Operacija Vaganj

Vaganj 95
Deo rata u BiH
Vreme 3. avgust — 10. oktobar 1995. Mesto Bosanska Krajina Ishod Srpski poraz
Sukobljene strane
Republika Srpska	Hrvatska Herceg-Bosna Republika Bosna i Hercegovina
Komandanti i vođe
Ratko Mladić Manojlo Milovanović	Rasim Delić Atif Dudaković Mehmed Alagić Ante Gotovina Zvonimir Červenko Marijan Mareković Vinko Štefanek
Jačina
45.000 — 60.000	70.000 — 80.000
Žrtve i gubici
nepoznati	znatni

Operacija Vaganj 95 je kodni naziv za operaciju Vojske Republike Srpske u leto i jesen 1995. godine čiji je cilj bio zaustavljanje ofanzive hrvatsko-muslimanskih snaga i oslobađanje osvojenih teritorija. Vaganj 95 je obuhvatao niz manjih operacija na grahovskom, ključkom, sanskom, petrovačkom, bihaćkom, šipovskom i glamočkom pravcu; borbe su vođene i u Pounju i na teritoriji opštine Mrkonjić Grad.

Uvod u operaciju Vaganj 95

Po slamanju većeg dela Republike Srpske Krajine u hrvatskoj operaciji "Oluja“ u leto 1995. godine, zona odgovornosti 2. krajiškog korpusa VRS (Bihać - Glamoč) postala je ozbiljno ugrožena pritiscima hrvatskih snaga iz livanjskog i grahovskog pravca: u neposrednu opasnost su zapali Drvar i Glamoč, a čitav front prema 5. korpusu ARBiH pretio je da se uruši usled napada novih, oslobođenih brigada 5. korpusa (jedinice koje su pre „Oluje“ držale front prema SVK i operativnoj grupi „Pauk"). Glavni štab VRS se zbog toga odlučio da u zonu odgovornosti 2. krajiškog korpusa uputi sveže snage i pokrene protivnapad. Zvaničan početak operacije Vaganj 95, bila je direktiva broj 8. Glavnog štaba VRS 3. avgusta, upućena komandama Prvog i Drugog krajiškog korpusa. (Direktiva br. 8. VRS, dostupna je na stranama ICTY)

Sastav i jačina zaraćenih strana u operacija Vaganj 95

Prve pristigle jedinice u operaciji Vaganj 95 bile su: Prva drinska lpbr (mešovit sastav), Druga drinska lpbr (mešovit sastav), Brigada Istočnobosanskog korpusa (mešovit sastav), Prva srpska brigada (mešovit sastav), 65. zaštitni puk i 10. diverzantski odred. Sve mešovite brigade, mada su bile sveže, patile su od istih, ozbiljnih boljki: nije izvršena selekcija ljudstva pa su osim dobrovoljaca u sastav mešovitih brigada ulazili i redovni pripadnici matičnih brigada; mešovite brigade su imale simboličnu organsku vatrenu podršku i morale su da se u novim okolnostima oslanjaju na vatrenu podršku 2. krajiškog korpusa ili privremeno pridruženih baterija drugih jedinica; logistička podrška se obavljala u haotičnim uslovima bega civilnog stanovništva, a kako su linije komunikacije između matičnih korpusa i mešovitih brigada bile nesigurne i predugačke, nije bilo uslova za druge izvore logističkog obezbeđenja; komande brigada čije su matične opštine bile opustošene naletima hrvatsko-muslimanskih snaga prestale su da postoje u borbenom smislu (borci su napuštali jedinice kako bi zbrinuli porodice), ali su komande brigada zbog straha od kazni nastavile da šalju borbene izveštaje komandi 2. krajiškog korpusa i Glavnom štabu, što je potonje navodilo na pogrešan zaključak da su bokovi mešovitih brigada pokriveni; mešovite brigade su listom upotrebljivane za ofanzivna dejstva, iako to njihov sastav objektivno nije dozvoljavao; vrlo mali broj pripadnik se ranije susreo sa raketno-oklopnim napadima neprijatelja, što je u početku stvaralo paniku; sve mešovite brigade su bile privremenog sastava, što je značilo da se borci, uglavnom, nisu međusobno poznavali, zbog čega je dolazilo do nesporazuma, a vrlo često i do nebrige.

Pored slabosti koje su ispoljavale mešovite brigade zadejstvovane u operaciji Vaganj 95, operativni nivo komandovanja (operativne grupe i korpusi) nije se postarao za dovoljno obezbeđenje borbenih dejstava, naročito ne za obaveštajni i logistički nivo.

Sredinom septembra, Glavni štab je uputio dodatne snage kako bi pojačao uzdrmane jedinice i da bi pokrenuo kontranapad. Osim još dve mešovite brigade, upućene su i najjače brigade Prvog krajiškog korpusa: 16. krajiška, 43. prijedorska, 6. sanska i 5. kozarska brigada. Na front su, takođe, stigli i 11. Dubička, Prva banjalučka, Druga krajiška brigada, Prvi bataljon vojne policije i Izviđački odred Prvog krajiškog korpusa, te jedan deo boraca Specijalne brigade policije iz istočnog dela Republike Srpske; na osnovu dogovora Karadžića i Jovice Stanišića, na front je stigla i Arkanova jedinica „Tigrovi“ (oko 300 ljudi). Lokalnu osnovicu snaga Vojske Republike Srpske činile su brigade 2. krajiškog korpusa, 30. pešadijske divizije i druge brigade Prvog krajiškog korpusa.

Na osnovu direktive broj 8. Glavnog štaba, formirane su, u početnom periodu, četiri operativne grupe; istovremeno formirana je i jedna operativna grupa za širu zonu opštine Prijedor. U sastavu OG-2 bile su Prva banjalučka lpbr, Treća srpska (mešovita) lpbr. i brigada iz Istočnobosanskog kopusa (mešovita); sveukupno, 3.800 vojnika. Operativnoj grupi je pridodata i Glamočka lpbr (po nekim informacijama, brigada je u ovo vreme imala 68 boraca), te jedan bataljon policije iz CSB Banjaluka; Operativna grupa je imala 35 cevi preko 100mm i 5 tenkova, te jedan divizion iz Mešovitog artiljerijskog puka 2. krajiškog korpusa. Druga OG pokrivala je pravac Kupres - Glamoč, a zapovednik je bio general Momir Talić. Prva operativna grupa pokrivala je pravac Drvar - Glamoč, a njen zapovednik je bio general Radivoje Tomanić. U sastavu OG-1 bile su Petrovačka lpbr, Grahovska lpbr, 65. Zaštitni puk, Prva drinska brigada (mešovita) i 10. diverzantski odred; u OG-1 je ušla i Druga drinska brigada (mešovita), a vatrenu podršku OG-1 pružao je Mešoviti artiljerijski puk 2. krajiškog korpusa bez jednog diviziona. Sveukupno, OG-1 je imala 5.000 - 5.500 vojnika.

Operativnom grupom 3 zapovedao je pukovnik Milan Atlagić. Zona odgovornosti OG-3 prostirala se pravcem Petrovac - Martin Brod. U sastavu OG-3 bile su Prva srpska brigada (1.100 - 1.300), 17. Ključka lpbr (1.976), 15. Bihaćka lpbr (1.520), Drvarska lpbr (1.540) i 11. Krupska lpbr (1.909) — sveukupno 8.254 boraca. Pored navedene tri OG, formirana je još jedna OG za odbranu opštine Prijedor u slučaju napada preko Une i za čuvanje desnog krila Operativne grupe 3. Sastav OG-9 bio je: bataljon iz Srbačke brigade, dva bataljona iz Prnjavorske brigade, četa iz Sane, Prva novigradska brigada, radnički bataljon iz 43. mtbr, tri radnička bataljona iz 11. Dubičke lpbr; sveukupno 8.800 boraca. Pored operativnih grupi, Glavni štab se u odbrani oslonio i na 30. pešadijsku diviziju, kojom je komandovao pukovnik Zec. Za vreme trajanja operacije Vaganj 95, divizija je imala 16.000 boraca, 110 cevi preko 100mm i 28 tenkova. U sastavu divizije, pored komande, bile su sledeće brigade: 31. Jurišna, 19. Donjevakufska, Prva šipovačka, 7. Kupreška mtbr, 22. Kneževska, Prva kotorvaroška i 11. Mrkonjićka brigada. Zona odgovornosti divizije protezala se od Kotor Varoši do Kupresa. Sve navedene jedinice su tokom trajanja operacije Vaganj 95 učestvovale u borbenim dejstvima.

Vazdušnu potporu VRS tokom čitavog trajanja operacije Vaganj pružao je RV i PVO VRS.

Snage Hrvatskog vijeća odbrane i Hrvatske u zoni odgovornosti 2. krajiškog korpusa bile su objedinjene pod komandom Ante Gotovine. Neposredno po okončanju operacije „Oluja“, sastav hrvatskih snaga bio je sledeći: dve gardijske brigade (4. Splitska i 7. Varaždinska) HV, Prvi hrvatski gardijski zdrug HV, tri gardijske brigade HVO, tri pešadijske brigade HV (112. brigada Zadar, 113. brigada Šibenik i 141. brigada Split), šest domobranskih pukovnija HV (6. pukovnija, 7. pukovnija, 142. pukovnija, 134. pukovnija, 15. pukovnija, i 126. pukovnija), Izviđačko-diverzantska četa Glavnog štaba HV, 60. Gardijski padobranski bataljon HVO, 22. Diverzantski odred HVO, jedinice vojne policije HVO, 81. Gardijski samostalni bataljon HV i snage Specijalne policije HV (do 1000 vojnika). Sveukupno, Gotovina je na raspolaganju imao oko 30.000 vojnika.

Osim u zoni 2. krajiškog korpusa, Hrvatska vojska je tokom operacije Vaganj 95 bila aktivna i u Pounju, gde su u borbenim dejstvima, kao deo Zagrebačkog zbornog područja, učestvovali Prva gardijska brigada (Zagreb), Druga gardijska brigada (Sisak), jedna Izviđačko-diverzantska četa, 17. Domobranska pukovnija, te manji elementi niza drugih rezervnih brigada i pukovnija; pride, u borbama u Posavini (Jasenovac) učešće su uzele i jedinice Bjelovarskog zbornog područja, i to delovi 121. pukovnije, 125. pukovnije i 52. pukovnije. Zborno područje Bjelovar zadejstvovalo je sveukupno oko 3.500 vojnika. Ako se uzme u obzir da je u Istočnoj Slavoniji za vreme operacije Vaganj 95 bilo raspoređeno preko 35.000 vojnika HV (uključujući dve gardijske brigade - 3. (Osijek) i 5. (Vinkovci), te da je HV pred Istočnom Hercegovinom imala 12.000 vojnika (uključujući 9. gardijsku brigadu (Gospić), zbog opasnosti prema Osijeku, odnosno Prevlaci, od strane Vojske Jugoslavije, može se zaključiti da je većina slobodnog ljudstva Hrvatske vojske u jednom trenutku bilo upućeno u Bosnu (izuzetak su jedan deo snaga Specijalne policije i snage Karlovačkog zbornog područja).

ARBiH je za vreme trajanja operacije Vaganj 95 zadejstvovao kompletnim 5. i 7. korpusom, dok su u kasnijoj fazi u borbenim dejstvima učešće uzele i jedinice Glavnog štaba ARBiH (Gardijska brigada i „Crni labudovi"), te probrane manevarske brigade 2. i 3. korpusa ARBiH. Sveukupno, ARBiH je imao na raspolaganju do 40.000 vojnika.

Tok operacije Vaganj 95

Iako je Vaganj 95 bio zamišljen kao napadna operacija širih razmera — što je podrazumevalo da Vojska Republike Srpska ima stratešku inicijativu — veći deo operacije je bio izrazito odbrambenog, odnosno zaustavnog karaktera. Mogu se razlikovati dve faze, razdvojene napadnim operacijama hrvatsko-muslimanskih snaga. U prvoj fazi, koja je trajalo od 3. avgusta do 18. septembra, VRS je preduzeo jedan veći udar na Bosanko Grahovo i niz manjih taktičkih napada; ipak, najveći deo vremena je proveden u odbrani zone odgovornosti 2. krajiškog korpusa, koja ja, naposletku, skršena hrvatsko-muslimanskom operacijom Maestral. Drugu fazu operacije Vaganj 95, koja je trajala od 18. septembra do 10. oktobra, obeležio je niz protivnapadnih i odbrambenih borbi VRS. U ovoj fazi, VRS je većim delom uspeo da preko svežih snaga ne samo zaustavi napad hrvatsko-muslimanskih snaga i oslobodi dobar deo zauzetih teritorija, već i da ugrozi sam opstanak delova 5. i 7. korpusa ARBiH; pa ipak, ponovne napadne operacije hrvatsko-muslimanskih snaga (Južni potez, Uragan, Sana), osujetile su dalje napredovanje, vratile snage VRS na početne položaje, i zauzele gradove Sanski Most i Mrkonjić Grad.

3. avgust — 18. septembar: Maestral, Sana i Uragan

Nakon završetka operacije „Oluja“, jedinice Hrvatske vojske iz Zbornog područja Split razmeštene su kao rezerva i za odbranu granica spram 2. krajiškog korpusa. Tačnije, veći delovi 112., 134., 141. i 126. domobranske pukovnije raspoređeni su na liniji Srb - Otrić, dok su dve gardijske brigade i jedan bataljon premešteni u rezervu; jedinice HVO posedale su planinu Šator i Livanjsko polje. Sa tih pozicija, hrvatske snage počele su sa redovnim bombardovanjem Drvara, što je već preplašeno stanovništvo nagnulo u beg.(Izveštaj ZpS Glavnom štabu HV od 1.9.1995, dostupno na stranama ICTY) Jedinice OG-1 dobijaju 8. avgusta pojačanje u vidu Druge drinske lpbr. Već sledećeg dana, ova brigada zajedno sa 65. zaštitnim pukom i 10. diverzantskim odredom dobija zadatak da ovlada Bosanskim Grahovom. U noći 12–13. avgusta, ove jedinice uspešno zauzimaju kote Cigelj, Biljeg, Vidovića Glavica i Mali Carevac (kontrola puta Knin – Grahovo), razbijajući snage 141. domobranske pukovnije. Narednog dana, međutim, dva ojačana bataljona (po jedan iz 4. i 7. gbr) snažnom artiljerijskom vatrom i kombinovanim oklopno-pešadijskim napadom potiskuju borce Druge drinske lpbr, čime slamaju ovaj napad VRS. U periodu 14. avgust – 9. septembar, jedinice OG-1 zaposedaju odbrambene položaje bliže Drvaru (Vidovo Selo – Kamenica – Bobare). Do početka hrvatsko-muslimanske operacije „Maestral“, borci OG-1 učestvuju u nizu manjih okršaja za bolje borbene položaje; i u ovom periodu, međutim, jedinice VRS se postepeno povlače na rezervne položaje (tako, na primer, pada kota Bobare).

Istovremeno, jedinice OG-2 i OG-3 dobijaju zadatke da ovladaju Glamočom, odnosno zaustave napade 5. korpusa ARBiH. Uprkos upornim naredbama Glavnog štaba, OG-2 pokreće napad tek 28. avgusta; napad je u samom početku odbijen.

Nakon što NATO otpočinje bombardovanje položaja VRS (Operacija Namerna Sila), hrvatsko-muslimanske snaga počinju rad na operacijama Maestral, Sana 95 i Uragan — u skladu sa političkim planom američkog diplomate Ričarda Holbruka, po kome snage VRS moraju biti potisnuti na 50% teritorije BiH. Četiri dana kasnije, krenuli su prvi udari na jedinice VRS. U HV/HVO operaciji Maestral, hrvatske snage zauzimaju gradove Šipovo, Jajce i Drvar. Istovremeno, jedinice 5. korpusa ARBiH osvajaju Bosansku Krupu, Bosanski Petrovac i naposletku Ključ. Jedinice 7. korpusa ARBiH ulaze u Donji Vakuf. Paralelno sa borbama u Zapadnoj Bosni, snage 2. i 3. korpusa osvajaju Vozuću i oko polovine Ozrenskog isturenja, u okviru operacije „Uragan“.

18. septembar — 10. oktobar

Nakon završetka hrvatske operacije Maestral, hrvatsko rukovodstvo započinje forsiranje reka Une i Save, kako bi hrvatske snage zauzele Prijedor, sprečile izlazak jedinica ARBiH na Savu, i stavili Banju Luku u poluokruženje. Uprkos uspešnom prelasku Save i Une na više mesta, hrvatske snage ne uspevaju da održe ove mostobrane, i nakon dva dana borbi povlače se, uz velike gubitke, nazad u Hrvatsku.

Za vreme trajanja ARBiH operacije „Sana 95“, Glavni štab VRS počeo je sa pripremama za veliki protivudar u sklopu operacije Vaganj 95. U tu svrhu, na sansko ratište poslate su jedna za drugom, u okviru 10. Operativne grupe Prijedor (komandant Radmilo Zeljaja), 5. kozarska, 6. sanska, 11. dubička, 16. krajiška (1. pješadijski bataljon 16. brigade-interventni bataljon 1. krajiškog korpusa) i 43. prijedorska brigada. Kao dodatna oštrica protivnapada, angažovani su i 65. zaštitni puk, Arkanova SDG, Crvene Beretke SDB, Prvi bataljon vojne policije i Izviđačko-diverzantski odred Prvog krajiškog korpusa. Sveukupno, Zeljaja je imao na raspolaganju oko 16.000 boraca. Tik pred Sanskim Mostom, 5. kozarska i 6. sanska brigada, tokom 18–22. septembra, potiskuju jedinice 5. korpusa ARBiH. U drugoj fazi protivudara, uključuju se ostale jedinice iz OG-10 i napredujući preko Novog Grada, tokom 24–30. septembra, dolaze do obronaka Bosanske Krupe i Otoke. Kako su kombinovane snage 5. i 7. korpusa u međuvremenu zauzele Ključ i zapretile Mrkonjić gradu, gen. Mladić zaustavlja napad. Za potiskivanje ovog kraka napada ARBiH, gen. Mladić angažuje 16. krajišku (1. pješadijski bataljon - 16. interventni bataljon 1. krajiškog korpusa), Drugu krajišku brigadu, SDG, odrede Specijalne policije RS i delove Prve oklopne brigade; istovremeno, 6. sanska i 5. kozarska brigada dobijaju zadatak da stave Ključ pod nadzor iz pravca Sanskog mosta. U narednih pet dana (1–6. oktobar), jedinice VRS dolaze do obronaka iznad Ključa. Međutim, 6. oktobra 16. krajiška (1. pješadijski bataljon) hitno je prebačena u rejon Doboja, zbog proboja jedinica ARBiH na Ozrenu. Istovremeno sa odlaskom 16. krajiške (1. pješadijski bataljon 16. brigade-interventni bataljon 1. krajiškog korpusa), na ključko ratište stiže oko 10.000 vojnika 7. korpusa ARBiH, zbog čega je protivnapad VRS i definitivno zaustavljen. Narednih dana, jedinice ARBiH osvajaju Sanski most (10. oktobar), dok istovremeno hrvatske snage potiskuju VRS iz Mrkonjić grada. Ovim je okončana operacija Vaganj 95.

Političke i vojne kontroverze — Banjaluka pred padom?

Nakon neuspeha operacije Vaganj 95, hrvatske snage izašle su na 24 km od Banje Luke — rastojanje u dometu haubica HV. Da li je hrvatsko-muslimanska koalicija mogla da zauzme Banja Luku ili ne, postalo je, sledstveno, predmet užarenih rasprava.
Komanda Zbornog područja Split je 18. septembra, nakon operacije Maestral, predložila Ministarstvu odbrane HR zauzimanje Banje Luke i utvrđivanje na levoj obali Vrbasa. Plan operacije zahtevao je, međutim, upotrebu Prve i Druge gardijske brigade, koje su u to vreme već bile neuspešno zadejstvovane u Pounju (18.9., dokument dostupan na stranicama ICTY). U svakom slučaju, razvidno je da je komanda Zbornog područja Split smatrala nerealnim zauzimanje Banje Luke samo sa snagama HVO i ZpS. Hrvatsko političko rukovodstvo, Franjo Tuđman pre svih, želelo je da po svaku cenu ispravi hrvatsku „kiflu“, to jest, stavi banjalučku regiju pod svoj nadzor; u zapisnicima sa sednica političkog rukovodstva Hrvatske (26. 9. Zapisnik iz predsedničkih Dvora, dokument dostupan na stranicama ICTY), primetno je ubeđenje Franje Tuđmana da je najpovoljniji trenutak za taj cilj bio neposredno nakon operacije Oluja, ali da je taj momenat prokockan — zbog pritiska Amerikanaca. Svakako, neuspeh u operaciji Una i želja da se ima dovoljno svežih snaga kako bi se izvršio vojni pritisak na Srbe u Istočnoj Slavoniji, igrali su nemalu ulogu u splašnjavanju hrvatskog entuzijazma za osvajanje Banje Luke. Pride, nije bilo izvesno ko bi nakon rata u stvarnosti kontrolisao banjalučku regiju u tom scenariju — Zagreb ili Sarajevo.

Vojno rukovodstvo ARBiH, naposle komandant 5. korpusa, Atif Dudaković, tvrdili su, nakon rata, da je nadiranje snaga ARBiH ka Prijedoru (i dalje ka Banjoj Luci) zaustavila Amerika, ali i da su na tom pravcu falile sveže snage. Sa druge strane, Ričard Holbruk je u svojim memoarima napisao da je upravo on bio taj koji je insistirao da se zauzmu Prijedor i Novi Grad, ali da ARBiH i HV/HVO snage u tome nisu uspele.

Piter Galbrajt je u intervjuu za "Europa Magazin" izjavio kako su on i Ričard Holbruk od Franje Tuđmana i Gojka Šuška tražili da HV zauzme Prijedor i Kozarac, ali Hrvati posle početnog uspeha u toj ofanzivi nisu uspeli da zauzmu Prijedor. Hrvati su dalji tok operacije prepustili ARBiH, ali ona nije bila u stanju da se organizuje za dalju ofanzivu i zauzimanje tih gradova. Iako se Alija Izetbegović protivio obustavi vatre, ARBiH je bila nesposobna da samostalno nastavi borbu bez hrvatske pomoći.

Van svake sumnje, situacija u VRS i Republici Srpskoj bila je izuzetno teška nakon operacije Vaganj 95. Pad niza zapadnokrajiških opština stvorio je reku izbeglica, što je izrazito loše uticalo na borbeni moral, pored već postojećih vojnih poraza. Osim toga, zalihe vojnog materijala već su bile na kraju. Analitičari Cije tvrdili su da je Banja Luka mogla pasti, ako uopšte, samo neposredno posle operacije Južni potez; međutim ponovni dolazak 16. krajiške, ojačane Drugom oklopnom brigadom, zatvorio je put za Banja Luku preko Manjače.

Literatura

• Balkan Battlegrounds: A Military History of the Yugoslav Conflict, 1990-1995 Volume I. Central Intelligence Agency, Office of Russian and European Analysis, Washington
• Marijan, Davor: Zborno područje Bjelovar u operaciji Una. Scrinia Slavonica 8 (2008), str. 317–335
• Danko Borojević; Dragi Ivić. Orlovi sa Vrbasa. Ruma: Štampa, 2014.