Peko Dapčević

peko dapčević
Peko Dapčević kao Načelnik Generalštaba JNA, 1953.
Lični podaci
Datum rođenja	(1913-06-25)25. jun 1913.
Mesto rođenja	Ljubotinj, kod Cetinja, Kraljevina Crna Gora
Datum smrti	10. februar 1999.(1999-02-10) (85 god.)
Mesto smrti	Beograd, Srbija, SR Jugoslavija
Profesija	vojno lice, diplomata, društveno-politički radnik
Porodica
Supružnik	Milena Dapčević
Delovanje
Član KPJ od	1933.
Učešće u ratovima	Španski građanski rat Narodnooslobodilačka borba
Služba	Internacionalne brigade NOV i PO Jugoslavije Jugoslovenska narodna armija 1937 — 1939. 1941 — 1955.
Čin	general-pukovnik JNA
U toku NOB	komandant Četvrte proleterske crnogorske udarne brigade komandant Druge proleterske divizije komandant Drugog udarnog korpusa NOVJ komandant Prve armije JA
Načelnik Generalštaba JNA
Period	1953 — 1955.
Prethodnik	Koča Popović
Naslednik	Ljubo Vučković
Ambasador SFRJ u Grčkoj
Period	1961 — 1965.
Prethodnik	Mita Miljković
Naslednik	Mihailo Javorski
Heroj
Narodni heroj od	22. oktobra 1945.
Odlikovanja	jugoslovenska odlikovanja: sovjetska odlikovanja: Orden Suvorova prvog stepena Orden Kutuzova prvog stepena

Peko Dapčević (Ljubotinj, kod Cetinja, 25. jun 1913 — Beograd, 10. februar 1999) bio je učesnik Španskog građanskog rata i Narodnooslobodilačke borbe, general-pukovnik JNA, društveno-politički radnik i ambasador SFRJ, junak socijalističkog rada i narodni heroj Jugoslavije. U periodu od 1953. do 1955. obavljao je funkciju Načelnika Generalštaba Jugoslovenske narodne armije.

Biografija

Rođen je 25. juna 1913. godine u selu Ljubotinj, kod Cetinja. Potiče iz svešteničke porodice Jovana Dapčevića. Imao je tri brata — Vlada, Draga i Milutina i sestru Danicu. Još kao gimnazijalac na Cetinju učestvovao je u dva štrajka, a kao učenik osmog razreda bio je uhapšen zbog aktivnog učešća u manifestacijama omladine.

Po završetku gimnazije, upisao se na Pravni fakultet u Beogradu i ubrzo, u svojoj dvadesetoj godini, 1933. postao član Komunističke partije Jugoslavije (KPJ). Tri godine kasnije vratio se u svoj rodni kraj i kao član Okružnog komiteta KPJ za Cetinje radio je na stvaranju i jačanju partijskih organizacija.

Španski građanski rat

Miha Počervina, komandir voda, Kosta Nađ, komandir Prve čete i Peko Dapčević kao zamenik komandira (sleva nadesno), u Španiji

U maju 1937. godine, Peko je otišao u Španiju, kako bi se u Španskom građanskom ratu borio protiv Frankovih nacionalističkih snaga. Posle kraće obuke on je, kao borac-mitraljezac, bio u bataljonu „Dimitrov” 15. internacionalne brigade. Na frontu Brunete, kod Madrida, ranjen je u glavu. Posle izlaska iz bolnice postao je politički delegat voda i ubrzo politički komesar čete.

Uskoro je u borbama ispoljio svoje vojničke sposobnosti i postao komandir čete. Na frontu kod Ebra ponovo je ranjen u glavu, a 1938. godine ranjen je treći put u ruku. U raznim borbama (Kinto, Belčite i Katalonija) ispoljio je visoke ratničke sposobnosti. Za kratko vreme napredovao je od desetara do poručnika Španske republikanske armije, boreći se još u redovima Balkanskog i Specijalnog udarnog bataljona. Konačno, imao je čin kapetana.

Kada je februara 1939. godine, posle poraza Španske republikanske armije, sa ostalim dobrovoljcima prešao francusku granicu, čekali su ga koncentracioni logori. Reakcija Francuske bacila ga je, zajedno sa ostalim borcima Internacionalnih brigada, u koncentracioni logor u Arželeu (franc. Argelès). Francuska policija ga je, zajedno s grupom njegovih prijatelja iz Španije, zatvorila u tvrđavu Koljure. U logoru je ostao do oktobra 1940. godine. Tada su Peko Dapčević i Fadil Jahić Španac dobili zadatak da pobegnu iz logora i da organizuju bekstvo ostalih drugova. U vezi s tim, Peko Dapčević je u aprilu 1941. godine otišao na rad u Austriju, odakle je organizovao bekstvo i prebacivanje drugova u Jugoslaviju.

Narodnooslobodilačka borba

Odmah posle povratka u Jugoslaviju, uhapšen je u Somboru i sproveden za Crnu Goru, ali je uspeo da pobegne sa stanice u Nikšiću. Tu se povezao sa članovima Mesnog komiteta KPJ za Nikšić i aktivno učestvovao u pripremama za ustanak.

Ustanak u Crnoj Gori

U prvim danima Trinaestojulskog ustanka nalazio se na funkciji člana Okružnog komiteta KPJ za Cetinje i komandanta Lovćenskog partizanskog odreda. U borbi na Košćelama (na putu Cetinje–Rijeka Crnojevića) 15. jula 1941. godine, pod njegovom komandom je najpre uništena motorizovana kolona, a potom i motorizovani bataljon italijanske divizije „Mesina”.

Bio je član, a izvesno vreme i zamenik komandanta, Glavnog štaba NOP odreda za Crnu Goru, od njegovog formiranja avgusta 1941. godine. Kao član Glavnog štaba i komandant Lovćenskog partizanskog odreda dao je veliki doprinos stvaranju i učvršćivanju partizanskih jedinica, izvođenju borbenih poduhvata i razvoju Narodnooslobodilačkog pokreta (NOP) u Crnoj Gori.

U vreme krize ustanka na području Kolašina, u zimu i proleće 1942. godine, kao zamenik komandanta Glavnog štaba, objedinio je komandu na partizanskim udarnim bataljonima i odredima na ovoj teritoriji. Ove snage su na Sinjajevini, na području Morača–Kolašin, u Poljima, vodile duge i teške borbe sa znatno brojnijim četnicima, koje su pomagali Italijani.

Početkom aprila 1942. godine postavljen je za komandanta Glavnog štaba NOP odreda za Crnu Goru i Boku, a maja iste godine imenovan je za člana Vrhovnog štaba NOP i DVJ. Od tada do 10. juna, crnogorske jedinice su pod njegovom komandom vodile izuzetno teške borbe na širem području Crne Gore s nekoliko italijanskih divizija, brojnim četničkim jedinicama i snagama crnogorskih separatista. Borbe u poljima Kolašinskim, na Sinjajevini i Durmitoru, oko Nikšića, na putu Nikšić–Grahovo i Cetinje–Grahovo spadaju i po angažovanim snagama i po žestini u najteže borbe u Trećoj neprijateljskoj ofanzivi.

Pohod u Bosansku Krajinu

Kada je, 11. juna 1942. godine formirana Četvrta proleterska crnogorska udarna brigada, Peko je imenovan za njenog komandanta. Pod njegovom komandom brigada je učestvovala u pohodu na Bosansku Krajinu. Do sredine jula, zauzela je Hadžiće (na pruzi Sarajevo–Mostar), Gornji Vakuf i vodila borbe na sektoru Bugojna. U avgustu je izvršila dva snažna napada na jako utvrđeni Kupres i pretrpela teške gubitke. Posle ovoga vodila je borbe s jakim nemačkim snagama na Manjači, zatim je u septembru učestvovala u napadu na Jajce, a potom je učestvovala u žestokim borbama na pravcima Jajce–Donji Vakuf i Jajce–Travnik. U oktobru je učestvovala u oslobođenju Mrkonjić-Grada.

Kada su 1. novembra 1942. godine formirane prve divizije NOVJ, Peko Dapčević je postavljen za komandanta Druge proleterske divizije. Od tada do sredine septembra 1943. godine, pod njegovom komandom Druga divizija je učestvovala u najtežim borbama na jugoslovenskom ratištu. Od novembra 1942. do februara 1943. godine divizija je dejstvovala na širem graničnom pojasu između Bosne i Dalmacije. U novembru je razbila neprijateljske snage na sektoru Knin–Bosansko Grahovo, 14. decembra oslobodila Livno, potom napala Kupres, oslobodila Šujicu i Duvno i vodila borbe na pravcu Duvno–Imotski; krajem decembra 1942. i početkom januara 1943. godine divizija je izvela uspešna ofanzivna dejstva u Cetinjskoj krajini.

Bitka na Neretvi

U vreme bitke na Neretvi Druga divizija, je imala veoma važnu ulogu. U februaru je učestvovala u oslobođenju Posušja i Imotskog, prodrla u dolinu Neretve, oslobodila Drežnicu i Jablanicu, i delom snaga učestvovala u napadima na Konjic. Heroizam njenih boraca i uspesi štaba i komandanta posebno su došli do izražaja u teškim borbama krajem februara i početkom marta 1943. godine. Glavnina snaga divizije učestvovala je u odbrambenim borbama na pravcu Gornji Vakuf–Prozor i u čuvenom protivudaru kod Gornjeg Vakufa, a drugi deo snaga je vodio teške odbrambene borbe na Neretvi. Druga proleterska divizija je prva forsirala Neretvu, marta 1943. godine i zadala snažan udar četnicima. Od tada su počela njena ofanzivna dejstva na istok, Glavnina divizije je nastupala pravcem Čičevo–Glavatičevo–Kalinovik–Foča i učestvovala u više teških borbi i razbijanju snažnih četničkih grupacija, a drugi deo snaga je angažovan na borbama u Hercegovini.

U saradnji sa Prvom divizijom, Druga divizija je forsirala Drinu, razbila italijansko-četničke snage jačine nekoliko hiljada, i oslobodila severnu Crnu Goru, a u sadejstvu sa Trećom divizijom u borbama na Javorku i Bioču razbila italijansko-četničke snage, takođe jačine nekoliko hiljada.

Bitka na Sutjesci

Smotra Druge proleterske divizije neposredno uoči bitke na Sutjesci, u maju 1943. Pred strojem boraca je komandant Divizije, Peko Dapčević.

Peko Dapčević se obraća italijanskim vojnicima koji su se pridružili partizanima posle kapitulacije Italije, Pljevlja, 1943.

U vreme Pete neprijateljske ofanzive Druga divizija je najpre vodila teške borbe sa Prvom nemačkom brdskom divizijom, na sektoru Mojkovca i Kolašina, potom učestvovala u stvaranju mostobrana na Vučevu i u teškim borbama na Javorku pivskom. U borbama u dolini Sutjeske njene brigade su igrale odlučujuću ulogu u napadima na Košur i u odbrani na Barama. U vreme proboja na Zelengori izuzetno značajne su odbrambene borbe na Ljubinom grobu i Košuti, i prodor prema komunikaciji Foča–Kalinovik.

Oktobra 1943. godine Peko je postao komandant Drugog udarnog korpusa NOVJ. Pod njegovom komandom korpus je postao jedna od najjačih jedinica NOVJ. U jesen 1943. godine učestvovao je u oslobođenju većeg dela teritorije Crne Gore, Hercegovine i Sandžaka. Potom korpus je vodio teške borbe u Limsko-drinskoj operaciji, u proleće 1944. godine izveo Mojkovačku operaciju i druge poduhvate za odbranu slobodne teritorije Crne Gore i Sandžaka, a tokom leta učestvovao u Andrijevičkoj operaciji.

Oslobođenje Beograda

General Peko Dapčević i general Vladimir Ždanov u oslobođenom Beogradu, 1944.

Jula 1944. godine Peko je imenovan za komandanta Operativne grupe divizija, s kojom je prodro u Srbiju i oslobodio znatnu teritoriju u slivu Južne i Zapadne Morave. Septembra 1944. godine komandovao je Prvom armijskom grupom, koja je izvela operacije za oslobođenje zapadne Srbije i Šumadije i Beogradsku operaciju.

Proboj Sremskog fronta

Peko Dapčević na Sremskom frontu

Prvog januara 1945. godine Peko Dapčević je imenovan za komandanta Prve armije JA. Prva armija je vodila borbe na Sremskom frontu i 12. aprila izvršila proboj. U završnim operacijama za oslobođenje Jugoslavije, armija je oslobodila znatan deo Slavonije i Hrvatske, prodrla u Sloveniju i sa Trećom armijom na sektoru Celje–Maribor razbila i zarobila glavne nemačke i kolaboracionističke snage, pod komandom generala Aleksandera Lera (jačine oko 300.000 ljudi).

Posleratni period

Peko Dapčević, 1976.

Maja 1945. imenovan je za komandanta Četvrte armije i komandanta Vojne uprave u Istri. U toku rata bio je član Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ) i član Predsedništva Crnogorske antifašističke skupštine narodnog oslobođenja (CASNO).

Od 1946. do 1948. završio je Višu vojnu akademiju „Vorošilov” u Moskvi. Posle povratka iz Sovjetskog Saveza, nalazio se na mestu Glavnog inspektora Jugoslovenske armije, do 8. maja 1949. godine. Potom je do 27. januara 1953. bio zamenik, a od januara 1953. do 29. aprila 1955. Načelnik Generalštaba JNA. Posle demobilisanja 1955. u činu general-pukovnika JNA, bio je član Saveznog izvršnog veća (SIV), kao Savezni sekretar za saobraćaj i veze FNRJ, od 1955. do 1961. godine, kao i ambasador SFRJ u Kraljevini Grčkoj, od 1961. do 1965. i učesnik velikog broja diplomatskih misija. Bio je potpredsednik Skupštine SFRJ, od 1974. godine.

Bio je poslanik Privremene narodne skupštine i Ustavotvorne skupštine DF Jugoslavije, a za poslanika Savezne skupštine i Skupštine SR Crne Gore biran je više puta. Na Sedmom i Osmom kongresu SKJ biran je za člana Centralnog komiteta SKJ. Bio je član Predsedništva SSRN Jugoslavije, Glavnog odbora SUBNOR-a Jugoslavije i Saveta federacije. Bio je prvi predsednik Košarkaškog kluba „Partizan”, od 1945. do 1948. godine.

Kada su 1. maja 1943. godine uvedeni prvi oficirski činovi u NOVJ, proizveden je u čin general-majora, 1944. u čin general-lajtnanta, a 1947. u čin general-pukovnika. Zajedno je sa Kočom Popovićem na četrdesetogodišnjicu oslobođenja 9. maja 1985. godine od strane Predsedništva SFRJ, predlagan za unapređenje u čin generala armije. To unapređenje je smatrano kao nagrada za njihovo izuzetno komandovanje armijskim jedinicama u završnim operacijama za oslobođenje Jugoslavije. Od strane obojice ovaj predlog je odbijen.

Preminuo je 10. februara 1999. u Beogradu. Sahranjen je po sopstvenoj želji na običnoj parceli na beogradskom Novom groblju, iako mu je pripadalo mesto u Aleji zaslužnih građana i Aleji narodnih heroja.

Knjige

Uniforma, Orden narodnog heroja i Partizanska spomenica 1941. general-pukovnika Peka Dapčevića, izložena u Vojnom muzeju u Beogradu

Napisao je knjige:

• „Rat u Koreji”, Beograd, 1951;
• „Značaj i snaga manevra”, Beograd, 1954;
• „Kako smo vodili rat”, Beograd, 1956;
• „Taktika partizanskih odreda i brigada”, Beograd, 1961;
• „Male ratne priče”, Beograd, 1961;
• „Od Pirineja do Cetinja”, Beograd, 1981. i
• „Kazivanja o Beogradskoj operaciji”;
• „Za Beograd” 1984;
• „Ogledi iz vojne misli” 1986.

Odlikovanja

Oktobra 1945. godine na godišnjicu oslobođenja, proglašen je za prvog počasnog građanina Beograda. Dobitnik je Nagrade AVNOJ-a. Nosilac je Partizanske spomenice 1941. i više drugih visokih jugoslovenskih odlikovanja, među kojima su — Orden narodnog oslobođenja, dva Ordena ratne zastave, Orden partizanske zvezde prvog reda i Orden za hrabrost. Ordenom narodnog heroja odlikovan je 22. oktobra 1945, a Ordenom junaka socijalističkog rada 19. maja 1981. godine. Nosilac je i sovjetskih Ordena Suvorova prvog stepena i Ordena Kutuzova prvog stepena.

Povodom obeležavanja 70. godišnjice oslobođenja Beograda, odlukom Gradske skupštine Beograda, deo Kumodraške ulice u opštini Voždovac od 18. septembra 2014. nosi ime Bulevar Peke Dapčevića.

Lični život

Čitava Pekova porodica je učestvovala u Narodnooslobodilačkoj borbi, ali su se posle sukoba KPJ i Informbiroa, Pekova braća — Vlado i Milutin izjasnili za Rezoluciju Informbiroa, zbog čega su bili uhapšeni i osuđeni na višegodišnje kazne zatvora.

Pekova supruga bila je glumica Milena Vrsajkov-Dapčević, sa kojom ima ćerku Milicu i sina Vuka.

Pesme o Dapčeviću

Peko Dapčević

O Peku Dapčeviću Crna Gora jedva čeka Dapčevića druga Peka. 'Ajde Peko 'ajde rise, Crnoj Gori požuri se. Ide Peko od Drobnjaka, Za njim ide vojska jaka, Pa ga eto kroz jezera Sa korpusom proletera. Ide Peko k'o mašina Put krvava Kolašina. Jaše Peko na zelenka- Kome basta neka čeka! Dapčeviću, generale, Naše su te gore dale! Što je onaj crven plamen Što razbija studen kamen? Ono su ti ljute zmije Iz Pekove divizije!

Hajde Peko Hajde, Peko, hajde rise, Crnoj Gori požuri se! Hajde, Peko, đe si, đe si, Na Durmitor top iznesi! Dva tri puta neka grune, Crna Gora neka čune. Eto Peka pro Jezera Sa korpusom proletera. Kud Pekova vojska kreće, Ni tvrđave ostat' neće. Oj četnici, crni vrani, Crni su vam došli dani! Crni su vam došli dani: Idu na vas partizani!

Galerija

• 
  Peko Dapčević (drugi sleva, gore), sa jugoslovenskim ranjenicima u Španiji, 1937. godine
• 
  Peko Dapčević (dole desno) u koncentracionom logoru Girs u Francuskoj sa drugovima, 1939. godine
• 
  Peko Dapčević, 1942. godine
• 
  Peko Dapčević sa omladincima Druge proleterske brigade, 1942. godine
• 
  Mitar Bakić (levo) i Peko Dapčević saslušavaju nemačkog majora Štrekera, 1943. godine
• 
  Peko Dapčević u Kolašinu, 1943. godine
• 
  Peko Dapčević vrši smotru u Pljevljima, 1943. godine
• 
  Peko Dapčević spava na šatorskom krilu nakon marša, 1944. godine
• 
  Savo Drljević i Peko Dapčević, 1944. godine
• 
  Peko Dapčević (desno) na Kopaoniku, sa sovjetskim potpukovnikom Ješukinom, 1944. godine
• 
  Koča Popović, Peko Dapčević i Kosta Nađ, 1944. godine
• 
  Peko Dapčević (drugi zdesna, iza Tita) na Sremskom frontu, 1945. godine
• 
  Peko Dapčević, Vladimir Velebit i feldmaršal Harold Aleksander na Sremskom frontu, 1945.
• 
  Peko Dapčević, 1976.
• 
  Orden narodnog heroja Peka Dapčevića, izložen u Vojnom muzeju u Beogradu
• 
  Grob Peka Dapčevića na Novom groblju u Beogradu

Literatura

• Lakić, Zoran; Pajović, Radoje; Vukmanović, Gojko (1963). Narodnooslobodilačka borba u Crnoj Gori 1941—1945: Hronologija događaja. Titograd: Istorijski institut. 
• Lakić, Zoran (1981). Narodna vlast u Crnoj Gori 1941—1945. Cetinje-Beograd: Obod & Narodna knjiga. 
• Enciklopedija Jugoslavije (knjiga osma). „Jugoslovenski leksikografski zavod“, Zagreb 1956. godina.
• Vojna enciklopedija (knjiga druga), Beograd 1972. godina
• Narodni heroji Jugoslavije. Beograd: Mladost. 1975. 
• Ivetić, Velimir (2000). Načelnici generalštaba 1876—2000. Beograd: Novinsko-informativni centar VOJSKA. 
• Savremene narodne pjesme, Svjetlost, Sarajevo 1955. godina.

Spoljašnje veze

• KOČA I PEKO — DVA LICA REVOLUCIJE > Kad heroji ne umru mladi (Vreme, 25. septembar 2014)
• Peko Dapčević: Agonj! Za Beograd (Danas, 17. oktobar 2014)
• Moj otac Peko spartanski me je vaspitavao (Danas, 15. septembar 2019)
• Peko Dapčević — legendarni komandant koji je dospeo do narodnih pesama (B92, 26. jun 2020)