Iran

Islamska Republika Iran جمهوری اسلامی ایران (persijski)
Zastava Grb
Krilatica: Nezavisnost, sloboda, Islamska Republika (pers. استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی)
Himna: Национална химна Исламске Републике Иран (pers. سرود ملی جمهوری اسلامی ایران)
Glavni grad i najveći	Teheran 35° 41′ N 51° 25′ E
Službeni jezik	persijski
Vladavina
Oblik države	unitarna predsednička islamska republika
— Vrhovni vođa	Ali Hamnej
— Predsednik	Ebrahim Raisi
— Prvi potpredsednik	Mohamad Mokber
— Predsednik Parlamenta	Mohamad-Bager Galibaf
— Predsednik Ustavnog suda	Goljam Hosein Mohseni-Edžei
Istorija
Stvaranje	‍
— Osnivanje	6. vek p. n. e. (Medijci i Ahemenidi)
— Nezavisnost	1501. (Safavidi)
— Dan državnosti	1. april 1979. (Islamska Republika)
Geografija
Površina	‍
— ukupno	1.648.195 km2 (17)
— voda (%)	1.63
Stanovništvo	‍
— 2024.	89.658.000 (17)
— gustina	55 st./km2 (132)
Ekonomija
BDP / PKM	≈ 2023.
— ukupno	1,808 bln. $ (19)
— po stanovniku	19.942 $ (78)
IHR (2022)	0.780 (78) — visok
Valuta	iranski rijal
— kod valute	IRR
Ostale informacije
Vremenska zona	UTC +3.30 (IRST)
Internet domen	‍.ir‍
Pozivni broj	+98

Iran (pers. ایران), zvanično Islamska Republika Iran (pers. جمهوری اسلامی ایران), država je u jugozapadnoj Aziji. Na zapadu se graniči sa Irakom i Turskom, na severu sa Jermenijom, Azerbejdžanom i Turkmenistanom i na istoku s Avganistanom i Pakistanom. Osim toga, na severu izlazi na Kaspijsko more, a na jugu na Persijski zaliv i Omanski zaliv, deo Indijskog okeana.

Iran je multikulturalna zemlja koja se sastoji od mnogih etničkih i jezičkih grupa, od kojih su najbrojniji Persijanci (61%), Azeri (16%), Kurdi (10%) i Luri (6%).

U Iranu prevladava planinski reljef, posebno u zapadnom delu u kojem živi većina stanovništva (planinski lanci Zagros i Alborz sa najvišom tačkom Irana, 5671 m visokim Damavandom). Uz Persijski zaliv reljef je nizijski, a na istoku preovladavaju slabo naseljene ravne pustinje sa povremenim slanim jezerima.

Islam je državna i najzastupljenija religija. Velika većina muslimana su šiiti. Stanovništvo uglavnom govori iranskim jezicima, među kojima se ističe persijski kojim govori nešto više od polovine stanovništva. Na severozapadu zemlje živi velika azerbejdžanska zajednica (oko 17 miliona stanovnika, više nego u susednom Azerbejdžanu).

Nakon islamske revolucije 1979. Iran je postao republika, ali uz izabrani parlament i predsednika odlučujuću reč u mnogim pitanjima i pravo veta na većinu odluka imaju verske vođe na čelu sa vrhovnim vođom (ovu funkciju je do svoje smrti 1989. obavljao Ajatolah Homeini).

Iranska privreda se zasniva na proizvodnji nafte i poljoprivredi. Iran je četvrti izvoznik nafte u svetu i ima 10% svetskih rezervi. Industrijska proizvodnja zaostaje po produktivnosti za zemljama sličnog BDP-a.

Ime države

Iranci svoju državu zovu Iran još od davnina. Staroiranski oblik tog imena je Arjanam sa značenjem zemlja arijevaca.

Do 20. veka uobičajeni naziv Persija potiče od ahemenida, koji su u 6. veku p. n. e. osnovali prvo persijsko carstvo. Ono se sastojalo iz prostora oko sadašnje provincije Fars oko grada Širaz, od koje se izvodi Farsi, naziv persijskog jezika. Stari grci su tu provinciju zvali Persis.

Geografski pojam Iran, obuhvata celokupnu iransku visoravan. To jest, državu Iran kao i pojedine oblasti susednih država.

Geografija

Glavni članak: Geografija Irana

Položaj

Iran je, većinom, planinska zemlja i delimično pustinjska visoravan s površinom od 1.648.000 km². Na severu se graniči sa Jermenijom (35 km), Azerbejdžanom (611 km), Turkmenistanom (992 km) i ima 740 km obale na Kaspijskom jezeru. Na zapadu se graniči sa Turskom na severu i Irakom na jugu, gde je granična reka Šat el Arab. Na jugu ima izlaz na Persijski i Omanski zaliv u dužini od 1770 km. Iran od 1970-ih ima granični spor s Ujedinjenim Arapskim Emiratima zbog ostrva Tunb i Abu Musa koje je okupirao Iran. Na istoku se graniči sa Avganistanom, na severu i Pakistanom na jugu. Udaljenost između Azerbejdžana na severozapadu i Sistana i Beludžistana na jugoistoku je oko 2330 km.

Geologija i reljef

Vrh Damavand, najviši vrh Irana

Iranskim pejzažom preovladavaju planinski lanci između kojih se nalaze mnoge doline i prema istoku i jugoistoku pustinjske visoravni. U istočnom delu zemlje prevladavaju slabo naseljene ravne pustinje Dešt-i-Lut i Dešt-i-Kevir (Velika slana pustinja) s povremenim slanim jezerima, koje se nastavljaju istočnije u zapadnom Pakistanu i južnom Avganistanu.

Severozapadni deo zemlje koji je plodniji i najnaseljeniji je ujedno i najbrdovitiji. Na severu se nalazi visoki planinski lanac Alborz sa najvišim vrhom Irana, 5.607 m visokim Damavandom. Na jugozapadu od Omanskog zaliva sve do slanog jezera Urmije, proteže se drugi veliki krečnjački lanac Zagros sa najvišim kraškim vrhovima Dinar-Kuh (4.976 m), Oštran-Kuh (4.328 m) i Kukalar-Kuh („Kukasti vrh“, 4.298 m). Iranski plato je visoravan koja se pruža između pomenutih planinskih lanaca u središtu i na istoku zemlje.

U širokom području između planina nalaze se velika poljoprivredna i urbana središta kao Isfahan ili Širaz. Sve do 20. veka, kada su izgrađeni glavni putevi i železničke pruge kroz planinske lance, ova područja su bila relativno izolovana jedna od drugih. Obično je jedan veliki grad dominirao jednim ovakvim područjem, pa su postojali složeni odnosi između grada i sela na periferiji. U višim područjima planinskih lanaca živeli su nomadi koje su se selile zajedno sa stadima ovaca i koza između tradicionalnih letnjih i zimskih pašnjaka.

Staništa i vegetacija Irana:

  Šume i šumska područja

  Šumovite stepe

  Travnate stepe

  Suve pustinjske ravnice

  Polupustinjska područja

  Aluvijske poluslane močvare

Vode

U zemlji ne postoje veći rečni sistemi, a saobraćaj se tokom istorije odvijao karavanima koje su prolazile kroz klance i prevoje u planinama. Visoke planine su takođe predstavljale problem u pristupu prema Persijskom zalivu i Kaspijskom jezeru. Većih slatkovodnih jezera nema, a na severozapadu je plitko poluslano jezero Urmija.

Klima

U Iranu vlada uglavnom sušna i polusušna klima. Izuzetak je ravnica uz Kaspijsko jezero gde vlada blaga suptropska klima okeanskog tipa; ovde temperature zimi retko padaju ispod 0 °C, a klima je vlažna tokom cele godine. Temperature leti se retko penju iznad 29 °C, a prosečne godišnje padavine su od 680 mm na istoku do 1700 mm na zapadu zemlje. Na zapadu u naseljima u dolinama planine Zagros javljaju se izuzetno niske temperature, jake zime sa prosečnim temperaturama ispod 0 °C i velikim količinama snega. U istočnim i centralnim basenima vlada izuzetno suva pustinjska klima s manje od 200 mm padavina godišnje i prosečnim letnjim temperaturama do 38 °C. Uz obale Persijskog zaliva je sušna polupustinjska klima gde vladaju umerene zime i vrlo suva i vruća leta. Količina padavina ovde varira između oskudnih 135 i 355 mm.

Iran se nalazi u seizmički vrlo aktivnom delu sveta koji često pogađaju zemljotresi.

Flora i fauna

Gepardi u Iranu

Biljni i životinjski svet u Iranu je zbog velikog broja bioma i staništa vrlo raznolik, pa ovde živi veliki broj životinja i biljaka. U biljnom pokrivaču postoji izraziti klimatski gradijent, od polupustinjskih letopadnih grmljaka uz južne obale, do bujnih vlažnih šuma okeanskog tipa na severu uz Kaspijsko more. Na istoku su gole pustinje sa retkim travnatim oazama, a u središtu zemlje na prostranoj unutrašnjoj visoravni prevladavaju za Iran posebni loptasto-ježasti trnjaci (tragantidi) otporni na ovdašnju sušno-hladnu klimu (mrazovite zime i žarka leta).

U polupustinjskim područjima živi veliki broj velikih mačaka kao evroazijski ris, manul i preživari indijska gazela ili persijska gazela. Neke od njih nalaze se pred istrebljenjem kao iranski gepard (Acinonux jubatus venaticus) kojih je još ostalo od 50 do 60, a na severoistoku žive i malobrojni lavovi. U Iranu postoji mnogo endemskih vrsta kao persijski jelen kojeg danas ima još vrlo malo. Na području države živi i veliki broj ptičjih vrsta kao: riđi mišar, obična vetruška, orao bradaš i dr. U šumama na severnim planinama mogu se naći divlje svinje, medvedi, jeleni i kozorozi.

O očuvanju životne sredine država je počela voditi brigu od 1950-ih, nakon degradacije okoline i prevelikog iskorišćavanja prirodnih resursa. Iran je osnovao 1956. društvo za zaštitu divljih životinja, pa 1967. organizaciju za lov i ribolov i na kraju 1971. ministarstvo za zaštitu životne sredine. Cilj svih ovih organizacija bila je zaštita okoline.

Od početka 21. veka, glavni ekološki problemi u državi su:

• zagađenje vazduha, posebno u urbanim sredinama. Ovo zagađivanje događa se zbog ljudskog delovanja, posebno zbog emisija štetnih gasova iz vozila, rafinerija i industrije.
• krčenje šuma
• dezertifikacija tj. pretvaranje travnjaka i grmlja u pustinje i polupustinje
• smanjivanje močvarnih područja zbog suše
• zagađenje naftom u Persijskom zalivu (zbog vađenja nafte)
• zagađivanje vode zbog industrijskog otpada i nekontrolisane upotrebe.

Verovatno najveći ekološki problem je onaj kvalitet vazduha, najviše u glavnom gradu Teheranu. Ugljen-monoksid ima vrlo veliki udeo u 1,5 miliona tona štetnih gasova koji su zabeleženi u Teheranu 2002. godine.

Istorija

Glavni članak: Istorija Irana

Iranska istorija proteže se na više hiljada godina i jedna je od najstarijih na svetu. Pokriva veliki broj civilizacija koje su živele na iranskom platou, od Šahr-i Sohtea (Spaljenog grada) u Sistanu iz bronzanog doba, te Jiroftske civilizacije i Elamitskog kraljevstva, preko Ahemenidskog, Partijskog i Sasanidskog kraljevstva, sve do današnje Islamske Republike Iran.

Praistorija i antičko doba

Na području Irana, tačnije u Beludžistanu, nađeni su ostaci ljudskog delovanja još iz razdoblja donjeg paleolita, od kojih najstariji datiraju i do 800.000 godina. Na severozapadu zemlje, u području Kaspijskog jezera, nađeni su ostaci aktivnosti iz razdoblja mezolita. Neolitiska nalazišta svedoče o poljoprivrednom delovanju pre oko 6.000 do 7.000 godina u dolini Gorgana, u Tureng Tepeu, Jarim Tepeu i u središtu zemlje, u Sialku II (blizu Kašana).

Predmeti od bakra i oslikane keramike iz bronzanog doba (prije 4.000 godina) pronađeni su u Suzi (pokrajina Huzestan) i Sialku. Arheološkim istraživanjima tek se sad počinju upoznavati vrlo stare civilizacije koje su ovdje gradile gradove prije 5.000 godina.

Početkom 3. milenijuma p. n. e., u Suzi se javlja oblik pisma koji je verovatno nastao iz starog sumerskog pisma. Elamsko carstvo (pre kojeg je postojala protoelamitska civilizacija) postalo je nova regionalna snaga u jugozapadnom Iranu te svojevrsna konkurencija susednim carstvima Vavilonije i Asirije. Tek u drugom milenijumu p. n. e. na iranski plato dolaze iranski narodi iz središnje Azije. Sredinom 7. veka p. n. e. Medijci okupljeni u plemenima na severu i severozapadu zemlje postaju samostalna regionalna sila. Krajem istog veka Medijci i Vavilonci oslobađaju se Asiraca zauzimanjem Ninive 612. p. n. e. U ovom razdoblju izvori pominju Kira I, kralja Anšana i unuka Ahemena, osnivača prvog persijskog carstva.

Ahemenidi

Tvrđava Arg-e Bam, sagrađena 500. p. n. e.

Glavni članak: Ahemenidsko kraljevstvo

Ahemenidi su stvorili veliko carstvo koje se protezalo od Indije do Egipta, a koje je bilo organizovano u satrapije povezane velikom mrežom cesta. Kirov cilindar prvi je pisani trag neke deklaracije o ljudskim pravima iz vremena Kira II. Ahemenidska dinastija izgradila je važne gradove kao što su Pasargad, Persepolj, Suza i Ekbatana. Njihova vladavinu u zapadnom svetu najpoznatija je po ratovima protiv Grka. Ahemenidsko kraljevstvo je doživelo pad nakon vladavine Kserksa I, pa ga 330. p. n. e. osvojio Aleksandar Veliki.

Seleukidi

Glavni članak: Seleukidsko kraljevstvo

Generali Aleksandra Velikog osnovali su dinastiju Seleukida koji su praktično ostali na vlasti do 64. p. n. e. kada je Siriju, zadnji ostatak njihova carstva, Gnej Pompej Veliki pretvorio u rimsku provinciju. Partijsko carstvo koje je osnovano 250. p. n. e. vlada zemljom do 224. kada je kralja Artabana IV pobedio jedan od persijskih vazala. U ovo vrijeme rađa se nova, sasanidska dinastija, kojom je počelo Drugo Persijsko carstvo (226—651).

Sasanidi

Glavni članak: Sasanidsko kraljevstvo

Sasanidi su bili prvi koji su nazivali njihovo carstvo Iranshahr ili Erānshahr (persijski: ايرانشهر, Zemlja Arijaca). Oni su vladali jednim od najvažnijih razdoblja iranske istorije te su ostvarili brojna dostignuća na svim područjima. Posebno su uticali na rimski svet, budući da su dva carstva bila neprestano u ratu. Njihov kulturni uticaj dosegnuo je i zapadnu Evropu, Afriku, Kinu i Indiju te se nastavio i u islamskom razdoblju.^,

Islamsko razdoblje

Osvajanje Irana počinje 637, s Ebu Bekrom. Nakon osvajanja Ktesifona, glavnog grada carstva, muslimani su pobedili sasanidsku vojsku kod Nihavanda 642. godine. Nakon toga Iran je brzo osvojen, a preobraćivanje na islam vrlo je ubrzano trajalo do 9. veka. Iran je islamizovan, ali nikad nije arabizovan, za razliku od drugih krajeva koje je osvojio kalifat.

Karta Irana oko 1000. godine.

U 8. veku, u Horasanu je prihvaćena disidentska šiitska doktrina, što je dovelo do odvajanja od arapske dominacije. Pobunom je svrgnuta dinastija Omejada, pa ju je u Bagdadu zamijenila Abasidska dinastija, 748. godine. Moć kalifâ ubrzano se smanjuje pa u Iranu nastaju mnoge jake regionalne dinastije između 820. i 1005, od kojih najviše Samanidi. Oni su se sukobljavali s Bagdadom te u mnogo čemu obogatili intelektualni život. Osim klasične arapske kulture, podupirali su persijsku književnost i garantovali zaštitu misliocima. Od 962. dinastija Gaznavida iz Gaznija vlada Horasanom i Pandžabom. U ovo vreme, pod zaštitom Mahmuda Gaznija, Ferdusi je napisao „Šah nameh” (Knjiga kraljeva), epsku pesmu s pričama iz persijske mitologije.

Seldžuci su došli u ovu regiju u 11. veku i savladali Gaznavide, pa Samanide, a u Iranu se dogodila kulturna i naučna renesansa. Napravljena je opservatorija u Isfahanu, gde je Omar Hajam stvorio novi, persijski kalendar s prestupnim godinama koji je i danas u upotrebi. Ovo je razdoblje takođe bilo vrlo plodno za mnoga umetnička dostignuća.

Nakon vladavine Seldžuka, Iranom upravljaju manje lokalne dinastije pre dolaska Mongola pod vodstvom Džingis-kana, 1219. godine. Invazija je poprilično oštetila zemlju i stanovništvo. Uništenjem brojnih sistema za navodnjavanje uništena je i mreža naselja. Uništene gradove zamenjuju izolovane oaze, a broj stanovnika pada pa se stanovništvo organizuje u plemena. Manje lokalne dinastije vladaju područjem nakon kraja prvog mongolskog perioda 1335. godine.

Vrlo brzo dogodila se nova invazija, u kojoj Tamerlan potpuno osvojio Iran i postao car 1381. godine. Carstvo Timurida trajalo je do 1507. godine, kada su Šajbanidi zauzeli Samarkand, a Safavidi osvojili veliki deo iranske teritorije, počevši od iranskog Azerbejdžana.

Nastanak moderne iranske države

Karta safavidske države, 16., 17. i 18. stoljeće.

Iransko stanovništvo se preobratilo na imamitski šiitizam u 16. veku, za vreme šaha Ismaila I, prvog safavidskog vladara. Ovo preobraćenje izvršeno je radi suprostavljanja dominaciji sunitskih osmanskih Turaka i kako bi se stvorio jedinstven iranski identitet. Preobraćenje je bilo obavezno, pod pretnjom smrću.

Vrhunac safavidske vladavine bio je za vrijeme šaha Abasa I Velikog, za čijeg se vremena dogodila centralizacija i opšti napredak zemlje. Ovo je bilo zlatno doba i za umjetnost i trgovinu. Invazijom afganskih plemena u Iran 1722. godine započela je silazna putanja safavidskog razdoblja. Nakon pada zadnjeg safavidskog vladara 1735, godinu poslije Tahmasp Koli iz plemena Afšar istjeruje Avganistance i preuzima vlast pod imenom Nadir Šah. Za vreme njegove vladavine vraćena je cela teritorija Irana te su krenuli vojni pohodi u Indiju. Njegova vladavina nije dugo trajala i 1747. godine je ubijen.

Za vlast u zemlji otada se počinju boriti razne plemenske grupe: Afšari, Hotaki, Kadžari i Zandi. Karim-kan Zand uspeo je 1750. godine ujediniti skoro celu zemlju. Za vreme njegove vladavine glavni je grad iz Mašada premešten u Širaz, pa je započelo kratko vreme mira i napretka. Nakon njegove smrti 1779. godine počinju nove borbe za vlast. Na kraju je pobedio Aga Muhamed-šah Kadžar koji preuzima vlast 1794. godine i time osniva dinastiju koja je trajala sve do 1925. godine. Tada je glavni grad postao Teheran.

Za vreme vladanja njegovih naslednika Fath Ali-šaha, Muhamed-šaha i Naseredin-šaha, u zemlji je obnovljen red, stabilnost i jedinstvo. Trgovci i verske vođe postaju važni članovi društva u ovo vreme. Zbog slabosti centralne vlasti, velike kolonijalne sile, Ruska i Britanska imperija, zahvaljujući vojnoj i tehnološkoj moći, počinju dominirati iranskom privredom i mešati se u unutrašnje poslove države. Ipak, uprkos Velikoj igri, Iran je sačuvao nezavisnost i nikad nije kolonizovan.

Ustavna revolucija i modernizacija Irana

Grupa revolucionara u Tabrizu.

Prvi pokušaji modernizacije zemlje dogodili su se za vreme Naseredin-šaha. Reformisan je poreski sistem, pojačana kontrola nad administracijom te razvijena industrija i trgovina. Smanjio se strani uticaj, kao i uticaj šiitskog sveštenstva. Narodna želja za promenama dovela je do ustavne revolucije 1906. godine. Iran je postao prva bliskoistočna zemlja koja je revolucijom dobila ustav.

Prvim svjetskim ratom povećan je uticaj Britanaca, koji su već dotad bili zainteresovani za naftu pronađenu 1908. godine u Huzestanu. Pokušali su nametnuti anglo-persijski dogovor 1919, koji je parlament odbio.

Reza Pahlavi

Nešto posle državnog udara je smenjena vlast u korist oficira Reza-kana, koji četiri godine poslije postaje Reza-šah Pahlavi. Uz pomoć snažne i centralizovane vlade počinje modernizacija Irana: razvijanje teške industrije, veliki infrastrukturni projekti, gradnja nacionalne železnice, stvaranje javnog nacionalnog obrazovnog sistema, reforma pravosuđa (dotad pod kontrolom sveštenstva), stvaranje iranskog građanskog zakonika, poboljšanje zdravstvenog sistema, itd. Posebna prava koja su dodeljena strancima za vreme Kadžara ukinuta su kako bi se smanjila zavisnost i njima, što se posebno odnosilo na Veliku Britaniju i Rusiju. Dana 21. marta 1935, međunarodna zajednica službeno je odlučila prestati koristiti naziv Persija i početi koristiti naziv Iran (lokalno ime od sasanidske ere). Zabrana nošenja vela za žene, kao i obaveza oblačenja na „zapadnjački” način za muškarce, uvedena je iste godine.

Zbog zbližavanja s Nemačkom, Britanci i Sovjeti su izvršili invaziju na Iran i prisilili Reza-šaha na abdikaciju u korist svoga sina Mohameda Reze Pahlavija 1941. godine. Reza-šah je poslat u egzil gde je i umro 1944. godine. Okupacija zemlje bila je vrlo važna Saveznicima. Nakon proglašenja rata Nemačkoj 1943. godine, Iran se približio zapadnim snagama. Iste godine u Teheranu sastali su se Vinston Čerčil, Frenklin Ruzvelt i Josif Staljin čime su ojačali svoju ulogu u Iranu, koji je ubrzo postao član Ujedinjenih nacija.

Vojnici okupiraju zgradu Medžlisa u Teheranu 19. avgusta 1953.

U decembru 1945. godine, uz podršku Sovjetskog Saveza, Narodna Republika Azerbejdžan i Kurdska Narodna Republika proglasile su svoju nezavisnost u područjima iranskog Azerbejdžana i iranskog Kurdistana. Delove Horasana, Gorgana, Mazandarana i Gilana okupirale su sovjetske trupe; Iransko-sovjetska kriza, prva u Hladnom ratu, završila se u decembru 1946, nakon što su vlade republičkih pokreta izgubile podršku Sovjetskog Saveza.

Godine 1953. premijer Mohamed Mosadik nacionalizuje naftu. Radi zaštite zapadnjačkih interesa u iranskoj naftnoj industriji, britanske i američke tajne službe provode operaciju Ajaks čiji je cilj postavljanje vlade koja bi štitila zapadnjačke interese. Nakon Mosadikova pada, Mohamed Reza-šah Pahlavi uspostavlja autokratski diktatorski režim uz pomoć SAD. Godine 1955, Iran ulazi u Bagdadski pakt, te time prelazi na američku stranu u Hladnom ratu. Muhamed Reza-šah modernizovao je industriju i društvo zahvaljujući prihodima od nafte i programu zvanom Bijela revolucija. Za vreme njegovog režima maknuti su svi oblici političke opozicije, a njegova vladavina uopšteno nije bila dobro prihvaćena u iranskom društvu.

Islamska revolucija i islamska republika

Glavni članak: Iranska revolucija

Nakon višemesečnih demonstracija i protesta protiv njegovog režima, Muhamed Reza Pahlavi napustio je Iran 16. januara 1979. godine. Ruholah Homeini se vratio u zemlju 1. februara 1979, nakon 15 godina u egzilu. Nakon proglašenja neutralnosti oružanih snaga u revoluciji, Homeini je proglasio kraj monarhije 11. februara i uspostavio prelaznu vladu.

Iako je među stanovništvom većinom vladalo pozitivno raspoloženje zbog odlaska šaha, postojalo je mnogo nesuglasica oko budućnosti Irana. Iako je Homeini bio najpopularnija politička figura, postojalo je više revolucionarnih grupa, od kojih je svaka imala drugačiji pogled na budućnost zemlje. Grupe su uključivale liberale, marksiste, anarhiste i laike, uz veliki broj verskih grupa koje su tražile da oblikuju iransku budućnost.

Teolozi su bili prvi koji su uspostavili red u zemlji uz pomoć lokalnih odbora. Poznati pod imenom Branitelji revolucije od maja 1979, ove skupine su brzo dobile moć na lokalnom nivou po celom Iranu, te time i najveći dio moći na sveukupnom nivou. Uz pomoć revolucionarnih sudova koji su uspostavljeni, eliminisane su ključne ličnosti iz starog režima, kao i protivnici iz drugih skupina. Krajem 1979. organizovan je referendum, na kojem je uspostavljena islamska republika po Homeinijevom nacrtu, s vrhovnim vođom na čelu.

Zbog iranske talačke krize (okupacije ambasade Sjedinjenih Američkih Država u Teheranu između 4. novembra 1979. i 20. januara 1981. i uzimanje osoblja za taoce) Karterova administracija je prekinula diplomatske veze s Iranom i 7. aprila 1980. nametnula ekonomske sankcije. Dana 22. septembra 1980, koristeći slabost iranskih oružanih snaga pod novim islamskim režimom, Irak je napao Iran. Službena politika SAD tražila je izolaciju Irana. SAD i njeni saveznici pružili su oružje i tehnologiju režimu Sadama Huseina koji je hteo da osvoji naftna polja u Huzestanu. Članovi Reganove administracije u tajnosti su prodavali oružje i delove Iranu, što je poznato pod nazivom afera Iran-Kontra. Iran je pristao na poštovanje prekida vatre na osnovu rezolucije 598 Saveta bezbednosti OUN 20. jula 1987. godine. Dana 15. avgusta 1990. Sadam Husein je pristao da se vrati na dogovore iz Alžira iz 1975, tj. status quo ante bellum.

Nakon Homeinijeve smrti 3. juna 1989, Savet stručnjaka prihvatilo je Alija Hamenejija kao vrhovnog vođu. Njegovim dolaskom na vlast ustav je promenjen.

Tokom Zalivskog rata 1991. godine, Iran je ostao neutralan (dopustio je jedino prisutnost iračkog vazduhoplovstva i ulazak iračkih izbeglica na svoju teritoriju).

Ebrahim Raisi, sadašnji predsednik Irana

Revolucija, nakon koje je sledio rat s Irakom ostavili su velike posledice na privredu zemlje koje su vodili pragmatičari kao Hašemi Rafsandžani, koji je izabran za predsednika 1987. i 1991. godine. Krah ekonomske politike i modernizacije iranske države doveo je do izbora umerenog Mohameda Hatamija na mesto predsednika 1997. godine. Njegovu vladavinu obilježile su nesuglasice između društva koje je zahtevalo promene i sveštenstva koje je želelo zadržati svoju moć. Ova situacija je dostigla svoj vrhunac u julu 1999, kada su na ulicama Teherana i drugih većih gradova izbili masovni protesti protiv vlasti. Hatami je ponovno izabran 2001. godine, ali konzervativne struje u iranskom parlamentu destabilizovale su njegov reformatorski pokret.

Godine 2005, na mesto predsednika države izabran je konzervativni gradonačelnik Teherana, Mahmud Ahmadinežad, dok je više od 1.000 drugih kandidatura Savet čuvara proglasilo nevažećim. Njegov mandat obeležio je kontroverzni nuklearni program i tvrda spoljna politika. Na izborima 2013. predsednik Irana postao je Hasan Ruhani. Na izborima 2021. Na mestu predsednika Irana zamenio ga je Ebrahim Raisi.

Razvoj IR Iran četrdeset godina nakon revolucije

Jedanaestog februara 2019. godine navršilo se četrdeset godina od pobede islamske revolucije u Iranu. Razvoj u različitim oblastima dobijen je rangiranjem relevantnih međunarodnih agencija, tela i organizacija. U obzir su uzete oblasti u kojima je IR Iran rangiran među prvih deset zemalja u svetu.

Energetika

Rezerve prirodnog gasa procenjuju se na 33.72 triliona m³ (podatak iz 1. januara 2018.) čime Iran zauzima 2. mesto na svetu. U 2017. godini bio je rangiran na 3. mestu u proizvodnji prirodnog gasa sa 214,5 biliona m³.

Postrojenje gasnog polja Južni Pars u blizini grada Asaluje

Rezerve nafte procenjuju se na 157,2 biliona bbl (1. januar 2018) čime Iran zauzima 4. mesto na svetu i 4. mestu u proizvodnji nafte sa 4,469 miliona bbl dnevno.

Iran je sa 116,600 km² 6. zemlja sveta u pogledu vodenih površina, a zahvaljujući Kaspijskom moru, čak 7,07% površine Irana je voda.

Industrija i rudarstvo

Iran je trećerangirani globalni proizvođač gipsa sa 15.000 miliona t.

Deseti je proizvođač rude gvožđa u svetu (37.000 miliona t).

U 2017. godini Iran je u proizvodnji cementa bio globalno sedmi sa proizvodnjom od 56 miliona t.

Poljoprivreda

Iran se sa 95,530 km² 2012. godine nalazio na 5. mestu u svetu u pogledu ukupne površine navodnjavanog zemljišta.

Berba šafrana, Torbat Hejdarije, pokrajina Razavi Horasan

Iran je najveći svetski proizvođač šafrana koji se smatra strateškim proizvodom u zemlji jer proizvodi oko 95% svetskog šafrana. U periodu od 2017-2018. proizvodnja šafrana porasla je za 55% i Iran je izvezao 236 t šafrana u vrednosti od 325 miliona USD.

Zasad pistaća u Bardeskanu

Iran je u 2017. godini bio 1. u proizvodnji pistaća sa 574987 t; 2. proizvođač urmi u svetu sa 1185165 t, lubenica (4059786 t) i krastavca (1981130 t); 3. u proizvodnji oraha u ljusci (349192 t) i koštunjavog voća (135329 t); 4. u proizvodnji kivija (311307 t), dunja (78777 t), citrusa (615281 t), badema (111845 t) i luka (2379096 t); 5. u proizvodnji kajsija (239712 t), smokvi (70730 t) i plavog patlidžana (654149 t) i 6. u proizvodnji paradajza (6177290 t).

Iran je sedmi proizvođač vune na svetu sa 2 % svetske proizvodnje. Iz Irana je u 2017. godini izvezeno blizu 1.500 t ručno tkanih tepiha vrednih više od 119 miliona USD, čime je Iran zauzeo prvo mesto u svetu u proizvodnji ručno rađenih tepiha.

10 najvećih izvoznih grupa proizvoda Irana

Navedene grupe proizvoda imale se najveću vrednost u USD u iranskom globalnom izvozu tokom 2017. godine.

• Mineralna goriva uključujući i naftu: 48,7 milijardi USD (77,9% od ukupnog izvoza)
• Plastika, plastični proizvodi: 3,3 milijarde USD (5,3%)
• Rude, šljaka, pepeo: 2,2 milijarde USD (3,5%)
• Organske hemikalije: 1,8 milijardi USD (2,9%)
• Gvožđe, čelik: 1,4 milijarde USD (2,2%)
• Voće i orašasti plodovi: 934,8 miliona USD (1.5%)
• Đubriva: 681,8 miliona USD (1,1%)
• So, sumpor, kamen, cement: 561,3 miliona USD (0,9%)
• Bakar: 386,2 miliona USD (0,6%)
• Aluminijum: 305,4 miliona USD (0.5%)

Ovih 10 grupa čini 96,4% ukupne vrednosti izvoza. Rude, šljaka i pepeo iz Irana bile su najbrže rastuće među prvih 10 izvoznih kategorija, udvostručujući vrednost od 2016. do 2017. godine.

Svemirska i nuklearna tehnologija

Lansiranje Pajam satelita sa lansera Simorg

Iran je deveti u svetu u razvoju svemirske tehnologije, projektovanju i lansiranju satelita. U ove svrhe je osnovan Iranski svemirski institut.

Mapa glavnih lokacija nuklearnog programa u Iranu

Iran je deveta zemlja u svetu koja je završila kompletan ciklus obogaćivanja nuklearnog goriva uključujući istraživanje uranijuma, proizvodnju žutog kolača i promenu u gas UF6 za proizvodnju goriva i kompleksa goriva.

Obrazovanje

Iran je 2010. godine sa 65.000 novoobjavljenih naslova zauzeo 9. deveto mesto u svetu po broju objavljenih knjiga godišnje.

Deseta je zemlja u svetu u pogledu izdvajanja sredstava za obrazovanje u odnosu na ukupan budžet.

Studenti medicine

Iran se nalazi na petom mestu u svetu u pogledu broja diplomiranih studenata u četiri oblasti - nauka, tehnologija, inženjerstvo i matematika.

Prvorangirana je zemlja u svetu u razvoju pismenosti. Prema podacima Svetske banke za 2014. godinu, Iran je od 1976. do 2014. godine držao prvo mesto u svetu u razvoju pismenosti među osobama starijim od 15 godina. Godine 1979. procenat iranske pismene populacije starije od 15 godina bio je 37%, a 2014. godine je dostigao 85%.

Nauka

Iran je 2017. godine bio rangiran na 1. mestu u regionu po ukupnom broju objavljenih radova (54388). Iran je 2017. godine bio 1. u regionu u oblasti biotehnologije sa 905 objavljenih, 876 citiranih radova i 610 citata. Iran je 6. na listi zemalja po broju objavljenih članaka iz oblasti nanotehnologije u 2016. godini. Naučna produktivnost u Iranu porasla je 11 puta brže od svetskog proseka, brže nego bilo koja druga zemlja. Broj naučnih publikacija pokazuje da je rast na Bliskom istoku - uglavnom u Turskoj i Iranu – bio skoro četiri puta brži od svetskog proseka.

Zdravstvo

Očekivano trajanje života po rođenju u Iranu je 1979. godine bilo 55 godina, dok je 2016. bilo 76. godina, čime se Iran nalazi na desetom mestu u svetu po rastu očekivanog trajanja života. Po korišćenju alkohola Iran je na poslednjem, 183 mestu u svetu. Takođe, u pogledu mortaliteta usled korišćenja alkohola Iran je na poslednjem mestu sa najnižom stopom smrtnosti usled alkohola.

Institut Rojan

Iran je 2017. godine bio rangiran na 2. mestu na listi zemalja u kojima se vrši istraživanje matičnih ćelija. Vodeći centar koji se bavi istraživanjem matičnih ćelija je Institut Rojan koji je do sada u okviru svojih istraživanja obavio više od 60 kliničkih testova.

Turističke atrakcije

Turističke atrakcije u Iranu

Iran se između 1990. i 2018. godine našao na 7. mestu u svetu među zemljama sa tendencijom porasta turističkih atrakcija. Godine 2018. zabeležen je porast od 32,9 puta u broju turista koji su u odnosu na 1990. godinu posetili Iran.

Stanovništvo

Glavni članak: Demografija Irana

Stanovništvo čini široka lepeza etničkih grupa i većina pripada mediteranskoj, kavkaskoj ili alpskoj grani indoevropske porodice naroda, potomcima prvih arijevskih doseljenika na iransku visoravan, ali su česte migracije i osvajanja učinili da iransko stanovništvo, osim Persijanaca, čine i brojne druge etničke grupe: Azeri, Kurdi, Beludži, Luri, Turkmeni, Arapi, Jermeni i Asirci. Takođe, u Iranu trenutno živi i oko milion i po pripadnika nomadskih naroda Kučan, Kaškajci, Šahševan, Afšar, Bahtijari, Gilak i drugih. Velike političke i ekonomske promene u širem i bližem okruženju zemlje uticale su na sastav stanovništva. Iran je poslednjih decenija privukao mnogobrojne izbeglice iz inostranstva kao i radnu snagu, prvenstveno s indijskog potkontinenta i iz jugoistočne Azije, što je još više doprinelo raznolikosti njegovog stanovništva.

Najveći gradovi

Glavni članak: Spisak gradova u Iranu

Politika

Glavni članak: Politika Irana

Raspodela vlasti

Stvaranjem islamske republike u Iranu, stvoren je i jedinstven sistem vlasti u svetu. Iran je jedina službeno šiitska država u muslimanskom svetu. Islamska Republika Iran je praktično i jedina teokratija u svetu, tj. smatrajući da vlast dolazi od Boga, moć leži u rukama sveštenstva. Ovaj oblik teokratije počiva na načelu velauat-e faqih (ولایت فقیه) kojeg je u 1960-ima opisao ajatolah Ruholah Homeini, prvi vođa Revolucije. Takođe u ovom sistemu postoji i predstavnička dimenzija, budući da je priznata i vladavina naroda, te se neposredno bira predsednik Islamske Republike Iran, narodni poslanici i članovi Skupštine stručnjaka. Iako postoji demokratski sistem ne postoji i politički pluralizam, poslanici većinom pripadaju raznim islamističkim frakcijama.

Politički sistem islamske republike baziran je na osnovu ustava iz 1979. koji se naziva Qānun-e Asasi („Osnovni zakon”). U sistemu se nalazi više državnih tela koja su usko povezana, a većinu članova izabire vođa, dok se predsednik republike, poslanici u parlamentu i članovi Skupštine stručnjaka biraju na sveopštim izborima. Minimalni uzrast za glasanje određen je na 15 godina.

Izvršna vlast

Glavni članci: Vrhovni vođa i Predsednik Islamske Republike Iran

Vrhovni vođa (zvan i „vođa revolucije”) odgovoran je za nadgledanje opšte politike Islamske Republike Irana. Vođu Revolucije bira Skupština stručnjaka na neodređeno trajanje mandata. Vođa je vrhovni zapovednik oružanih snaga i kontroliše vojne operacije i zadatke vezane za bezbednost, i samo on ima mogućnost proglasiti rat. Ovu državnu funkciju može vršiti samo verska osoba. Ima mogućnost smeniti predsednika republike od svoje funkcije, nakon što ga vrhovni sud proglasi krivim za kršenje ustava ili nakon što mu parlament proglasi nesposobnost po članu 89 ustava. Skupština stručnjaka odgovorna je za nadgledanje vrhovnog vođe u izvršavanju svojih dužnosti. Trenutni vrhovni vođa Irana je ajatolah Ali Hamnej, koji vrši tu dužnost od 1989. godine.

Ustav definiše predsednika kao najveći državni autoritet nakon vođe revolucije. Predsednik se bira na sveopštim izborima na mandat od četiri godine, koji je moguće još jednom obnoviti. Predsedničke kandidate mora odobriti Savet čuvara. Predsednik je odgovoran za izvršavanje izvršne vlasti, osim onih koje su vezane uz vrhovnog vođu.

Predsednik bira i nadgleda Savet ministara, koordinira odlukama vlade i bira vladinu politiku koju predstavlja parlamentu. Deset potpredsednika pomaže predsedniku, kao i kabinet od 22 ministra čije imenovanje mora odobriti parlament.

Trenutni predsednik republike je Hasan Rohani koji je na to mesto izabran 2013. godine.

Zakonodavna vlast

Glavni članci: Islamska savetodavna skupština, Skupština stručnjaka i Savet čuvara

Medžlis, službenog naziva Islamska savetodavna skupština (persijski : مجلس شورای اسلامى, Madžles-e Šora-je Eslami), jednodomski je iranski parlament. Broji 290 poslanika koji su izabrani na mandat od četiri godine. Medžlis izglasava zakone, ratifikuje međunarodne sporazume i odobrava državni budžet. Svi zakonodavni poslanici moraju biti predstavljeni Savetu čuvara. Od 2006. godine, šest poslaničkih mesta u medžlisu rezervisana su za poslanike verskih manjina.

Skupština stručnjaka koja zaseda jednu sedmicu godišnje, broji 86 članova probranog sveštenstva koji se biraju sveopštim glasanjem na mandat od osam godina. Kao i za predsedničke i parlamentarne izbore, Savet čuvara određuje podobnost kandidata za članstvo u Skupštini stručnjaka. Ona bira vrhovnog vođu i ima ustavno pravo povući ga s dužnosti u bilo kom trenutku. Ipak, dosad nije zabeležen slučaj u kojima bi se Skupština stručnjaka usprotivila odlukama vrhovnog vođe.

Savet čuvara broji 12 pravnika od kojih šest imenuje vrhovni vođa. Drugu polovinu preporučuje šef sudske vlasti (kog bira vrhovni vođa), a imenuje ih iranski parlament. Savet tumači ustav i može iskoristiti pravo veta na odluke medžlisa, ako smatra da je doneti zakon neusklađen s ustavom ili s islamskim običajima, pa vraća zakon parlamentu na doradu.

Sudska vlast

Vođa revolucije imenuje šefa sudske vlasti koji imenuje članove vrhovnog suda i glavnog tužioca. Postoji više vrsta sudova, od javnih sudova koji se bave građanskim i krivičnim slučajevima do revolucionarnih sudova koji se bave zločinima protiv državne bezbednosti. Odluke revolucionarnih sudova su zaključne, pa je na njih nemoguća žalba. Poseban sveštenički sud odgovoran je za suđenje zločina koje su počinili pripadnici sveštenstva, a takođe može biti primenjen i u slučajevima kad su optuženi laici. Posebni sveštenički sud ne nalazi se u redovnom pravosudnom sistemu, pa ti sudovi odgovaraju samo vođi revolucije.

Lokalna vlast

Članovi lokalnih veća izabiru se lokalnim izborima na mandat od četiri godine u svim selima i gradovima u Iranu. Po članu 7 iranskog ustava, lokalna veća zajedno s parlamentom čine upravne i odlučne organe države. Ovaj deo ustava nije primenjivan do 1999. kad su održani prvi lokalni izbori za lokalna veća u državi. Ova veća imaju mnoge odgovornosti, kao što su: izbor gradonačelnika ili načelnika, nadzor lokalnih aktivnosti i briga za društvene, zdravstvene, privredne, kulturne i obrazovne potrebe svojih građana.

Unutrašnja politika

Iranska država, osim institucionalne strukture, ima i mnoge druge posebnosti u pogledu politike. Mnoge strukture državnog aparata su udvostručene. Te strukture koje se nazivaju revolucionarne strukture odgovorne su direktno vođi revolucije. Iranska vojska u ovom pogledu udvostručena je Braniteljima islamske revolucije, a sudovi s revolucionarnim sudovima. U svakom ministarstvu i svakoj pokrajini imenovan je predstavnik vođe.

Politikom upravljaju islamističke frakcije, dok su ostale tradicionalne stranke zabranjene. Kod islamista postoje dvije struje: konzervativna i reformistička. Obe struje žele očuvati postojeći politički sistem, ali se razlikuju načini na koje to žele ostvariti. Konzervativci se suprotstavljaju bilo kakvim promjenama sistema, te zastupaju strogo sprovođenje revolucionarnih ciljeva, dok se reformisti zalažu za nešto liberalniju politiku. Izbor reformista Mohameda Hatamija na mjesto predsednika 1997. pokrenuo je određene promjene u zemlji, ipak nakon određenog vremena na vlast su ponovno došli konzervativci.

Mediji

Mediji u zemlji postoje još od pojave prvih novina 1835. Medije čine brojne službene novinske agencije, veliki broj dnevnih novina i časopisa, službeni televizijski kanali i privatni (koji emituju iz inostranstva), te radijske stanice. Zabeležen je i snažan trend blogova, zbog mogućnosti slobodnog i anonimnog izražavanja.

Iranski ustav dozvoljava slobodu medija sve dok se poštuju islamska načela. Svaki izdavač novina ili časopisa mora imati odgovarajući dozvolu za rad. Sva izdanja koja su ocijenjena kao protivislamska ne mogu dobiti ovu dozvolu. U praksi ovu dozvolu ne dobivaju ni mediji za koje se smatra da šire raspoloženje protiv vlade. Godine 1987, sve novine i časopisi podržavali su institucije islamske republike. Nakon Hatamijevog izbora 1997. i relativne liberalizacije medija, neka papirnata izdanja postala su kritičnija prema vlasti.

Sve radijske i televizijske stanice u Iranu pod kontrolom su vlasti. Vođa revolucije imenuje direktore televizijskih i nacionalnih radijskih stanica postoje u Teheranu i svim većim pokrajinskim gradovima. Stanice u iranskom Azerbejdžanu i iranskom Kurdistanu mogu emitovati programe na azerbejdžanskom i kurdskom. Mnoge opozicione grupe emituju programe iz Iraka ili iz kavkaskih zemalja.

Spoljna politika

Ulazna vrata u ministarstvo spoljnih poslova u Teheranu

Revolucionarni režim u Iranu kojeg je započeo ajatolah Homeini radikalno je promijenio spoljnu politiku te zemlje u odnosu na onu koju je provodio šah, to se posebno odnosi na dotadašnju prozapadnjačku politiku. Nakon teške postrevolucionarne spoljne politike i Iračko-iranskog rata, Iran je racionalizovao svoju spoljnu politiku i skoncentrisao se na njene privredne ciljeve. Ipak, ova politika je daleko od normalizacije.

U novije doba, Iran se trudi poboljšati svoje odnose sa susednim državama, pogotovo s Saudijskom Arabijom. Ciljevi spoljne politike uključuju nenametljivo preuzimanje vodeće uloge u regiji, smanjiti i prekinuti američki uticaj i uticaj drugih sila u regiji, te zasnivanje kvalitetnih trgovačkih odnosa.

Uopšteno se može reći da su osnovna načela iranske spoljašnje politike: djelovanje protiv SAD i Izraela u smislu ukidanja njihove vojne dominacije u Persijskom zalivu i podrška stvaranju palestinske države, smanjenje uticaja spoljnih sila (kao SAD i UK) u zalivu i povećanje svoje regionalne uloge, te razvoj diplomatskih odnosa s drugim zemljama u razvoju.

Izvoz revolucije

Termin „izvoza islamske revolucije” proizlazi iz posebnog pogleda na svet, koji gleda na islamsku revoluciju kao na način kojim se muslimani i nemuslimani mogu osloboditi od ugnjetavanja tirana koji služe interesima međunarodnog imperijalizma.

Postoji puno struja misli o sprovođenju izvoza islamske revolucije, od onih koji se zalažu samo za djelovanje putem obrazovanja, pa do onih koji žele aktivno pomoći revolucionarnim skupinama u sprovođenju revolucije. Iako se iransko Ministarstvo spoljnih poslova zalaže samo za obrazovno djelovanje, mnogi zagovornici aktivističkog pristupa nalaze se na visokim političkim položajima, te mogu bitno uticati na iransku spoljnu politiku. Ovo se posebno može vidjeti u politici prema Libanu. Godine 1982, Iran je poslao 1.500 branitelja revolucije u Baalbek u Libanu kako bi organizovali, opremili i obučili Hezbolah. Iako je Iran smanjio svoju podršku libanskom pokretu, i dalje nastavlja pomagati i podržavati Hezbolah. Teheran takođe podupire i šiitske pokrete u Iraku, Bahreinu, Saudijskoj Arabiji i Avganistanu.

Ipak, neki autori misle da se izvoz revolucije ne slaže s željama za otvaranjem Irana prema svetu, te smatraju da je koncept izvoza revolucije nestao u prvim godinama vladajućeg režima.

Iranski nuklearni program

Ministarstva spoljnoj poslova Francuske, Nemačke, SAD, Ujedinjenog Kraljevstva, Rusije i Kine tokom sastanka o iranskom nuklearnom programu u martu 2006.

Glavni članak: Iranski nuklearni program

Iranski nuklearni program postao je predmet velike rasprave između Irana i zapadnih zemalja. Uzrok je bio veliki jaz u političkim pogledima na program između Irana i zapadnih zemalja. Iranska javnost gleda na nuklearni program kao na način kojim bi se uvela raznolikost u iranske izvore energije, te kao način kojim bi se pojačala iranska međunarodna uloga. Iranska javnost, praktično svi političari i vlada ujedinjeni su u tome da Iran mora razviti svoju nuklearnu industriju, jer ne može prihvatiti činjenicu da druge zemlje, kao Izrael, Indija ili Pakistan imaju atomsku energiju, a Iran je ne može imati. Vlade zapadnih zemalja imaju mišljenje da ovaj nuklearni program u civilne svrhe ima skrivene namere, te da će možda biti iskorišćen za proizvodnju nuklearnog oružja.^, Iran je ratifikovao sporazum o neširenju nuklearnog oružja 1970. godine, prema kojem je obvezan da ne proizvodi i ne pokušava nabaviti nuklearno oružje. Ipak, Međunarodna agencija za nuklearnu energiju veruje da je zbog iranske nesaradnje nemoguće sprovesti inspekcije tehnologije i utvrditi koristi li se tehnologija u vojne svrhe, što stoji u izveštaju direktora agencije od 31. avgusta 2006.

Članstvo u Šangajskoj organizaciji za saradnju

Glavni članak: Šangajska organizacija za saradnju

Šangajska organizacija za saradnju 2021. godine.

Na samitu Šangajske organizacije za saradnju u Tadžikistanu, 17. septembra 2021. godine, potvrđeno je članstvo Irana, što je ujedno i prva inostrana poseta novog iranskog predsednika Ebrahima Raisija od stupanja na dužnost u avgustu iste godine.

Administrativna podela

Glavni članak: Pokrajine Irana

Pokrajinama se upravlja iz lokalnog centra, obično najvećeg grada. Pokrajinom upravlja upravnik, kojeg postavlja Ministarstvo unutrašnjih poslova, a odobrava vlada.

Do 2004. Iran je imao 28 pokrajina. Nakon donesenog zakona, pokrajina Horasan je podeljena je na tri dela, pa se tako Iran sastoji od 30 pokrajina:

Teheran Kom Markazi Gazvin Gilan Ardabil Zandžan Istočni Azerbejdžan Zapadni Azerbejdžan Kurdistan Hamadan Kermanšah Ilam Lorestan Huzestan

Čahar Mahal i Baktijari Kohkilujeh i Bujer Ahmad Bušer Fars Hormozgan Sistan i Baludžistan Kerman Jazd Isfahan Semnan Mazandaran Golestan Severni Korasan Razavi Korasan Južni Korasan

Iranska ostrva nisu prikazana na mapi. Ona pripadaju pokrajini Hormozgan (broj 20 na mapi).

Svaka pokrajina podeljena je u podpokrajine zvane šahrestan, a svaki šahrestan je podeljen u okruge zvane bahš.

Administrativna struktura u Iranu vrlo često se mijenja. 2005. godine, u Iranu je postojalo 324 šahrestana, 865 bahša, 982 grada i 2378 sela.

Privreda

Glavni članak: Privreda Irana

Iranska privreda je mešavina centralno-planiranog državnog vlasništva nad naftnim i drugim velikim kompanijama, seoske poljoprivrede i privatnog preduzetništva. Privredna infrastruktura je znatno unapređena u poslednje dva decenije, ali glavni problemi su i dalje visoka inflacija i nezaposlenost. Početkom 21. veka sektor usluga činio je najveći postotak BDP-a, zatim slede industrijski (rudarstvo i proizvodnja) i poljoprivredni. Godine 2006. udro poljoprivrede je bio oko 10% i kontinuirano se smanjuje, 45% prihoda državnog budžeta čine prihodi od nafte i gasa, a porezi oko 31%. Državno izdvajanje novca doprinelo je prosečnoj godišnjoj inflaciji od 14% u razdoblju 2000—2004. Iranske državne rezerve se procenjuju na oko 120 milijardi dolara, a poznato je da oko 80% iranskog spoljnog prihoda stiže od izvoza energenata. Za 2008. godinu iranski BDP je procenjen na 382,3 milijarde dolara (859,7 milijardi prema kupovnoj moći), odnosno 5,826 dolara po glavi stanovnika (13,100 dolara prema kupovnoj moći), što je dvanaesterostruki porast u odnosu na doba pre revolucije 1979. Privredni rast iznosi oko 6,4% godišnje. Nezaposlenost je 12,5%, inflacija prema vladinim izvorima iznosi 17%, a procenat žena u radnoj snazi je 33% Zbog ovih podataka i raznovrsne ali manje industrijske baze, UN svrstava iransku privredu kao polurazvijenu

Kultura

Ljudska figura iz 6. milenijuma p. n. e., nađena u jugoistočnom Iranu. Danas se čuva u Luvru.

Kultura Irana je mešavina preislamske i islamske kulture. Iranska kultura je dugo vremena bila dominantna kultura na prostoru Bliskog istoka i srednje Azije, a persijski je smatran jezikom intelektualaca. Gotovo svi filozofski, naučni i književni radovi u islamskim carstvima pisani su pahlavijem, pa prevedena na arapski jezik. Sasanidska era je bila posebno značajan period u kome je iranska kultura uticala na Kinu, Indiju i rimsku civilizaciju. Mnogo toga što se smatra islamskim nasleđem u književnosti, pravu, filozofiji, medicini i prirodnim naukama se bazira na nasleđu od Sasanidskih Persijanaca.

Dve religije su se začele na području Irana: zoroastrizam (između 1800. i 600. p. n. e.) i bahaizam (u 19. veku). Zoroastrijanaca danas ima svega oko 20.000 u Iranu. Bahajska religija nije zvanično dozvoljena u Iranu, njeni pripadnici su diskriminisani, a pretpostavlja se da ih ima 350.000. Posle islamizacije, islamski rituali su prodrli u iransku kulturu. Najznačajniji od njih je poštovanje imama Huseina ibn Alija. Za praznik ašura većina Iranaca, čak i zoroastrijanaca i Jermena, učestvuje u ceremoniji tugovanja za mučenicima bitke kod Karbale. Šiitski islam je tesno isprepleten sa iranskom kulturom, umetnošću i svakodnevnim životom.

Iranska nova godina (noruz) je drevna tradicija koja se obeležava 21. marta i označava početak proleća. Slavi se još u Azerbejdžanu, Avganistanu, Uzbekistanu, Turkmenistanu, Tadžikistanu, Kazahstanu, a nekad se obeležavala u Jermeniji i Gruziji. Ovaj praznik slave i Kurdi.

Internet je izuzetno popularan među mladima u Iranu. Javni mediji (časopisi, knjige, filmovi) su pod nadzorom Ministarstva kulture i islamskog reda, koje ih ponekad cenzuriše.

Vrlo važna karakteristika kulture je i persijska uljudnost tarof (تعارف) koja nalaže poštovanje prema starijima i prema ženama, upotrebu pristojnog jezika i široku gostoljubivost prema strancima.

Književnost

Glavni članak: Persijska književnost

Pored persijskog jezika, u Iranu se književnost stvara i na jezicima manjina, azerskom i kurdskom. Persijski jezik je indoevropski jezik indoiranske grane. U 8. veku persijski jezik je pretrpeo jak uticaj arapskog i preuzeo arapsko pismo u modifikovanom obliku. Dominantan uticaj u standardizovanju i očuvanju persijskog jezika kroz vekove odigrao je nacionalni ep Šahname pesnika Ferdosija.

Najstarija dela na persijskim jezicima (staropersijski ili srednjopersijski) su iz razdoblja Ahemenidske dinastije, a sežu i do 650. p. n. e. Najbitnija dela persijske književnosti nastala su u razdoblju islamskog osvajanja Persije, oko 650. godine. Nakon dolaska Abasida na vlast (750), mnogi Persijanci su postali pisari i službenici u islamskom carstvu, te sve više i više pisci i pesnici. Persijanci su u isto vreme pisali i na arapskom i na persijskom, a kasnije je persijski postao dominantniji u književnim krugovima. Persijski pesnici kao Sadi, Hafez i Rumi čitani su u celom svetu, a imali su veliki uticaj na književnost u mnogim zemljama. Moderna iranska književnost je verovatno manje poznata.

Persijska književnost je posebno prepoznatljiva po epskoj, istorijskoj, filozofskoj i ljubavnoj poeziji. Poezija je bio dominantan vid književnog stvaralaštva u Iranu, tako da su i filozofski i naučni radovi stvarani u stihu. Oko polovine dela drevnog lekara Avicene je zapisano u stihovima. U plejadu persijskih srednjovekovnih pesnika spadaju Rumi, Omar Hajam, Hafez i Saadi.

Od modernih pisaca, verovatno su najpoznatiji: Sadegh Hedajat, Ali Šariati, Ferejdun Moširi, Forug Farohzad.

Umetnost

Šire područje Irana je kolevka nekih od najznačajnijih umetničkih tradicija u istoriji čovečanstva. Tu se razvila karakteristična arhitektura, slikarstvo, tkanje (posebno ćilima), kaligrafija, obrada metala i kamena. Persijanci su prvi koristili matematička i astronomska znanja u arhitekturi. Posebno su bili vešti u izradi masivnih kupola. Čak se i arhitektura Mauzoleja u Halikarnasu, jednog od Sedam svetskih čuda drevne arhitekture, bazira na persijskim uzorima. Kasnije su ove tehnike korišćene za izgradnju džamija i palata.

Verovatno u svetu najpoznatije područje iranske umetnosti je izrada tepiha (farš فرش). Svi sagovi izrađuju se ručno i od prirodnih materijala, a za izradu je obično potrebno nekoliko meseci. Postoji više vrsta persijskih sagova, a u balkanskom području najpoznatiji je nomadski tepih zvan ćilim (persijski: gelim (گلیم), turski: kilim).

Još jedno poznato područje persijske umetnosti su minijature. Ove minijature obično ukrašavaju knjige ili su rađene posebno za album minijatura. Persijske minijature karakteriše izuzetna složenost, a obično prikazuju teme iz persijske mitologije i pesništva.

Persijska kaligrafija tj. kaligrafija pisana persijskim jezikom datira iz predislamskog vremena, a s vremenom razvijeno je više stilova. Danas postoji pokret revitalizovanja ove umetnosti spajanjem s ostalim oblicima umetnosti.

Arhitektura

Šahov trg u Isfahanu iz 16. veka.

Glavni tipovi građevina klasične iranske arhitekture su džamije i palate. Persijsku arhitekturu karakterišu velike kupole koje se često mogu videti na pijacama i džamijama. Ove kupole su obično uređene mozaicima. Persijanci su poznati po upotrebi matematike, geometrije i astronomije u arhitekturi.

Persijska arhitektura iz raznih razdoblja može se naći u područjima od Sirije do severne Indije i kineske granice i od Kavkaza do Zanzibara.

Iran se nalazi na 7. mestu Uneskovog popisa zemalja po broju arheoloških ruševina. Petnaest Uneskovih spomenika svetske baštine dela su iranske arhitekture, a Mauzolej u Halikarnasu označen je kao jedno od sedam svetskih čuda starog sveta.

Film

Kinematografija je bila stara samo nekoliko godina kad se pojavila u Persiji početkom 20. veka. Prvi iranski režiser zasigurno je bio Mirza Ibrahim Akas Baši, službeni fotograf tadašnjeg iranskog šaha Mozafer-el Din Šaha. Nakon posete Parizu 1900. godine, Baši je nabavio kameru i snimio posetu šaha Belgiji.

Iranska kinematografija nakon revolucije je dosegla značajan uspjeh na međunarodnom nivou zbog istaknutog stila i posebnosti temi i autora. Iz iranske kinematografije pojavili su se brojni režiseri svetske klase, kao Abas Kiarostami i Jafar Panahi. Stalna prisutnost iranskih filmova na brojnim prestižnim međunarodnim festivalima kao što su Kanski, Venecijanski ili Berlinski festival privukli su pažnju publike na ova dela.

Muzika

Muzičari izvode tradicionalnu iransku komornu muziku

Muzika na području današnjeg Irana ima istoriju staru nekoliko hiljada godina, još iz doba neolita. Ovo potvrđuju arheološka istraživanja elamitske kulture na jugozapadu Irana. Potrebno je razlikovati muzikologiju (Elm-e Musiqi) tj. nauku o muzici, od muzičkog izvođenja (Tarab, Navakhteh, Tasneef, Taraneh ili u novije vrijeme Muzik) koje je često u sukobu s vjerskim vlastima.

Iranska klasična muzika (Musiqi Asil) je snažno utemeljena na teorijama estetike. Ovaj muzički žanr sačuvao je elemente još iz sasanidiskog razdoblja. Popularna i folklorna muzika igra važnu ulogu u svakodnevnom životu Iranaca, pogotovo u ruralnim područjima, kao npr. folklorne pjesme u Kurdistanu i Horasanu.

Iranska pop muzika je razvijena 1970-ih, a koristila je autohtone oblike i instrumente uz dodatak električne gitare i neki drugih karakteristika. Verovatno najpoznatija muzičarka tog razdoblja je pjevačica Guguš. Pop muzika nije se dugo održala u Iranu, jer je zabranjena nakon islamske revolucije 1979.

Nakon revolucije sledila je renesansa u klasičnoj persijskog muzici, iz koje su se istaknuli mnogi poznati nacionalni i međunarodni izvođači kao Mohamad Reza Lotfi, Hosein Alizadeh, Šahram Nazeri i Mohamad-Reza Šajarijan. Iako je nakon revolucije naglo narasla popularnost klasične muzike, religija i muzika su često bile u sukobu u ovom razdoblju. Takođe je nakon revolucije smanjena i prisutnost žena u muzici; zabranjeno im je pevanje u javnosti, ali ne i sviranje instrumenata.

Kuhinja

Glavni članak: Iranska kuhinja

Tipično iransko jelo

Kulinarstvo je vrlo raznoliko u Iranu, svaka pokrajina ima svoja vlastita jela, kao i način priprave i gastronomsku tradiciju. Hrana nije ljuta, a priprema se obično uz puno bilja i voća. Koriste se šljive, nar, grožđe, dunje i dr. Veliki broj iranskih jela kombinacija su riže s mesom (piletina, jagnjetina) ili s ribom, s puno češnjaka, luka, povrća i drugih dodataka.

Hrana u Iranu se bazira na kombinaciji pirinča, mesa, ribe ili piletine sa povrćem, lukom, orasima, voćem (suve šljive i grožđe, narovi, dunje, kajsije) i začinima (šafran, cimet, peršun).

Iranska kuhinja je ostavila veliki uticaj na kuhinje u susednim zemljama. Ovo se posebno odnosi na Avganistan, države na jugu središnje Azije, severnu Indiju i Pakistan.

Nauka i tehnologija

Persijski astrolab iz 18. veka

Iranci su još u antičko doba gradili kanate da osiguraju pristup svežoj vodi. Prva vetrenjača pojavila se u Iranu u 9. veku. Iranci su značajno doprineli razumevanju mnogih naučnih područja poput astronomije, medicine, matematike i filozofije. Muhamed el Horezmi se smatra ocem algebre. Isti naučnik se služio Paskalovim trouglom gotovo sedamsto godina pre rođenja Bleza Paskala. Omar Hajam je definisao persijski kalendar koji je i dan danas u upotrebi i koji je precizniji od šest vekova mlađeg gregorijanskog kalendara. Otkriće etanola (alkohola) pripisuje se persijskom alhemičaru Muhamedu ibn Zakariua Raziju. Teorije heliocentrizma i evolucije bile su poznate iranskim naučnicima vekovima pre rođenja Kopernika, odnosno Darvina. Za vreme srednjeg veka osnove filozofije i matematike iz antičke Persije i Grčke očuvane su u persijskim naučnim krugovima. Akademija u Gundišapuru bilo je najpoznatiji naučni centar tog vremena i smatra ga se prvim univerzitetom na svetu, značajno prvenstveno po medicinskim otkrićima u čemu su bili vodeći tokom 6. i 7. veka. U to doba Iran je postao i svetski centar proizvodnje naučnih instrumenata, i tu su reputaciju zadržali sve do 19. veka.

Iran nastoji vratiti status koji je imao u zlatno doba persijske nauke. Od 1996. do 2004. broj objave naučnih radova se gotovo udesetostručio, što predstavlja najveći rast u svetu posle Kine. Uprkos finansijskim, sadržajnim i međunarodnim ograničenjima, iranski naučnici postižu respektabilne uspehe na područjima farmacije, farmaceutske hemije, organske hemije i polimerske hemije. Iranski naučnici i inženjeri takođe pomažu u konstruisanju Veliki sudarač čestica, najmoćnijeg akceleratora čestica ikad izgrađenog.

U biomedicinskim naukama, Iranski institut biohemije i biofizike predsedava Uneskovim sektorom za biologiju. Potkraj 2006. godine, iranski naučnici uspešno su klonirali embrion ovce pomoću nuklearnog transfera somatskih ćelija, u istraživačkom centru Rujan u Teheranu.

Iranski nuklearni program je pokrenut 50-ih godina. Današnja iranska nuklearna postrojenja uključuju nekoliko istraživačkih reaktora, rudnike urana, komercijalni nuklearni reaktor, postrojenja za obogaćivanje urana i za tešku vodu. Iranska svemirska agencija (ISA) je nakon tri uspešna podorbitalna leta vlastitom tehnologijom lansirala prvi iranski satelit Omid u orbitu u februaru 2009. godine, kada je obeležavana 30. godišnjica Iranske revolucije.

Iranski naučnici izvan Irana su takođe mnogo doprineli nauci. Godine 1960, Ali Javan je izumeo prvi gasni laser, a teoriju sistema neizrazite logike je postavio Lotfi Zadeh. Iranski kardiolog Tofu Musivand izumeo je prvu srčanu pumpu, preteču veštačkom srcu. Prilikom istraživanja dijabetesa, Samuel Rahbar je otkrio HbA1c. Iranski fizičari su izuzetno jaki na području teorije struna, o kojoj se mnogo radova objavljuje u samom Iranu. Iransko-američki naučnik Cumrun Vafa je uspostavio Vafa-Vitenovu teoremu zajedno s Edvardom Vitenom.

Sport

Glavni članak: Sport u Iranu

Pahlevanska vežba kabadeh zadan u Širazu

Budući da oko dve trećine iranskog stanovništva ima ispod 25 godina, sport je vrlo važna društvena aktivnost u zemlji. Na području današnjeg Irana stvoreni su mnogi sportovi i igre, kao polo i bekgemon. Tradicionalni iranski sport je varzeš-e pahlavani koji je sličan rvanju. Danas je najpopularniji sport u Iranu fudbal. Fudbalska reprezentacija Irana je dosad učestvovala tri puta na svetskim prvenstvima: 1978. u Argentini, 1998. u Francuskoj i 2006. u Nemačkoj. Reprezentacija je dosad i tri puta pobedila na azijskom prvenstvu (1968, 1972. i 1976).

Prvu olimpijsku medalju za Iran je osvojio rvač Golamreza Takti u Helsinkiju 1952. godine. Nakon te srebrne medalje osvojio je i zlatnu u Melburnu 1956. i ponovno srebrnu u Rimu 1960. godine. Zemlja je u sportskom smislu na međunarodnom nivou istaknuta u rvanju i dizanju tegova. Hosein Reza Zadeh je trenutni svjetski rekorder u dizanju tegova u kategoriji za teže od 105 kg i prvi je Iranac koji je osvojio dve zlatne olimpijske medalje. Jedan od najpoznatijih sportista u Iranu je košarkaš Hamed Hadadi‎ koji je nastupao u NBA ligi.

Skijalište Dizin na Alborzu

Skijanje je takođe popularno među određenim društvenim klasama. Iran ima brojna uređena skijališta, od kojih su najpopularnija ona na Alborzu. Budući da je veliki deo teritorija države brdovito, popularno je i planinarenje i penjanje.

Godine 2002, najpraktikovaniji sportovi među stanovništvom bili su fudbal, bodibilding, odbojka, borilačke vještine, plivanje, planinski sportovi (alpinizam, skijanje, treking) i rvanje. Tenis, golf, košarka, gimnastika i varzeš-e pahlavani su manje praktikovani.

Literatura

• Byman, Daniel; Chubin, Shahram; Ehteshami, Anoushiravan (2001). Jerrold D. Green, ur. Iran's Security Policy in the Post-Revolutionary Era. Rand Corporation. str. 82—92. ISBN 978-0-8330-3244-7. 
• Temperman, Jeroen (2010). State-Religion Relationships and Human Rights Law: Towards a Right to Religiously Neutral Governance. BRILL. str. 87. ISBN 978-90-04-18148-9. 
• Zarinkoub, Abdolhossein (1999). Ruzgaran: tarikh-e Iran az aghz ta saqut saltnat Pahlvi. str. 305—. ISBN 978-964-6961-11-1. 
• Eternal Iran. Palgrave Macmillan. str. 152—. ISBN 978-1-4039-7710-6. 
• Djalili, Mohammad-Reza (2005). Géopolitique de l'Iran. Editions Complexe. ISBN 978-2-8048-0040-6. 

Spoljašnje veze

• Nacionalni portal
• Vrhovni vođa Irana
• Kancelarija vrhovnog vođe Irana
• Predsednik Irana