Weltkrieg 1914 bis 1918: Die Operationen des Jahres 1915 ; [3]. Die Ereignisse im Westen und auf dem Balkan vom Sommer bis zum Jahresschluß (na jeziku: nemački). 1933. str. 281. Pristupljeno 19. 11. 2022.
- ^ Korsun 1939, str. 33.
- ^ a b v Pisarev 1968, str. 173—174.
- ^ Korsun 1939, str. 35.
- ^ a b v g d đ e Istoriя pervoй mirovoй voйnы 1914—1918 gg. 1975, str. 85—88.
- ^ Korsun 1939, str. 43—45.
- ^ Korsun 1939, str. 48.
- ^ a b v Korsun 1939, str. 39—42.
- ^ Korsun 1939, str. 50; Markov 1995, str. 205.
- ^ Korsun 1939, str. 51—52.
- ^ a b v g d Korsun 1939, str. 58—60.
- ^ Džordž, David Lloйd (1934). Voennыe memuarы (PDF) (na jeziku: ruski). Moskva: Socэkgiz. str. 348. Pristupljeno 20. 11. 2022.
- ^ a b v g Korsun 1939, str. 53—56.
- ^ a b v g d đ e Korsun 1939, str. 75—76.
- ^ a b Pisarev 1968, str. 247—248.
- ^ Korsun 1939, str. 73.
- ^ Korsun 1939, str. 74.
- ^ Korsun 1939, str. 71.
- ^ a b Korsun 1939, str. 77.
- ^ Korsun 1939, str. 81; Pisarev 1968, str. 204.
- ^ a b Korsun 1939, str. 81.
- ^ Falьkengaйn 1923, str. 234—235.
- ^ a b v Korsun 1939, str. 82.
- ^ a b v g Pisarev 1968, str. 204.
- ^ a b Korsun 1939, str. 78.
- ^ Korsun 1939, str. 84.
- ^ Korsun 1939, str. 88.
- ^ a b Dějiny Srbska (1 izd.). Praha: Nakl. Lidové Noviny. 2005. ISBN 80-7106-671-0.
- ^ a b v Pisarev 1968, str. 297—301.
- ^ a b v g Turnэs 1938, str. 167—169.
- ^ Korsun 1939, str. 92.
- ^ Korsun 1939, str. 93.
- ^ a b Sokolovskaя 2002, str. 374—379.
- ^ Korda 1924, str. 108.
- ^ Pisarev 1966, str. 131—138.
- ^ Korsun 1939, str. 95; Turnэs 1938, str. 164.
- ^ Korsun 1939, str. 95.
- ^ Korsun 1939, str. 98—99.
- ^ a b v g Korsun 1939, str. 89.
- ^ Korsun 1939, str. 100.
- ^ a b Korsun 1939, str. 101.
- ^ Korsun 1939, str. 104.
- ^ Korsun 1939, str. 102.
- ^ „Francuzskaя konnica na Vostoke. Č. 2. Uskюb - strategičeskiй podvig afrikanskih polkov”. btgv.ru. 19. 7. 2022. Pristupljeno 27. 11. 2022.
- ^ Birman 2002.
- ^ a b Korsun 1939, str. 109, 110.
- ^ Pisarev 1968, str. 309, 310, 313—318.
- ^ Pisarev, Ю. A. (1965). „Rolь mass v osvoboždenii Serbii i Černogorii ot okkupacii v 1918 g.”. Novaя i noveйšaя istoriя (na jeziku: ruski). 3: 86—90.
- ^ Pisarev 1975, str. 275—276.
- ^ Rubinšteйn 1963, str. 335.
- ^ a b v g Pisarev 1992.
- ^ Pisarev 2002, str. 371—374.
- ^ a b v Arš 2002, str. 257—261.
- ^ Pisarev 2002; Zadohin & Nizovskiй 2000, «Istoki albanskogo nacionalizma».
- ^ Istoriя pervoй mirovoй voйnы 1914—1918 gg. 1975, str. 510.
- ^ Klюčnikov, Ю. V. (1926). Mir v Neйi. Moskva: Litizdata NKID. Pristupljeno 28. 11. 2022.
- ^ Istoriя pervoй mirovoй voйnы 1914—1918 gg. 1975, str. 510—512.
- ^ Istoriя pervoй mirovoй voйnы 1914—1918 gg. 1975, str. 540; Sokolovskaя 2002, str. 374—379.
- ^ Klюčnikov & Sabanin 1926, str. 139—141; Notovič 1959.
- ^ Friedman 1985, str. 31—57.
- ^ Miškulin, Ivica (15. 6. 2005). „ŽUPNIK JURAJ TOMAC I VLASTI KRALJEVINE SRBA, HRVATA I SLOVENACA 1919.-1923.”. Croatica Christiana periodica (na jeziku: hrvatski). 29 (55): 185—208. ISSN 0350-7823. Pristupljeno 30. 11. 2022.
- ^ Jurun, Andelko (10. 6. 2008). „Hrvatska u dvadesetom stoljeću”. Studia Croatica (na jeziku: hrvatski). Buenos Aires: Hrvatski Dom. 157.
- ^ Korsun 1939, str. 59.
- ^ Zadohin & Nizovskiй 2000, str. 136.
- ^ Nikolaev, Nikolaĭ Petrov (1952). La destinée tragique du̓n roi: la vie et la règne de Boris III, roi des Bulgares (1894-1918-1943) (na jeziku: francuski). Almquist & Wiksells boktr. str. 216—217. Pristupljeno 30. 11. 2022.
- ^ a b Zadohin & Nizovskiй 2000, str. 137.
- ^ Zadohin & Nizovskiй 2000, str. 1.
- ^ a b v Šambarov 2003, «Tragediя Serbii».
- ^ Šestakov, Andreй (8. 11. 2004). „Memorandum o Kosovo i Metohii Svящennogo Arhiereйskogo Sobora Serbskoй Pravoslavnoй Cerkvi / Pomestnыe Cerkvi // proekt portala Pravoslavie.Ru”. www.pravoslavie.ru (na jeziku: ruski). Pristupljeno 1. 12. 2022.
- ^ Portmann 2007, str. 14.
- ^ „Dan sjećanja na žrtve internacijskog logora u Doboju”. Grad Doboj (na jeziku: srpski). 27. 12. 2019. Pristupljeno 1. 12. 2022.
- ^ „Doboj: Godišnjica osnivanja austrougarskog logora za Srbe”. REPUBLIKA SRPSKA - RTRS. 27. 12. 2013. Pristupljeno 1. 12. 2022.
- ^ Adamenko, Dmitriй (23. 6. 2010). „Reviziя cennostnыh predstavleniй avstro-vengerskih frontovikov perioda Pervoй mirovoй voйnы 1914–1918 gg.”. Istoriя gosudarstva Gabsburgov (na jeziku: ruski). Pristupljeno 1. 12. 2022.
- ^ Rostkovskiй, A. A. (1899). „Raspredelenie žiteleй Bitolьskogo vilaйeta po narodnostяm i veroispovedaniяm v 1897 g.”. Živaя starina (na jeziku: ruski). 1: 62—112.
- ^ Polonskiй, Ilья (11. 9. 2014). „Makedoniя: gorьkiй vkus nezavisimosti”. Voennoe obozrenie (na jeziku: ruski). Pristupljeno 1. 12. 2022.
- ^ „Bolgariя v pervoй polovine HH veka (2)”. www.genrogge.ru. Pristupljeno 1. 12. 2022.
- ^ „Revolюcionnoe dviženie vo francuzskoй armii v 1917 g.”. Istorik-marksist. 4 (038): 92—111. 1934. Pristupljeno 1. 12. 2022.
- ^ Palmer 1965, str. 166, 171.
- ^ Istoriя pervoй mirovoй voйnы 1914—1918 gg. 1975, str. 515.
- ^ „Twentieth Century Atlas - Death Tolls”. necrometrics.com (na jeziku: engleski). Pristupljeno 1. 12. 2022. „Serbia: 45,000 (Tucker, Hammond, Britannica, Compton's), 48,000 (S&S), 70,000 (Davies); 127,500 (E&C: incl. sickness); 128,000 (Eckhardt: "Yugoslavia"); 278,000 (Urlanis: "Serbia + Montenegro")”
- ^ a b v g Urlanis 1960, § 2. Pervaя mirovaя voйna (1914—1918 gg.).
- ^ Clodfelter 2002, str. 202.
- ^ Villari 1922, str. 272.
- ^ Rosselli, Alberto. „L'Armata Italiana in Macedonia 1916-1918”. IT.CULTURA.STORIA.MILITARE ON-LINE (na jeziku: italijanski). Arhivirano iz originala 20. 08. 2011. g. Pristupljeno 1. 12. 2022.
- ^ Urlanis 1960, § 2. Pervaя mirovaя voйna (1914—1918 gg.); Keegan 1998, str. 500.
- ^ Österreich-Ungarns letzter Krieg 1930, str. 759.
- ^ Эrlihman 2004.
- ^ Repe, Božo (2005). Slovene History — 20th Century (PDF) (na jeziku: engleski). Ljubljana: Department of History of the University of Ljubljana. Arhivirano iz originala (PDF) 21. 6. 2013. g. Pristupljeno 1. 12. 2022.
- ^ Kosanović, Dejan (1996). „Film i kinematografija (1896-1993)”. Ur.: Ivić, Pavle. Istorija srpske kulture (na jeziku: srpski). Beograd: Udruženje izdavača i knjižara Jugoslavije. Pristupljeno 1. 12. 2022.
- ^ „Mars na Drinu”. Avala Film. 17. 7. 1964. Pristupljeno 2. 12. 2022.
- ^ „Kolubarska bitka”. TV teatar. 28. 11. 1990. Pristupljeno 2. 12. 2022.
- ^ „Gde cveta limun zut”. Kosutnjak Film, Radio Televizija Srbije (RTS). 19. 6. 2006. Pristupljeno 2. 12. 2022.
- ^ „Sveti Georgije ubiva azdahu”. Camera, Delirium, Delirium Films. 11. 3. 2009. Pristupljeno 2. 12. 2022.
- ^ „Besa”. Film House Bas Celik, Vertigo, Asap Films. 30. 3. 2010. Pristupljeno 2. 12. 2022.
- ^ Stevanović, Bosiljka. „Serbian Americans - History, Modern era, Major immigration waves, Acculturation and Assimilation”. www.everyculture.com. Pristupljeno 2. 12. 2022.
- ^ Vipper, Юriй Borisovič, ur. (1994). Istoriя vsemirnoй literaturы (Literatura konca XIX — načala XX vv.) (na jeziku: ruski). 8. Moskva: Nauka. str. 464.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Mitrović, Andrej (2007). Serbia's Great War, 1914-1918 (na jeziku: engleski). Purdue University Press. ISBN 978-1-55753-476-7. Pristupljeno 11. 11. 2022.
- Zadohin, A. G.; Nizovskiй, A. Ю. (2000). Porohovoй pogreb Evropы (na jeziku: ruski). Veče. ISBN 978-5-7838-0719-0. Pristupljeno 10. 11. 2022.
- Rяbinin, A. A. (2003). Malыe voйnы pervoй polovinы XX veka. Balkanы. Izdatelьstvo ACT. ISBN 5-7921-0615-0. Pristupljeno 10. 11. 2022.
- Vlahov, Tuše (1957). Otnošeniяta meždu Bъlgariя i Centralnite sili po vreme na voйnite 1912-1918 g (na jeziku: bugarski). Bъlgarska Komunističeska partiя. Pristupljeno 11. 11. 2022.
- Dedijer, Vladimir (1966). The Road to Sarajevo (na jeziku: engleski). Simon and Schuster. Pristupljeno 11. 11. 2022.
- Ćorović, Vladimir (1989). Crna knjiga: patnje Srba Bosne i Hercegovine za vreme svetskog rata 1914-1918 (na jeziku: srpski). Urednici, priređivači i naslednici autorskih prava V. Ćorovića. ISBN 978-86-81397-03-9. Pristupljeno 11. 11. 2022.
- Fischer, Fritz (1967). Germany's Aims in the First World War (na jeziku: engleski). W.W. Norton. ISBN 978-0-393-09798-6. Pristupljeno 11. 11. 2022.
- Albertini, Luigi (1953). The Origins of the War of 1914 (na jeziku: engleski). II. Oxford University Press. Pristupljeno 11. 11. 2022.
- Rostunov, Ivan Ivanovič, ur. (1975). Istoriя pervoй mirovoй voйnы: 1914-1918 (na jeziku: ruski). I. Nauka. Pristupljeno 11. 11. 2022.
- Korsun, Nikolaй Georgievič (1939). Balkanskiй front mirovoй voйnы 1914-1918 gg (na jeziku: ruski). Gosudarstvennoe voennoe izd-vo Narkomata oboronы Soюza SSR. Pristupljeno 11. 11. 2022.
- Österreich-Ungarns letzter Krieg, 1914-1918 (na jeziku: nemački). Verlag der Militärwissenschaftlichen Mitteilungen. 1930. Pristupljeno 11. 11. 2022.
- Pisarev, Юriй Alekseevič (1975). Obrazovanie Юgoslavskogo gosudarstva: pervaя mirovaя voйna : osvobodit. borьba юgoslav. narodov Avstro-Vengrii : krušenie monarhii Gabsburgov (na jeziku: ruski). Moskva: Nauka. Pristupljeno 5. 12. 2023.
- Pisarev, Юriй Alekseevič (1968). Serbiя i Černogoriя v pervoй mirovoй voйne (na jeziku: ruski). Nauka. Pristupljeno 11. 11. 2022.
- Zaйončkovskiй, Andreй Medardovič (2000). Pervaя mirovaя voйna (na jeziku: ruski). Poligon. ISBN 978-5-89173-082-3. Pristupljeno 19. 11. 2022.
- Hall, Richard C. (2010). Balkan Breakthrough: The Battle of Dobro Pole 1918 (na jeziku: engleski). Indiana University Press. ISBN 978-0-253-35452-5. Pristupljeno 11. 11. 2022.
- Dupuy, Trevor Nevitt (1967). The Military History of World War I. I—XII. Pristupljeno 11. 11. 2022.
- Šapošnikov, Boris Mihaйlovič (1927). Mozg armii (na jeziku: ruski). Gosudarstvennoe izdatelьstvo. Otdel voennoй literaturы. Pristupljeno 12. 11. 2022.
- Stevenson, David (2004). 1914-1918: The History of the First World War (na jeziku: engleski). Allen Lane. ISBN 978-0-7139-9208-3. Pristupljeno 18. 11. 2022.
- Lюdendorf, Эrih (2005). Moi vospominaniя o voйne 1914-1918 gg (na jeziku: ruski). I. Voennaя nauka. Voennoe delo. ISBN 5-17-013636-6. Pristupljeno 18. 11. 2022.
- Markov, Georgi (1995). Golяmata voйna i bъlgarskiяt klюč za evropeйskiя pogreb: 1914-1916 (na jeziku: bugarski). Akademično izdatelstvo "Prof.Marin Drinov". ISBN 978-954-430-405-8. Pristupljeno 21. 11. 2022.
- Falьkengaйn, Эrih fon (1923). Snesarev, Andreй Evgenьevič, ur. Verhovnoe komandovanie 1914-1916 v ego važneйših rešeniяh (na jeziku: ruski). Moskva: Vыsšiй voennый redakcionnый sovet. Pristupljeno 23. 11. 2022.
- Turnэs, Rene (1938). Foš i pobeda soюznikov 1918 goda (na jeziku: ruski). Moskva: Gos. voen. izd-vo Narkomata oboronы Soюza SSR. Pristupljeno 27. 11. 2022.
- Korda, A. (1924). Mirovaя voйna. Operacii na suše v 1918 godu (na jeziku: ruski). Moskva: Gosudarstvennoe voennoe izdatelьstvo. Pristupljeno 27. 11. 2022.
- Pisarev, Ю. A. (1966). „Russkie voйska na Salonikskom fronte v 1916–. 1918 gg.”. Istoričeskie zapiski (na jeziku: ruski). 79.
- Sokolovskaя, O. V. (2002). „Greciя: rost territorialьnыh pretenziй”. Ur.: Vinogradov, V. N. Za balkanskimi frontami Pervoй mirovoй voйnы (na jeziku: ruski). Moskva: Indrik. str. 374—379. Pristupljeno 27. 11. 2022.
- Birman, M. A. (2002). „Kapitulяciя Bolgarii”. Ur.: Vinogradov, V. N. Za balkanskimi frontami Pervoй mirovoй voйnы (na jeziku: ruski). Moskva: Indrik. str. 364—371. Pristupljeno 27. 11. 2022.
- Pisarev, =Ю. A. (2002). „Osvoboždenie Serbii”. Ur.: Vinogradov, V. N. Za balkanskimi frontami Pervoй mirovoй voйnы (na jeziku: ruski). Moskva: Indrik. str. 371—374. Pristupljeno 27. 11. 2022.
- Arš, =G. L. (2002). „Albaniя”. Ur.: Vinogradov, V. N. Za balkanskimi frontami Pervoй mirovoй voйnы (na jeziku: ruski). Moskva: Indrik. str. 405—411. Pristupljeno 27. 11. 2022.
- Rubinšteйn, Evgeniй I. (1963). Krušenie avstro-vengerskoй monarhii (na jeziku: ruski). Izdat. Akad. Nauk SSSR. Pristupljeno 5. 12. 2023.
- Pisarev, Ю. A. (1992). „Sozdanie юgoslavskogo gosudarstva v 1918 g.: Uroki istorii”. Novaя i noveйšaя istoriя (na jeziku: ruski). RAN. I. Pristupljeno 5. 12. 2023.
- Klюčnikov, Ю. V.; Sabanin, A. V. (1926). Meždunarodnaя politika noveйšego vremeni v dogovorah, notah i deklaraciяh: Č. 2. Ot imperialističeskoй voйnы do snяtiя blokadы s Sovetskoй Rossii (na jeziku: ruski). Moskva: Litizdat. Pristupljeno 5. 12. 2023.
- Friedman, Victor A. (1985). „The sociolinguistics of literary Macedonian” (na jeziku: engleski). 1985 (52): 31—58. ISSN 1613-3668. doi:10.1515/ijsl.1985.52.31. Pristupljeno 5. 12. 2023.
- Šambarov, Valeriй (2003). Za veru, za carя i otečestvo! (na jeziku: ruski). Moskva: Algoritm. ISBN 978-5-9265-0091-9. Pristupljeno 5. 12. 2023.
- Portmann, Michael (2007). Aspekte des nationalen Konflikts in Bosnien-Herzegowina von 1878 bis 1945 (na jeziku: nemački). GRIN Verlag. ISBN 978-3-638-66050-1. Pristupljeno 5. 12. 2023.
- Palmer, Alan (1965). The Gardeners of Salonika (na jeziku: engleski). Simon Schuster. ISBN 978-0-671-28005-5. Pristupljeno 5. 12. 2023.
- Urlanis, Boris Cezarevič (1960). „Pervaя mirovaя voйna (1914—1918 gg.)”. Voйnы i narodonaselenie Evropы: lюdskie poteri vooružennыh sil evropeйskih stran v voйnah XVII-XX vv. Istoriko-statističeskoe issledovanie (na jeziku: ruski). Izd-vo sot︠s︡ialʹno-ėkon. lit-ry. ISBN 978-0-598-87623-2. Pristupljeno 5. 12. 2023.
- Clodfelter, Micheal (2002). Warfare and Armed Conflicts: A Statistical Reference to Casualty and Other Figures, 1500-2000 (na jeziku: engleski). McFarland. ISBN 978-0-7864-1204-4. Pristupljeno 5. 12. 2023.
- Villari, Luigi (1922). The Macedonian Campaign (na jeziku: engleski). T.F. Unwin Limited. Pristupljeno 5. 12. 2023.
- Keegan, John (1998). The First World War (na jeziku: engleski). Hutchinson. ISBN 978-0-09-180178-6. Pristupljeno 5. 12. 2023.
- Эrlihman, Vadim (2004). Poteri narodonaseleniя v XX veke: spravočnik (na jeziku: ruski). Russkaя panorama. ISBN 978-5-93165-107-1. Pristupljeno 5. 12. 2023.
- Notovič, Filipp Iosifovič (1959). Buharestskiй mir 1918 g (na jeziku: ruski). Socialьno-эkonomičeskoй literaturы. Pristupljeno 5. 12. 2023.
Dodatna literatura[uredi | uredi izvor]
- Stojančević, Vladimir (1988). Srbija i srpski narod za vreme rata i okupacije 1914-1918. godine (na jeziku: srpski). Narodni muzej u Leskovcu. Pristupljeno 11. 11. 2022.
- Dutton, D. J. (1979). „The Balkan Campaign and French War Aims in the Great War”. The English Historical Review. 94 (370): 97—113. ISSN 0013-8266.
- Radojević, Mira; Dimić, Ljubodrag (2014). Srbija u Velikom ratu 1914-1918: kratka istorija (na jeziku: srpski). Srpska književna zadruga. ISBN 978-86-379-1257-6.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
| Normativna kontrola: Državne |
|---|
