Bitka na Neretvi

Za jugoslovenski film pogledajte stranicu Bitka na Neretvi (film).

Bitka na Neretvi
Deo Drugog svetskog rata u Jugoslaviji
Partizani prelaze Neretvu preko srušenog mosta
Vreme 20. januar — 1. april 1943. Mesto Hercegovina Ishod Neuspeh nemačke ofanzive (partizani i bolnica nisu eliminisani) Pobeda partizana uz velike gubitke težak poraz četnika
Sukobljene strane
JVuO Italija (do 11. marta) Nacistička Nemačka (do 11. marta) NDH (do 11. marta)	NOVJ
Komandanti i vođe
Dragoljub Mihailović Zaharije Ostojić Dobroslav Jevđević Pavle Đurišić Petar Baćović Bajo Stanišić Vojislav Lukačević Mario Roata Aleksandar Ler Rudolf Liters	Josip Broz Tito Velimir Terzić Koča Popović Peko Dapčević Pavle Jakšić Vicko Krstulović Pero Ćetković †
Žrtve i gubici
Ukupno: 6.500 — 7.500 Četnički gubici: 2.000 — 3.000 Italijanski gubici (poznati): 1.605 poginulih 983 zarobljenih Nemački gubici: 514 — 583 poginulih 1.214 — 1.642 ranjenih 145 — 158 nestalih Hrvatski gubici: 126 poginulih 258 ranjenih 218 nestalih	Ukupno: 11.915 poginulih 616 zarobljenih i pogubljenih 2.506 zarobljenih

Bitka na Neretvi, Bitka za ranjenike ili Četvrta neprijateljska ofanziva, jeste naziv koji u širem smislu pokriva osovinske operacije Vajs I i Vajs II, operaciju JVuO za uništenje NOVJ uz sadejstvo Italijana, kao i ofanzivu NOVJ u slivu Neretve i zatim u istočnoj Hercegovini u periodu od 20. januara do 1. aprila 1943. U užem smislu, naziv se odnosi na deo operacije Vajs II koji je zahvatio Glavnu operativnu grupu Vrhovnog štaba, nastupanje JVuO protiv NOVJ u Hercegovini, i ofanzivu NOVJ u oblasti Neretve. Jedan od takođe uobičajenih naziva je bitka za ranjenike, jer je sticajem operativnih okolnosti Glavna operativna grupa Vrhovnog štaba NOVJ bila prinuđena da sa sobom vodi i Centralnu bolnicu, što je dovelo do niza dramatičnih bitaka za spas ranjenika.

To je bitka u kojoj su dominirale operacije krupnih snaga vojne sila Osovine početkom 1943. godine na teritoriji NDH u cilju uništenja Narodnooslobodilačkog pokreta. Nemci su je kodno nazvali Slučaj belo (nem. Fall Weiss).

Karakteristično za ovu taktičku celinu je to što je nastala interakcijom, stapanjem i međusobnim modifikovanjem tri nezavisno planirane ofanzivne operacije: plana NOVJ za ofanzivu preko Neretve prema Crnoj Gori, plana JVuO za uništenje NOVJ koncentričnim napadom uz pomoć Italijana, i plana Nemaca za čišćenje oblasti između linije Sanski Most – Drvar i mostarske rudno-privredne oblasti i komunikacije Mostar – Sarajevo (Plan Vajs II).

Nemačko-ustaške i italijanske snage su, delom po dogovoru, a delom usled kompatibilnih taktičkih ciljeva, delovale koordinisano sa četničkim, sve do 11. marta. Tada su partizani započeli pregovore sa nemačkim snagama, obustavili neprijateljstva prema njima i svoje aktivnosti usmerili na borbu protiv četnika. Bitka je okončana jasnom pobedom NOVJ, koja je uspela da ostvari suštinu svog ofanzivnog plana, i da pritom sačuva Centralnu bolnicu. Nemci su postigli delimičan uspeh, jer su uspeli da posednu teritorije i komunikacije severozapadno od Neretve, i delimičan neuspeh, jer nisu uspeli da razbiju NOVJ. Najveći gubitnici bili su četnici, čija je najveća dotadašnja koncentracija poražena i razbijena od strane NOVJ, te Italijani, koji su pretrpeli teške gubitke i bili prinuđeni da prepuste odbranu mostarske oblasti Nemcima.

Pozadina

Na Istočno i na Severnoafričkom frontu armije Nemačke i Italije pretrpele su teške poraze kod Staljingrada i El Alamejna. U severnoj Africi (Alžir i Maroko) u operaciji Baklja iskrcale su se sveže i dobro opremljene američke i britanske armije. Očito i s vojničkog gledišta ratna se sreća okrenula i inicijativa je u rukama Saveznika. Nemački zapovednici strahuju da bi se Savezničke armije mogle iskrcati na Balkanskom poluostrvu i time otvoriti novi front i te kako potreban armijama Sovjetskog Saveza koje su kod Staljingrada zaustavile nemačke armije, ali sada im treba pomoć američkih i britanskih armija koje pod hitno moraju otvoriti novi front u Evropi. Zbog svega spomenutog, a kako je baš na Balkanskom poluostrvu snažan otpor partizanskih odreda koji su zauzeli veliki deo teritorija, tu pod hitno nemačke armije moraju nešto učiniti i osigurati 'mekani trbuh' na kojim im preti opasnost po celu pozadinu svih trupa. Zbog toga je 16. decembra 1942. Adolf Hitler naredio general-pukovniku Aleksandru Leru da slomi otpor u Jugoslaviji. Na sastanku 18. i 19. decembra, Vrhovna komanda Vermahta se odlučila da uništi Bihaćku republiku. Ler i italijanski general Mario Roata, komandant 2. italijanske armije, su se sreli u Zagrebu da razrade detaljan plan. Tako će tokom sledećih šest meseci preduzeti operaciju nazvanu (nem. Fall Weiß) ili u istoriji još zapamćenu i kao 'Zimska ofanziva'.

Opšti nemački plan operacija

Plan Zimske operacije lično su isplanirali i izradili nemački zapovednik za 'Jugoistok' general Aleksandar Ler i zapovednik italijanske 2. armije general Roata. Međutim, već u samom početku došlo je do razmimoilaženja u planiranju između navedenih generala, jer je italijanski general tražio da se u operacije uključe i četnici, a nemački je to odbijao. Na kraju su se ipak dogovorili i 3. januara 1943. u Rimu je usvojen i konačno dogovoren Plan Zimskih operacija, a detalji su razrađeni 9. januara 1943. u Zagrebu, gde je dogovoren i početak operacije 'Vajs' za 20. januara 1943. Operacija 'Vajs' trebalo je da se odvija u tri faze:

1. prva faza kodno nazvana 'Vajs – 1' nem. Weiß–1 u kojoj je trebalo uništiti jedinice partizanskih 1. hrvatskog (6. lička divizija, 7. banijska divizija i 8. kordunaška divizija) i 1. bosanskog (4. krajiška i 5. krajiška divizija) korpusa, te partizanske divizije Glavne operativne grupe (1. proleterska i 2. proleterska divizija, te 3. udarna divizija). Uništenje ovih partizanskih divizija trebalo je biti na području između Karlovca, Ogulina, Gospića, Knina, Bosanskog Petrovca, Sanskog Mosta i Gline.
2. druga faza kodno nazvana 'Vajs – 2' nem. Weiß–2 u kojoj je trebalo nastaviti bojno delovati na uništenju partizanskih odreda na području Bosanski Petrovac, Bosansko Grahovo, Livno, Jajce, Ključ i tako partizanskim odredima potpuno onemogućiti pristupe tajnim skladištima i partizanskim bolnicama koje su se nalazile na tim područjima.
3. treća faza kodno nazvana 'Vajs – 3' nem. Weiß–3 u kojoj je trebalo provesti 'čišćenje' područja od preostalih partizanskih jedinica koje bi eventualno izbegle uništenju u prethodnim operacijama. U toj trećoj fazi nemački zapovjednici planirali su i potpuno razoružati četničke odrede, jer po uništenju partizana oni više ne igraju nikakvu značajnu ulogu.

U to vreme na području nekadašnje Jugoslavije nalazilo se oko 700.000 njemačkih i italijanskih vojnika, te ustaša, domobranskih vojnika i četnika. Za samo sprovođenje operacije 'Vajs' predviđeno je 90.000 vojnika, a glavna udarna snaga trebalo je da bude nemačka 7. SS divizija 'Princ Eugen'. Ostale jedinice koje su planom predviđene za sudjelovanje u operaciji bile su: 1) nemačke – 369. legionarska, 714. i 717. pešadijska divizija i delovi 187. landšuc (grenadirska) divizija s oko 50.000 vojnika. 2) italijanske – divizije Re, Sasari, Lombardija, Bergamo i Murđe s oko 25 000 vojnika, te oko 10.000 ustaša i domobranskih vojnika i oko 2000 četnika. Podršku iz vazduha pružati će im 150 nemačkih aviona. Na drugoj strani nalazile su se partizanske jedinice 1. hrvatskog korpusa (6. lička, 7. banijska i 8. kordunaška divizija) s oko 16 000 vojnika, 1. bosanskog korpusa (4. i 5. krajiška divizija) s oko 11 500 vojnika i Glavna operativna grupa (1. i 2. proleterska, te 3. udarna divizija) s oko 14 500 vojnika, dakle, ukupno oko 42 000 vojnika. Partizanske divizije mogle su računati i na partizansku 4. slavonsku diviziju koja je lako mogla prijeći Savu i udariti po protivniku, ili pak mu ometati nabavku i diverzijama nanositi gubitke i vezati na sebe određen broj jedinica.

Ofanziva NOVJ

Glavni članak: Napad NOVJ na Prozor februara 1943.

Plan Vrhovnog štaba za proboj Prve, Druge i Treće divizije preko Neretve kroz italijansku odbranu

Prema ranijoj zamisli, s obzirom da je uporan i uspešan otpor Prvog hrvatskog i Prvog bosanskog korpusa omogućio neophodno vreme i slobodu akcije, Vrhovni Štab NOV i POJ je na sastanku sa komandantima divizija u Tomislavgradu 8. februara izdao naređenje i specifikovao zadatke:

• Prva proleterska divizija, koja se nalazila južno od Banjaluke, imala je zadatak da ovlada komunikacijom Sarajevo – Konjic i obezbedi operativno područje sa severa.
• Druga proleterska divizija, koja je bila u oblasti Imotskog, dobila je zadatak da izbije na Neretvu između Mostara i Jablanice, i obezbedi operativno područje sa juga.
• Treća udarna divizija imala je glavni zadatak: da ovlada italijanskim utvrđenim garnizonima na pravcu Prozor – Rama – Jablanica – Konjic, i tako otvori prostor za nastupanje Operativne grupe Vrhovnog štaba u istočnu Hercegovinu, Crnu Goru i Sandžak.

Operacija je otpočela vrlo uspešno. Druga i Treća divizija su od 15. do 22. februara ovladale utvrđenjima, Prozor, Drežnica, Rama i Jablanica, odbivši ispad Italijana iz Mostara i razbivši glavninu divizije „Murđe“. Međutim, 22. februara počela je operacija Vajs II. Vrhovni štab upotrebio je Sedmu banijsku diviziju i Sedmu krajišku brigadu za zaštitu operativnog područja sa zapada. Deveta dalmatinska divizija našla se na pravcu italijansko-četničkog nastupanja sa jugozapada. Time su i ove formacije priključene Glavnoj operativnoj grupi.

Plan Vajs II

Nemački plan operacije Vajs II. Plan se oslanjao na pretpostavku da će italijanska odbrana na Neretvi i Dinari izdržati, te da će četiri nemačke divizije koncentričnim nastupanjem opkoliti i uništiti snage NOVJ u oblasti Livna

Nakon okončanja operacije Vajs I, koja je završena 15. februara pročešljavanjem planine Grmeč i posedanjem okolnih uporišta, Nemcima je trebalo neko vreme za sređivanje i popunu snaga, da bi otpočeli sledeću fazu, Vajs II. U ovoj fazi bilo je planirano čišćenje područja prema zapadu do Neretve. To je trebalo da bude izvedeno dvema borbenim grupama:

• Severna (717, 718. divizija, 5. ustaški zdrug) trebalo je da nastupa pravcem Bugojno – Livno.
• Južna (7. SS divizija i 369. legionarska divizija) trebalo je da nastupa pravcem Drvar – Glamoč – Livno.
• Italijani je trebalo da sadejstvuju sa jugozapada (18. armijski korpus) i jugoistoka (6. armijski korpus).

Prema planu, dve borbene grupe trebalo je da zahvate snage NOVJ na pravcima svog nastupanja, da ih razbijaju i potiskuju, te da ih koncentričnim nastupanjem okruže i unište u oblasti Livna.

Izmena plana

Na zahtev Italijana nemački štab podelio je Severnu borbenu grupu u dva dela. Jedan je nastupio od Bugojna prema Prozoru, a drugi od Sarajeva prema Konjicu

Međutim, uspesi NOVJ uneli su izmene u ovaj plan. Na ponovljene italijanske zahteve za pomoć i iz sopstvenih razloga, iz sastava Severne grupe, ojačavanjem dodatnim snagama NDH, formirali su borbenu grupu koja je iz Donjeg Vakufa vozom prebačena u Sarajevo, odakle je trebalo da se probije u Konjic. Neopreznošću delova Prve proleterske divizije, jedan deo ove grupe probio se 22. februara u Konjic, a sa glavninom je do 26. februara vođena borba na prevojima južno od Sarajeva.

Glavnina Severne grupe, umesto prema Livnu, usmerena je prema Gornjem Vakufu i Prozoru. Usled zaoštravanja situacije, Severna grupa počela je nastupanje i na svom glavnom pravcu tri dana ranije, 22. februara, a Južna grupa počela je prema planu, 25. februara. Nakon borbi sa 5. i 10. krajiškom divizijom, Južna grupa probila se preko Glamoča i 5. marta zauzela Livno. Italijansko-četničke snage su 4. marta zauzele Imotski.

Međutim, Severna grupa naišla je na probleme. Ni nakon iscrpljujućih desetodnevnih borbi ova borbena grupa nije uspela da zauzme Prozor. Njen drugi deo našao se pod napadom snaga NOVJ u Konjicu.

Plan i ofanziva JVuO

Mihailović i njegov štab pravili su krajem 1942. planove za uništenje NOVJ uz pomoć Italijana. U skladu sa tim planom (mada ne na predviđeni način) odred hercegovačkih četnika pod komandom Petra Baćovića Italijani su prebacili u Knin. Opšti okvir za ovu operaciju Mihailović je u obliku Direktive br. 1 od 2. januara 1943. uputio svojim komandantima. Operacijama iz Hercegovine trebalo je da rukovodi Istureno odeljenje Štaba Vrhovne komande pod rukovodstvom majora Ostojića. Pod njegovom komandom koncentrisale bi se snage JVuO iz Sandžaka, Crne Gore, istočne Bosne i delovi iz istočne Hercegovine. Prema planu, ove snage bi nastupale pravcem iz doline Neretve preko Prozora na zapad, dok bi snage Baćovića i Đujića, te ostali zapadnobosanski i lički četnici, koncentrično sa svojih pozicija napali partizansku slobodnu teritoriju.

Četnički komandant Dobroslav Jevđević sa Italijanima u februaru 1943.

Ovaj plan omeli su Nemci i vlasti NDH, na čije su insistiranje Italijani obustavili dovođenje četnika iz Crne Gore i Sandžaka na teritoriju NDH. Međutim, kad je nastupila kriza italijanskog 6. korpusa, nakon teških poraza na Prozoru i kod Drežnice, uplašeni da predstoji napad NOVJ na Mostar, svi obziri su odbačeni. Italijani su s jedne strane pozvali u pomoć Nemce, prema čijem su prisustvu u svojoj zoni inače bili podozrivi, a s druge su crnogorske četnike (Zetski četnički odred Baje Stanišića sa oko 2.000 boraca) vozovima iz Nikšića prebacili u Mostar. Formacija Lukačevića (Konjička grupa) sastavljena od istočnobosanskih i lokalnih četnika, kao i muslimanske milicije koncentrisala se u oblasti gornjeg toka Neretve.

Nakon poraza koji su pretrpeli u dolini Neretve, Italijani su odlučili da svoje snage ojačaju četnicima. Crnogorske četnike prebacili su vozovima iz Nikšića u Mostar, a Baćovićevu grupu u Split, odakle su ovi počeli koncentrično nastupanje.

Baćovićevu grupaciju od oko 3.000 hercegovačkih četnika, prethodno transportovanu u Knin, Italijani su prebacili vozovima u Split. Ova grupa krenula je u nastupanje iz Splita preko Solina i biokovskog zaleđa prema Imotskom. Crnogorski četnici ojačani italijanskim artiljerijskim i logističkim delovima, kao i hercegovačkim četnicima Jovana Pantića krenuli su u nastupanje iz Mostara uz Neretvu 19. februara. Lukačević je uspostavio kontakt sa italijanskom, a 22. februara i sa nemačkom komandom u Konjicu. Ovi pokreti četnika, delom samostalni, delom uz pomoć Italijana, velikim delom su se uklapali u Mihailovićevu koncepciju. Tako se stvorila slika jedne koncentrične operacije JVuO u okviru jedne zajedničke operacije opkoljavanja partizana na prostoru Prozor – Jablanica.

Bitka za Konjic

Glavni članak: Bitka za Konjic februara 1943.

Kad je Treća divizija NOVJ izbila pred Konjic, suočila se sa značajno drugačijom situacijom od predviđene. Propustom Prve divizije, italijanski garnizon je ojačan jednim bataljonom Nemaca, jednim domobrana i četom ustaša. S druge strane, u oblast je pristigla četnička grupacija od oko 3.000 boraca iz Mileševskog korpusa, kao i delovi Durmitorskog odreda iz Limsko-Sandžačkih Odreda, sve to pod komandom Lukačevića, i takođe uspostavila vezu sa garnizonom. međutim, za ostvarenje plana Vrhovnog štaba zauzimanje Konjica bilo je od odlučujućeg značaja, tako da je napad ipak izveden. Prema planu napada, 5. crnogorska određena je za napad po desnoj strani Neretve, dok je 10. hercegovačka trebalo da pređe Neretvu, i izvede napad sa juga i istoka. Napad je počeo 22. februara uveče.

Napad je okončan neuspehom usled velike premoći posade Konjica. Uprkos velikom zalaganju, 5. crnogorska zaustavljena je u svom napadu od brojčano i tehnički jačeg utvrđenog neprijatelja. 10. hercegovačka pri svom pokušaju izbijanja na polazne položaje za napad, umesto sa manjim grupama lokalnih četnika koje su očekivane, suočila se sa veoma krupnim četničkim snagama. Izgubila je energiju na raščišćavanje i odbijanje četnika na širokom području, tako da se njeno dejstvo na Konjic slabo osetilo.

Druga divizija rešila je svoj deo posla prema Mostaru već 16. februara, pa je delom snaga asistirala Trećoj kod 22. februara kod Jablanice. Nakon likvidacije Jablanice, njena Četvrta proleterska brigada stavljena je na raspolaganje Trećoj diviziji za napad na Konjic. Uz podršku Tenkovske čete Vrhovnog štaba, koja je takođe stavljena na raspolaganje za ovu svrhu, napad je obnovljen 24. februara, a najžešće borbe bile su tokom noći 25/26. februara. Međutim, kombinovana odbrana Konjica izdržala je i taj napad. Tadašnji komandant Jugoistoka Aleksandar Ler nem. Alexander Löhr napisao je kasnije u svojim sećanjima:

117. lovačka divizija, koja je prodirala od Ivan Sedla ka severozapadu, vodila je od početka teške borbe, pa je na kraju odbijena i odbačena. Jedan njen deo morao je da se spasava u Konjicu, koji je bio utvrđen i posednut od Italijana i četnika. Ovo mesto su partizani okružili i tako je došlo do toga da su se ovde, pod pritiskom događaja, borili na istom frontu Nemci i četnici - doduše odvojeni jedni od drugih italijanskim jedinicama.

.

Vrhovni štab nastojao je dalje da ojača snage za ovu odlučujuću bitku. Dok su dve brigade Prve proleterske divizije odbijale napade Nemaca iz Sarajeva prema Konjicu, treća - 3. krajiška, bila je angažovana u odbrani Prozora. Ona je dobila je naređenje da se 25. februara ujutro izvuče iz kontakta sa neprijateljem i odmaršuje na Konjic. Međutim, samo što je njen marš počeo, došlo je do preokreta: druga predviđena divizija za napad na Prozor, 717, konačno je prikupljena, i tog jutra krenula je u nastupanje, vršeći bočni prodor prema Prozoru, i prema Šćitu, gde je bila smeštena Centralna bolnica. Stoga je naređenje Trećoj krajiškoj opozvano, i ona je hitno vraćena u borbu protiv 717. divizije.

Na taj način je situacija snaga NOVJ postala kritična. Tri brigade prikupljene za napad na Konjic, nisu bile dovoljne da reše taj zadatak, a ostale snage bile su vezane u teškim odbrambenim borbama sa nadmoćnim neprijateljem, koji je nastupao iz Sarajeva, Mostara i Gornjeg Vakufa koncentrično prema Jablanici. U toj fazi Vrhovni štab doneo je odluku da odustane od napada na Konjic i sve snage koncentriše za protivnapad u suprotnom smeru, prema severozapadu.

Protivudar kod Gornjeg Vakufa

Nakon neuspeha u napadu na Konjic, Vrhovni štab je doneo odluku o rušenju mosta na Neretvi i protivudaru u suprotnom smeru, prema Gornjem Vakufu. Ovo nastupanje trajalo je od 3. do 5. februara.

U ovom kritičnom trenutku, Tito je doneo odluku o promeni težišta dejstava. Naredio je da se minira most u Jablanici, da se na Neretvi zadrže samo zaštitnice, a da glavnina snaga usiljenim maršem krene nazad, prema Gornjem Vakufu. Između Gornjeg Vakufa i Prozora nastupala je borbena grupa sastavljena od nemačke 717. divizije, dva bataljona 718. divizije i ustaškog 5. stajaćeg djelatnog zdruga. Na ove snage trebalo je da izvede protivnapad 9 brigada NOVJ, da ih potisne prema Bugojnu, i na taj način olakša operativnu situaciju grupacije NOVJ.

Protivnapad kod Gornjeg Vakufa zamišljen je kao operacija opkoljavanja: dve brigade Prve proleterske divizije trebalo je da na desnom krilu usiljenim maršem zaobiđu nemačke krilne položaje i da se po dubini sa severa spuste prema cesti Gornji Vakuf - Bugojno, dok je 7. divizija sa Trećom krajiškom brigadom trebalo da nastupa prema tom putu sa južne strane. Na središnje nemačko-ustaške snage napadale su dve brigade Druge divizije i Prva dalmatinska.

Usled različite polazne udaljenosti, napad nije počeo jednovremeno. Jedinice su se uključivale po delovima, kako su pristizale. Tokom 3. i 4. marta pritisak na nemačko-ustaške snage je rastao, tako da su one 4. marta počele da se povlače. Opkoljavanje međutim nije uspelo - severni i južni bočni napadni klinovi ostali su međusobno udaljeni oko 7 km. Tokom napada borci Druge proleterske brigade zarobili su majora Artura Štrekera (nem. Arthur Strecker), komandanta 3. bataljona 738. puka. Imajući u rukama 25 nemačkih vojnika, među kojima i jednog majora, oko 100 vojnika NDH i oko 600 Italijana, Vrhovni štab odlučio je da inicira razmenu zarobljenika. Razgovori predstavnika dveju strana koji su usledili poznati su kao Martovski pregovori. Ovaj događaj je posle rata različito tumačen i široko komentarisan. Kako pokazuju dokumenti NOVJ, tokom tih pregovora došlo je do primirja između partizana i Nemaca. O tome govore dva dokumenta, prvo je uputstvo CK KPJ od 29. marta i u njemu se kaže: "Na svom putu, tj. prilikom prebacivanja, ne sukobljavajte se sa Nemcima, ne preduzimajte nikakve akcije na pruzi, jer je to u interesu sadašnjih naših operacija... Najvažniji naš zadatak sada jeste uništiti četnike Draže Mihailovića i razbiti njegov upravni aparat, koji predstavlja najveću opasnost za daljnji tok Narodno-oslobodilačke borbe. Sve ostalo saznaćete kad se sastanemo. Drugi dokument je obaveštenje Tita od 30. marta Štabu Prvog Bosanskog korpusa: Iskoristivši kontakt za razmjenu zarobljenika sa Nijemcima, mi smo uspjeli neutralizirati Nijemce od četnika i Talijana. O tome morate voditi i vi računa i svu vašu borbu upotrijebiti protiv četnika u centralnoj Bosni i Krajini, a obranbenu borbu voditi protiv ustaša, ako vas napadnu ili pomažu četnike. To je privremeno - do dalje naredbe.

Borbena dejstva nastavila su se nezavisno od ovih razgovora. Tokom 4. marta četnici Petra Baćovića ušli su u Imotski potisnuvši 4. dalmatinsku brigadu, a 5. marta izviđački bataljon 369. legionarske divizije ušao je u Livno. To je predstavljalo dodatno ugrožavanje pozicije grupacije NOVJ sa juga i jugozapada. Dok su se nemačke snage kod Gornjeg Vakufa povlačile u Bugojno, Tito je već 4. marta naredio još jedan zaokret za 180 stepeni, te usiljeni marš jedinica i bolnice nazad na Neretvu, u cilju njenog forsiranja. Međutim, ono što je odgovaralo partizanima bila je odluka italijanske komande da veći deo četničke Konjičke grupe premesti na druge položaje. Desna kolona ove grupe dobila je zadatak da "goni" navodno razbijene grupe partizana severozapadno od Konjica, u rejonu Bitovnje. Srednja kolona, Limski i Komski odredi pod komandom Andrije Veskovića dobili su zadatak da pređu na teren jugozapadno od Mostara i tamo napadnu 9. dalmatinsku diviziju. Isti zadatak dobija i Zetski odred Baje Stanišića. Međutim, iako je na sektoru prema Devetoj dalmatinskoj diviziji bilo skoncentrisano preko 10.000 Italijana, četnika i ustaša, nije joj blokiran put prema severozapadu, pa se ona neometano prebacila na prostor jugozapadno od Jablanice. Na levoj obali Neretve tako ostaje usamljena Leva kolona Konjičke grupe, sastavljena uglavnom od Durmitorskog odreda, jačine dve brigade sa oko 900 boraca, raspoređenih na položajima Ostrožac - Krstac - Glogošnica.

Ovo oštro manevrisanje kojem je Tito pribegao u dva navrata, takođe je predmet različitih tumačenja. Prema jednom koje je sugerisao Tito u svom TV-intervjuu 1973. povodom četrdesete godišnjice bitke na Neretvi, to je bio jedinstven plan u kome je rušenje mosta na Neretvi trebalo da obmane neprijatelja u pogledu smera proboja. Protivudar kod Gornjeg Vakufa, osim što je služio istom cilju, trebalo je da odbijanjem neposredne omogući potrebno vreme i prostor za manevar. Kritike i alternativna tumačenja zasnivaju se na neizvesnosti da li se moglo znati da će, nakon rušenja mosta, prelazak Neretve kod Jablanice uopšte biti moguć. Sećanje Ljuba Vučkovića, tada komandanta Druge dalmatinske, potkrepljuje prvu verziju.

U štab brigade, koji je bio u selu Slatini, 4. marta oko podne je stigao kurir motociklist s naređenjem da se komandant brigade hitno javi u Vrhovni štab... Dok sam izlagao situaciju na frontu brigade, dok sam pričao o neprijatelju, njegovoj jačini i o našim položajima drug Tito me je upitao da li je neprijatelj ponovo u Jablanici. Kada sam mu odgovorio potvrdno, on je rekao da to nijesmo smjeli dozvoliti. Rekao sam da zadatak brigade nije bio da brani Jablanicu već pravce koji vode iz Jablanice prema dolini Rame, ali da će, ako je to potrebno, Jablanica već u toku noći ponovo biti u našim rukama. Na to je drug Tito kratko odgovorio: »Da, biće potrebno«. Podrobno me je, zatim, upoznao sa situacijom prema Gornjem Vakufu, koja se iz časa u čas mijenjala u našu korist. Očekivalo se da će se Nijemci, potpuno razbijeni, već u toku noći povući prema Gornjem Vakufu... Zatim je izdao usmeno naređenje o predstojećem radu Druge dalmatinske. Drug Tito je postavio brigadi ovaj zadatak: »U što kraćem vremenu ponovo osloboditi Jablanicu i pripremiti se za forsiranje Neretve. Neretvu forsirati na sektoru od Rame do Donje Jablanice, na mjestu koje sami odaberemo. Forsiranje izvršiti gaženjem ili čamcima, ili preko srušenog mosta u Jablanici, kako štab brigade ocijeni da je najsigurnije. Priprema da bude što kraća, jer je zadatak neophodno potrebno izvršiti u toku naredna dva dana«.

Nemačka grupacija odbačena kod Gornjeg Vakufa, sredila se u očekivanju nastavka napada NOVJ. Kako napad nije usledio, nastupanje prema Prozoru i Jablanici obnovljeno je 8. marta.

Bitka na Neretvi

Prenos ranjenika preko Neretve.

Druga dalmatinska brigada je 4/5. marta uz pomoć Tenkovske čete po navodima zvanične istorije napala i razbila četničku grupu od 70-ak boraca i ponovo zauzela Jablanicu. Međutim, prema izveštaju Sretena Žujovića Titu od 3. marta 1943. tog jutra oko 5-6 sati jedan bataljon 2. dalmatinske brigade ušao u Jablanicu u potrazi za namirnicama i tom prilikom likvidirao navedenu četničku grupu, zarobivši nekoliko četnika, koji će biti sprovedeni na ispitivanje u Vrhovni Štab. Druga dalmatinska i Druga proleterska brigada dobile su zadatak da se tokom noći 6/7. marta prebace preko ruševina mosta u Jablanici na levu obalu Neretve, savladaju četničku odbranu i uspostave mostobran. Četvrta desetina druge čete 3. bataljona Druge dalmatinske pod komandom narodnog heroja Steve Opačića dobrovoljno se prijavila da se prebaci prva. Da bi prikrili prebacivanje, bataljoni dve brigade duž obale Neretve otvorili su vatru na četničke položaje na drugoj strani. Desetina je daskama improvizovano premostila raspon između srušenih krakova mosta i popela se uz konstrukciju na drugu stranu, gde je ručnim bombama uništila četnički bunker. Nakon nje, na isti način su se prebacili ostali delovi bataljona, pa zatim i dva bataljona Druge proleterske. Ova tri bataljona u zoru su jurišem razbila četničku 2. durmitorsku brigadu kapetana Nikole Bojovića i obezbedile mostobran.

Pionirska četa Vrhovnog štaba pod komandom Vladimira Smirnova napravila je improvizovanu konstrukciju koristeći se kracima srušenog mosta u Jablanici. Od 5. do 9. marta dve brigade Treće divizije odbacile su nemačku 718. diviziju do samog Konjica otvorivši tako preko mosta u Ostrošcu još jedno mesto za prelaz Neretve. 8. marta deo Sedme banijske divizije stvara mostobran kod Glogošnice, južno od Jablanice i dobija zadatak da preko Prenja prodre prema Nevesinju, ali sledećih dana biva odbijen od četnika kod Risovca. Pošto je novopridošla Deveta dalmatinska divizija izgubila mostobran kod Glogošnice, dve brigade Sedme divizije dobijaju zadatak da brane Jablanički mostobran na levoj obali Neretve, dok Deveta Dalmatinska divizija dobija da brani ovaj mostobran na desnoj obali Neretve. Napade na jablanički mostobran vršio je veći deo hercegovačkih četnika, na levoj obali predvođen Jovanom Pantićem, a na desnoj Miloradom Popovićem. Teške borbe vode se sve do 14. marta, ali partizani uspevaju da očuvaju mostobran. Kompletna Glavna operativna grupa Vrhovnog štaba prešla je Neretvu do 14. marta, prebacivši Centralnu bolnicu i držeći zaštitnice pred nastupanjem Nemaca iz pravca Prozora (717. divizija) i Tomislavgrada (369. divizija).

Istočno od Neretve, Glavna operativna grupa držala je inicijativu u svojim rukama, goneći četnike. Pošto je lako razbila Durmitorski odred, na red dolazi obračun sa grupom od oko 2.500 četnika pod komandom Vojislava Lukačevića, sa kojima se vodi borba od 9. do 12. marta, kada Druga proleterska brigada slama poslednji otpor četnika kod Boračke Drage. Tokom ovih borbi došlo je do rasula u četničkim redovima, delom i zbog toga što značajan deo mobilisanih "četnika" nije želeo da se bori, kako je rečeno, "protiv svoje braće, sestara i komšija iz redova NOVJ". Neki od njih su pristupili partizanima, a neki dezertirali i bežali svojim kućama. Četnička komanda pokušavala je da zaustavi povlačenje i rasulo svojih snaga i zaustavi napredovanje NOVJ, dovodeći druge raspoložive jedinice, ali sa objektivnim zakašnjenjem, zbog opstrukcija italijanske komande. Do značajne bitke došlo je kod Glavatičeva 15/17. marta, gde su prikupljene četničke snage Limskog i Komskog odreda, hercegovački četnici Milorada Vidačića i Zetski odred Baje Stanišića ponovo razbijene od strane jedinica NOVJ. Odatle se operativna grupa NOVJ razvila u dve kolone. Severna je nastupala prema Kalinoviku, gde je do 22/23. marta u oštrim borbama uspela da prvo potuče kod Oblja i Uloga četničke snage, i zaobilaznim putem zađe sa istočne strane Kalinovika kod sela Jelašac i zapreti opkoljavanjem novodovedene snage crnogorskih četnika pod komandom Pavla Đurišića, sa kojim je bio i Draža Mihailović, a koje su dotad imale inicijativu na području Kalinovačke visoravni prema Glavatičevu. Južna kolona je u borbama 22-28. marta porazila kombinovane snage pod komandom Baja Stanišića i Milorada Vidačića ojačane italijanskim delovima. Prvo su Čevrta i Peta crnogorska brigada na p. Crvanj kod s. Osredak iz dva pravca napale i razbile četnike M. Vidačića, nagnavši ih na povlačenje u neredu, a zatim kod s. Kljuni razbile italijansku kolonu, te zauzeli prvo Kifino Selo, a zatim i Nevesinje. Nakon toga jedan deo partizana kreće prema Drini i Foči - glavnina Prve i Druge divizije, dok pojačana Treća divizija u narednom periodu vodi borbe protiv hercegovačkih četnika i Italijana, sve do kraja aprila, kada prelazi u Crnu Goru.

Istovremeno, Sedma banijska i Deveta dalmatinska divizija bile su zadužene da transportuju Centralnu bolnicu preko besputnog zaleđenog Prenja. Pošto je u bolnici došlo do epidemije pegavog tifusa, epidemija se raširila i na borce ove dve divizije, što je u narednom periodu znatno uticalo na njihovu borbenu sposobnost i na gubitke. Da bi se zaštitio transport ranjenika, držano je obezbeđenje prema nemačkoj 718. diviziji u Konjicu, čiji su delovi vršili česte ispade pokušavajući da preseku partizanske kolone. U dokumentima 718. divizije zabeležena je borba kod mesta Bijela, kad su Nemci u napadu izgubili jedan tenk. Kao poslednja zaštitnica, 22. marta se Treća krajiška brigada odvojila od nemačkih delova iz Konjica.

Treća divizija NOVJ zauzela je 1. aprila Gacko od četnika i Italijana, dok su se Prva i Druga divizija orijentisale prema Drini. Obalu Drine su italijansko-četničke snage utvrdile u nameri da spreče prelaz snagama NOVJ, pa ove nisu uspele da forsiraju Drinu iz pokreta. To je dovelo do desetodnevnog zastoja, a napredovanje snaga NOVJ nastavljeno je bitkom na Drini od 7. aprila.

Izvod iz Lerovog izveštaja nakon operacije Vajs. U poslednjem pasusu piše: Nedavne borbe pokazuju da je Mihailović omanuo kao vojni lider. Neshvatanje datih mogućnosti u pogledu vremena, prostora i terena čini njega najodgovornijim za nedavne neuspehe.

U borbama na Neretvi i u istočnoj Hercegovini četničke snage vođene s jedne strane pod italijanskom komandom, a s druge strane pod komandom Zaharija Ostojića, a posle bitke kod Glavatičeva i pod ličnom Mihailovićevom komandom teško su potučene, uprkos relativnoj brojčanoj nadmoći, podršci i snabdevanju od strane Italijana i povoljnim položajima. Treba reći da su se ciljevi, strategija i taktika italijanske i četničke komande dosta razlikovali, a ponekad bili potpuno suprotni, pa je razjareni Ostojić početkom marta naredio napad na Italijane, što odbijaju Jevđević i Stanišić, sugerišući Mihailoviću da Ostojić nije zbog svog (ne)iskustva i plahovitosti pogodna ličnost za komandanta operacija u ovako složenim okolnostima. Uprkos svemu tome, na strani 29 svog izveštaja Vrhovnoj komandi Vermahta od 1. aprila 1943. komandant Jugoistoka Ler dao je ocenu da je Mihailovićevo loše rukovođenje bilo glavni razlog neuspeha četnika:

Bitka za ranjenike

Od početka neprijateljske ofanzive, na slobodnoj teritoriji su postojala četiri stacionarna bolnička centra: dva u Bosanskoj krajini, jedan u Lici i jedan na Kordunu. Sem toga, u Bihaću je smešteno nekoliko stotina lakših ranjenika. Ukupno je u tim bolničkim centrima bilo na lečenju oko 3.000 ranjenika i bolesnika. Bilo je izvesno da će neprijateljske snage da prodru i zaposednu slobodnu teritoriju i da neće imati milosti prema ranjenima i bolesnima.

Već je 24. januara započela evakuacija pojedinih bolnica na području Drvara, gde je organizovan prihvat. Tih dana je načelnik Sanitetskog odeljenja Vrhovnog štaba dr Gojko Nikoliš ispitivao mogućnost da se ranjenici sklone u šume planine Osječenice. Pošto se uverio da za to nema uslova, vratio se u Drvar. Kada je 30. januara Nikoliš podneo izveštaj Josipu Brozu Titu o sanitetskoj situaciji i o uslovima na Osječenici, Tito mu je saopštio svoju odluku da se organizuje evakuacija ranjenika i bolesnika pravcem kojim će nastupati Glavna operativna grupa ka Hercegovini. Odmah su zadata naređenja i uputstva o evakuisanju bolnica. Bilo je predviđeno da se bolnice evakuišu ka Drvaru i Mliništu. Iz tih rejona trebalo je da se upute u Glamočko polje i dalje preko Livanjskog polja ka Prozorskoj kotlini.

Zahvaljujući uspešnom otporu Sedme banijske divizije i jedinica Prvog bosanskog korpusa NOVJ, sve bolnice su na vreme prebačene u rejon Drvara i Mliništa. Sanitetski odsek Vrhovnog štaba organizovao je ranjenike na vojnički način: formirane su desetine, vodovi, čete, ešaloni i grupe ešalona, a ranjenici su klasifikovani po pokretljivosti na pešačke, konjanike i nepokretne (na nosilima). Za prebacivanje težih ranjenika upotrebljeni su raspoloživi kamioni i autobusi, šumska železnica od Oštrelja do Mliništa i konji za one koji su mogli da jašu. Rukovođenje u toku pokreta olakšavala je telefonska veza koja je postojala na pravcima kretanja ranjeničkih ešalona.

Prva etapa marša ranjeničkih kolona od Drvara do Glamočkog polja okončana je 12. februara, po snegu i jakim mrazevima. Posle kraćeg predaha i obrazovanja kolona prema pokretljivosti ljudi (nepokretni, konjanici, pešaci) pokret je nastavljen pod povoljnijim vremenskim uslovima. U daljoj evakuaciji su učestvovali su italijanski, domobranski i četnički zarobljenici, omladina iz zbega, 16. banijska brigada, a posle prelaska preko Neretve ostatak Sedme banijske divizije, kao i cela Deveta dalmatinska divizija. U evakuaciji pomažu i članovi Vrhovnog štaba NOVJ, Moša Pijade i Ivan Milutinović.

Posledice

Srušeni most izgrađen za potrebe snimanja filma

Muzej bitke na Neretvi

Nakon bitke na Neretvi četnici više ne predstavljaju ozbiljnu vojnu silu i skoro su neutralisani zapadno od Drine. Ovo je imalo značajne posledice nekoliko meseci kasnije kada je kapitulirala Italija. Tada su partizanske snage bile jedine u prilici da razoružaju italijanske garnizone te uspostave logističke veze sa zapadnim saveznicima u Italiji. Partizani su time ne samo stekli dodatnu vojnu prevagu u odnosu na četnike, nego i postali dovoljno snažan politički faktor da na Teheranskoj konferenciji budu zvanično priznati kao deo savezničke koalicije.

Literatura

• Pavlowitch, Stevan K. (2008). Hitler's new disorder: the Second World War in Yugoslavia. Columbia University Press. ISBN 978-0-231-70050-4. 
• Tomasevich, Jozo (1975). War and Revolution in Yugoslavia, 1941–1945: The Chetniks. Stanford: Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-0857-9. 

Dodatna literatura

• Roland Kaltenegger. TOTENKOPF & EDELWEIß. Arhivirano iz originala 27. 08. 2014. g. , Ares Verlag 2008.
• Thomas Cassagrande (2003). Die volksdeutsche SS-Division "Prinz Eugen": die Banater Schwaben und die Nazionalsocialistiscchen Kriegsverbrechen. Frankfurt am Mein: Campus Verlag. 

Spoljašnje veze

• Bitka na Neretvi - kratak pregled
• Izveštaj Komande Jugoistoka od 1. aprila 1943. Komandi kopnene vojske (Oberkommando des Heeres), Nacionalna arhiva Vašington, NAW, T78, roll 332, frame 6290035
• Oslobodilački rat naroda Jugoslavije, 2, prepravljeno i dopunjeno izdanje, knjiga 1 – Vojnoistorijski institut, Beograd 1957 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (17. mart 2011)
• Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom XII (nemački dokumenti) Arhivirano na sajtu Wayback Machine (7. decembar 2013), Vojnoistorijski institut, Beograd
• Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom XIII (italijanski dokumenti) Arhivirano na sajtu Wayback Machine (17. mart 2011), Vojnoistorijski institut, Beograd
• Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom XIV (četnički dokumenti) Arhivirano na sajtu Wayback Machine (8. decembar 2013), Vojnoistorijski institut, Beograd
• Kumm, Otto (1978). Vorwärts, Prinz Eugen! Geschichte der 7. SS-Freiwilligen-Division "Prinz Eugen". Coburg: Munin-Verlag. Arhivirano iz originala 24. 08. 2014. g. Pristupljeno 05. 06. 2011. 
• Schraml, Franz (1962). Kriegsschauplatz Kroatien. Neckargemünd: Kurt Vowinckel Verlag. 
• Primorac, Rudolf (1986). OPERATIVNO-TAKTIČKA ISKUSTVA IZ PRVE POLOVINE NARODNOOSLOBODILAČKOG RATA. Beograd: Vojnoizdavački i novinski centar. Arhivirano iz originala 12. 09. 2011. g. Pristupljeno 04. 07. 2011. 
• NERETVA - zbornik, knjiga 1, Vojnoizdavački zavod, Beograd, 1965.
• NERETVA - zbornik, knjiga 2, Vojnoizdavački zavod, Beograd, 1965.
• NERETVA - zbornik, knjiga 3, Vojnoizdavački zavod, Beograd, 1965.