Italija
| Republika Italija Repubblica Italiana (italijanski) | |
|---|---|
 | |
| Glavni grad i najveći | Rim 41° 54′ N 12° 29′ E / 41.900° S; 12.483° I |
| Službeni jezik | italijanski 1) |
| Vladavina | |
| Oblik države | Unitarna parlamentarna ustavna republika |
| — Predsednik | Serđo Matarela |
| — Premijer | Đorđa Meloni |
| — Predsednik Senata | Injacio La Rusa |
| — Predsednik Komore poslanika | Lorenco Fontana |
| Istorija | |
| Nezavisnost | 17. mart 1861. |
| — Stvaranje republike | 2. jun 1946. |
| Pristup u EU | 25. mart 1957. |
| Geografija | |
| Površina | |
| — ukupno | 301.338 km2 (69) |
| — voda (%) | 2.4 |
| Stanovništvo | |
| — 2022.[1] | 58.853.482 (25) |
| — gustina | 195,31 st./km2 (71) |
| Ekonomija | |
| BDP / PKM | ≈ 2023[2] |
| — ukupno |  3,195 bln. $ (12) |
| — po stanovniku | 54.216 $ (32) |
| IHR (2021) | 0,895 (30) — veoma visok |
| Valuta | evro2) |
| — kod valute | EUR |
| Ostale informacije | |
| Vremenska zona | UTC +1, +2 (CET, CEST) |
| Internet domen | .it, .eu |
| Pozivni broj | +39 |
1) Uz italijanski, službeni jezici su nemački u Južnom Tirolu i francuski u Dolini Aoste 2) Do 2002. italijanska lira | |
Italija (ital. Italia), zvanično Republika Italija (ital. Repubblica Italiana), država je na jugozapadnom delu Evrope.[3] Smeštena usred Sredozemnog mora, sastoji se od poluostrva omeđenog Alpima i okruženog sa nekoliko ostrva. Italija deli kopnene granice sa Francuskom, Švajcarskom, Austrijom, Slovenijom i enklaviranim mikrodržavama Vatikanom i San Marinom. Ima teritorijalnu eksklavu u Švajcarskoj, Kampione, i određena ostrva u Africi. Pokriva površinu od 301.340 km², sa populacijom od oko 60 miliona, što je čini trećom najmnogoljudnijom državom članicom Evropske unije, šestom u Evropi, i desetom po veličini zemlje na kontinentu po površini. Njen glavni i najveći grad je Rim.
Italijansko poluostrvo je istorijski bilo matično mesto brojnih drevnih naroda i odredište mnoštva drugih naroda i kultura koji su emigrirali tokom istorije. Drevna rimska država je nastala u Laciju i proširila se po celom poluostrvu i teritorijama oko mediteranskog basena kroz proces romanizacije. Do prvog veka pre nove ere, Rimsko carstvo je proširilo svoju teritoriju širom Evrope, Severne Afrike i Bliskog istoka, osnivajući Pax Romana. Tokom ranog srednjeg veka, Zapadno rimsko carstvo je palo, hrišćanska crkva je nastala i Italija je doživela unutrašnju migraciju iz okolnih plemena. Do 11. veka, italijanske gradove-države i pomorske republike su se proširile, donoseći obnovljeni prosperitet kroz trgovinu i postavljajući temelje za moderni kapitalizam. Italijanska renesansa je cvetala u Firenci tokom 15. i 16. veka i proširila se na ostatak Evrope. Italijanski istraživači su takođe otkrili nove puteve ka Dalekom istoku i Novom svetu, pomažući da se uvede evropsko doba otkrića. Međutim, vekovi rivalstva i sukoba između italijanskih gradova-država, između ostalih faktora, ostavili su poluostrvo podeljeno na brojne države sve do kasnog modernog perioda. Trgovačka i politička moć Italije značajno je oslabila tokom 17. i 18. veka sa opadanjem Katoličke crkve i sve većim značajem trgovačkih puteva koji su zaobilazili Sredozemno more.
Posle vekova političkih i teritorijalnih podela, Italija je skoro u potpunosti ujedinjena 1861. godine nakon ratova za nezavisnost i Pohoda hiljade, čime je uspostavljena Kraljevina Italija. Od kasnog 19. veka do početka 20. veka, Italija se brzo industrijalizovala, uglavnom na severu i stekla kolonijalno carstvo, dok je jug ostao u velikoj meri osiromašen i isključen iz industrijalizacije, podstičući veliku imigrantsku dijasporu. Uprkos tome što je bila jedna od savezničkih sila pobednika u Prvom svetskom ratu, Italija je ušla u period ekonomske krize i društvenih previranja, što je dovelo do uspona italijanske fašističke diktature 1922. Tokom Drugog svetskog rata, Italija je prvo bila deo Osovine sve dok se nije predala savezničkim silama. Bila je okupirana od strane nacističke Nemačke uz fašističku kolaboraciju (1940-1943), a potom i od savezničke strane tokom italijanskog otpora i oslobođenja Italije (1943-1945). Nakon završetka rata, zemlja je referendumom zamenila monarhiju republikom i doživela je produženi ekonomski procvat, postajući glavna napredna ekonomija.
Italija ima osmi najveći nominalni BDP na svetu, deveto po veličini nacionalno bogatstvo i treće po veličini zlatne rezerve centralne banke. Zemlja je opisana kao „najmanja od velikih sila“ i ima značajnu ulogu u regionalnim i globalnim ekonomskim, vojnim, kulturnim i diplomatskim poslovima. Italija je osnivač i vodeća članica Evropske unije i nalazi se u brojnim međunarodnim institucijama uključujući NATO, G7, Ujedinjenje za konsenzus i mnoge druge.
Kao izvor mnogih pronalazaka i otkrića, zemlja se smatra kulturnom supersilom i dugo je bila globalni centar umetnosti, muzike, književnosti, nauke i tehnologije i mode. Ima najveći broj mesta svetske baštine na svetu (58) i peta je najposećenija zemlja na svetu.
Geografija[uredi | uredi izvor]
Položaj[uredi | uredi izvor]
Italija se nalazi u južnoj Evropi, između 35° i 47° severne geografske širine i 6° i 19° istočne geografske dužine. Italija obuhvata Apeninsko poluostrvo, tri velika ostrva na Sredozemnom moru: Siciliju, Sardiniju i Elbu, kao i nekoliko manjih. Jedinu kopnenu granicu ima na severu, na Alpima, gde se graniči sa Francuskom, Švajcarskom, Austrijom i Slovenijom. Kopnenu granicu grubo određuje alpska vododelnica, koja okružuje Padsku i Venecijsku niziju. Nezavisne države San Marino i Vatikan su enklave unutar teritorije Italije, dok je Kampione d’Italija italijanska esklava u Švajcarskoj. Oblik zemlje podseća na čizmu, a Sicilija asocira na trougao. Izlazi na pet mora: Jonsko, Jadransko, Ligursko, Tirensko i Sredozemno more.
Ukupna površina države iznosi 301.230 km², od čega je 294.020 km² kopno, a 7.210 km² je voda.
Geologija i reljef[uredi | uredi izvor]
Kroz celo poluostrvo prostiru se Apenini, a na severu jedan deo Alpa pripada Italiji. Najviši vrh Italije je Mon Blan de Kurmajor visine 4.748 m. Duž zapadne italijanske obale protežu se sa severa u pravcu juga sledeće rivijere: Italijanska rivijera u Liguriji, Etrurska rivijera u Toskani i Napuljska rivijera u Kampanji. Istočna obala je od Trsta na severu do Galjana na jugu (može se i reći do Otranskih vrata).
Država se nalazi na granici Evroazijske i Afričke ploče, što doprinosi značajnoj seizmičkoj i vulkanskoj aktivnosti. U Italiji se nalazi 14 vulkana, od kojih su četiri aktivna: Etna na Siciliji, Stromboli, Vulkano i Vezuv. Vezuv je jedini aktivni vulkan u kontinentalnoj Evropi i poznat je zbog svoje erupcije koja je uništila Pompeju i Herkulaneum. Nekoliko ostrva i brda je stvoreno vulkanskom aktivnošću, a severozapadno od Napulja se nalazi prilično aktivna kaldera Kampi Flegreji.
Vode[uredi | uredi izvor]
Reke Italije otiču u Jadransko, Jonsko, Sredozemno, Tirensko, Ligursko, Crno i Severno more. Najduže reke su Po, Adiđe, Tibar, Ada, Oljo, Tanaro, Tičino i Arno. Po, sa 652 km je najduža italijanska reka, teče na od Alpa na zapadnoj granici sa Francuskoj i uliva se u Jadransko more. U najveća italijanska jezera ubrajaju se Garda (367,94 km²), Mađore (212,51 km², na granici sa Švajcarskom) i Komo (145,9 km²) u severnoj Italiji i Trazimensko jezero (124,29 km²) i Bolsena (113,55 km²) u srednjoj Italiji.
Klima[uredi | uredi izvor]
Klima Italije drastično varira od stereotipne mediteranske klime u zavisnosti od lokacije. Primorskim delovima Ligurije i većim delom Apeninskog poluostrva južno od Firence vlada klasična mediteranska klima. Veći deo severnih unutrašnjih oblasti Italije, oko Torina, Milana i Bolonje ima kontinentalnu klimu, koja se često po Kepenovoj klasifikaciji klimata klasifikuje i kao vlažna suptropska klima. Primorski delovi poluostrva mogu imati drastično drugačiju klimu od planina i dolina u unutrašnjosti, posebno tokom zimskih meseci, kada na planinskim delovima vladaju hladnoće i sneg. Primorski regioni imaju blage zime i topla i obično suva leta, mada i doline u unutrašnjosti mogu biti prilično tople leti.
Istorija[uredi | uredi izvor]
Od praistorije ka Rimskoj državi[uredi | uredi izvor]
Iskopavanja širom Italije pokazuju prisustvo modernog čoveka na ovim prostorima još od paleolita, otprilike pre oko 200.000 godina.[4]
Današnji Italijani su potomci starih plemena koja su se još početkom prvog milenijuma p. n. e. nastanila u krajevima između Alpa, i po celom Apeninskom poluostrvu i Siciliji. Ovi narodi su bili različitog porekla. Najstariji su bili Liguri i Iliri, koje su italijanski preci potisnuli pred kraj 2. i početkom prvog milenijuma p. n. e. Negde u 8. veku p. n. e. između rijeke Arno i Tibar nastanili su se i Etrurci, koji su se u 7. veku p. n. e. proširili sve do reke Po i Korzike. U tim krajevima bili su nastanjeni još mnogi narodi. Tako su u područjima oko današnje Venecije živeli Veneti, tako da se danas italijanska regija u kojoj je živeo ovaj grad zove Veneto, Na Siciliji su živeli Siculi, Sicani i Elimi.
Sabinjani i Latini živeli su u Laciju, zajedno sa Faliscima, Ekvima, Hernicima i Ausonima. U Abrucu su živeli Vestini, Paeligni i Marsi. Frentani, Picenti i Marucini naseljavali su središnju obalu Jadrana. Samniti i Lucani živeli su u Molizeu i Basilikati. Jezgru nove nacije svakako su dali oni narodi i plemena po kojima su Italijani dobili ime, zvali su se Italici (ili Itali). Italici nisu bili jedno pleme, bijahu podijeljeni na 4 glavna plemena, to su: Latini, Falisci, Osci i Umbri (ili Umbrijci).
U 8. i 7. veku p. n. e. antički Grci su osnovali svoje kolonije duž obale Sicilije i u južnim delovima Apeninskog poluostrva. Rimljani su kasnije nazvali ovu oblast Velikom Grčkom, zbog velike brojnosti Grka.[5][6][7]
Antički Rim[uredi | uredi izvor]
Stari Rim je na početku bila mala poljoprivredna zajednica osnovana u 8. veku p. n. e. koja je tokom vekoma izrasla u džinovsko Rimsko carstvo koje je obuhvatalo celo Sredozemno more, u kojoj su se kulture Antičke Grčke i Rima spojile u jednu civilizaciju. Ova civilizacija je bila toliko uticajna da su delovi nje opstali u modernom pravu, administraciji, filozofiji i umetnosti, formiravši temelje na kom su zasnovane zapadne civilizacije. U 12 vekova svog postojanja, Antički Rim je prešao put od monarhije preko republike do carske autokratije. U polakom opadanju od 2. veka nove ere, Rimsko carstvo se 395. godine konačno podelilo na dva dela, Zapadno rimsko carstvo i Istočno rimsko carstvo. Zapadni deo ja pao pod pritiskom Gota, posle čega je Apeninsko poluostrvo podeljeno u male nezavisne kraljevine i gradove-države u narednih 14 vekova, dok je istočni deo postao jedini naslednik antičkog Rima.
Srednji vek[uredi | uredi izvor]
Od 493. godine Ostrogoti su ponovo ostvarili političko jedinstvo Italije. Od 535. do 553. godine teritorija Italije je bila poprište Gotskog rata, koji je vodio istočnorimski car Justinijan I protiv Ostrogotskog kraljevstva. Justinijan je osvajanje Italije okončao 553. godine konačnim porazom Ostrogota i aneksijom cele teritorije Ostrogotskog kraljevstva Istočnom rimskom carstvu. Sukob, koji je trajao gotovo dvadeset godina, razorio je celu zemlju i doveo do ozbiljne demografske, ekonomske, političke i socijalne krize.
Godine vladavine Istočnog rimskog carstva je potlačenima donelo pogoršanje životnih uslova poljoprivrednika zbog teških poreskih tereta, kao raseljavanje stanovništva zbog kuge između 559. i 562. godine. Oslabljen i osiromašen region nije mogao da se suprotstavi langobardskoj invaziji pod kraljem Alboinom. Između 568. i 569. Langobardi, često uz podršku lokalnog stanovništva ogorčenog zbog vizantijskog oporezivanja, zauzimaju veliki deo Italije: od ulaska u Friuli, uskoro su osvojili većinu centralne i severne Italije, oblast kojoj je nadenuto ime Velika Langobardija, i u južnoj Italiji, koja je prozvana Mala Langobardija. Kraljevstvo Langobarda je trajalo oko dva veka, kada ih je na severu savladao Karlo Veliki 774. godine, a kasnije na jugu Normani. I tokom narednih nekoliko vekova Vizantija je bila konstantna sila na Apeninskom poluostrvu, dovoljno jaka da spreči Arabljane, Sveto rimsko carstvo i Papsku državu da stave Italiju pod svoju vlast, ali previše slaba da istera uljeze.
Posledice ratova u prvih par vekova posle pada Zapadnog rimskog carstva su dovele do toga da, dok su severno od Alpa nastajale nacionalne države, političkom scenom Italije su dominirale na zavađeni gradove, mali tirani i strani napadači. Međutim, bilo je pokušaja da se se ponovo uspostavi nezavisnost Italije od Svetog rimskog carstva za vreme Berengara Furlanskog i Arduina Ivreovskog.
Novi vek[uredi | uredi izvor]
U 14. i 15. veku, severna i srednja Italija je bila izdeljena u brojne zaraćene gradove-države, a ostatak poluostrva su obuhvatali Papska država i Napuljsko kraljevstvo. Najjače od tih gradova-država su postepeno apsorbovale okolne teritorije, što je dovelo do pojave sinjorija, regionalnih država na čijem čelu su bili trgovačke porodice koje su osnovale lokalne dinastije. Ratovi između gradova-država su bili endemski, a uglavnom su ih vodile plaćeničke vojske zvane kondotjeri, regrutovani širom Evrope, uglavnom iz Nemačke i Švajcarske, koje su uglavnom predvodili italijanski zapovednici.[8] Decenije ratova su dovele da Firenca, Milano i Venecija postanu dominantne sile koje su sklopile mir iz Lodija 1454, koji je doneo relativan mir po prvi put u nekoliko vekova. Ovaj mir će potrajati sledećih 40 godina.
Renesansa, period oživljavanja umetnosti i kulture, se pojavila u Italiji, zahvaljujući brojnim činiocima, kao što su veliko bogatstvo koje su skupili trgovački gradovima, patronstvo dominantnih porodica kao što su Medičiji iz Firence.[9][10] i dolazak grčkih učenjaka i tekstova u Italiju nakon pada Carigrada pod vlast Osmanskog carstva.[11][12][13] Italijanska renesansa je dostigla vrhunac polovinom 16. veka kada su strane invazije dovele region u vihor Italijanskih ratova. Ideje i ideali renesanse su se uskoro proširili u severnu Evropu, Francusku, Englesku i veći deo Evrope. U međuvremenu, špansko otkriće Amerike, portugalsko otkriće novih pomorskih puteva ka Aziji i uspon Osmanskog carstva su umanjili tradicionalnu italijansku dominaciju u trgovini sa Istokom, što je izazvalo dugi privredni pad celog poluostrva.
Nakon Italijanskih ratova (1494—1559), koji su započeli zbog rivalstva Španije i Francuske, gradovi-države su postepeno gubili svoju nezavisnost i došli pod stranu dominaciju, prvo pod Španijom (1559—1713), a zatim pod Austrijom (1713—1796). Između 1639. i 1631. nova epidemija kuge je odnela oko 14% stanovništva Italije.[14] Pored toga, Špansko carstvo je počelo da propada krajem 17. veka, što se odnosilo i na njegove posede u Napulju, Siciliji, Sardiniji i Milano. Južna Italija je naročito osiromašila i bila odsečena od važnih događaja u Evropi.[15] Krajem 18. veka, kao posledica Rata za špansko nasleđe, Austrija je zamenila Španiju kao dominantna regionalna sila, dok se Savojska dinastija pojavila kao regionalna sila koja je ječala u Pijemontu i Sardiniji. U istom veku, dva veka duk privredni pad je prekinut privrednim i državnim reformama koje je sprovela vladajuća elita u nekoliko država.[16] Tokom Napoleonskih ratova, severna i srednja Italija je okupirana i reorganizovana kao nova Kraljevina Italija, zavisna država Francuskog carstva,[17] dok je južnim delom poluostrva upravljao Žoašen Mira, Napoleonov zet, koji je krunisan za napuljskog kralja. Bečki kongres iz 1815. je vratio stanje onako kako je bilo krajem 18. veka, ali ideali Francuske revolucije nisu mogli biti iskorenjeni, i uskoro su se ponovo pojavili tokom političkih revolucija koje su odlikovale prvu polovinu 19. veka.
Ujedinjenje Italije[uredi | uredi izvor]
Italija je postala kraljevina 17. marta 1861, kada se najveći deo država sa ovog poluostrva ujedinio pod uticajem kralja Viktora Emanuela II, iz dinastije Savoja, koji je vladao Sardinijom i Pijemontom. Rim je još jednu deceniju ostao pod papinom vlašću da bi i on postao deo države 20. septembra 1870.
Prvi svetski rat i posledice[uredi | uredi izvor]
Iako je bila jedna od Centralnih sila, Italija je uvučena u Prvi svetski rat obećanjem Saveznika o značajnim teritorijalnim proširenjima, koja uključuje Notranjsku, bivše Austrijsko primorje, Dalmaciju, kao i delove Osmanskog carstva, po tajnim odredbama Londonskog ugovora.
Rat je u početku bio katastrofa za Italiju. Italija je stalno napadala Austrougarsku, ali je imala malo uspeha i trpela je velike gubitke, a u nemačko-austrougarskoj kontraofanzivi bila je odbačena na zapad. Italijani su ponovo napali oktobra 1918. Austrougarska vojska se raspala, a Italijani su ušli duboko u austrijsku teritoriju. Borbe su se okončale 3. novembra. Tokom rata poginulo je više od 650.000 vojnika i javni dug je porastao. Nekoliko hiljada Italijana je ostalo u granicama novoosnovane Kraljevine SHS, a oko pola miliona Južnih Slovena[18], uglavnom Slovenaca i Hrvata, i oko 200.000 Nemaca u Tirolu su postali deo Kraljevine Italije. Po odredbama mirovnih sporazuma iz Sen-Žermena, Rapala i Rima, Italija je dobila deo većinu obećanih teritorija, uključujući bivšu ugarsku luku Rijeku, ali ne i Dalmaciju (osim Zadra), zbog čega su italijanski nacionalisti opisivali pobedu „osakaćenom“.
Fašistički režim[uredi | uredi izvor]
Socijalistička agitovanja koja su usledila nakon razarajućeg Velikog rata, inspirisana Ruskom revolucijom, dovele su do nereda i anarhije širom Italije. Liberalska buržoazijka, plašeći se revolucije sovjetskog tipa, počela je da podržava malu Nacionalnu fašističku stranku, na čije čelu je bio Benito Musolini. U oktobru 1922. crnokošuljaši su pokušali da izvedu državni udar. Sam državni udar je bio neuspeh, ali je u poslednjem trenutku kralje Vitorio Emanuel III odbio da uvede vanredno stanje i imenovao je Musolinija za premijera Italije. Tokom narednih nekoliko godina, Musolini je zabranio sve političke partije i ograničio lične slobode, time stvorivši totalitarnu diktaturu, koja je privukla međunarodnu pažnju i poslužila kao inspiracija drugim državama u Evropi i svetu, među kojima su nacistička Nemačka i Frankova Španija.
Musolini je 1935. napao Etiopiju, što je dovelo međunarodne izolacije Italije i povlačenja Italije iz Društva naroda. Italija se stoga udružila sa nacističkom Nemačkom i Japanskim carstvom i snažno podržavala Fransiska Franka u Španskom građanskom ratu. Italija je 1939. anektirala Albaniju, de facto italijanski višedecenijski protektorat. Italija je stupila u Drugi svetski rat 10. juna 1940. Nakon početnih uspeha u Britanskom Somalilendu i Egiptu, Italijani su pretrpeli teške poraze u Grčkoj, Sovjetskom Savezu i severnoj Africi.
Zatim su zapadni Saveznici izvršili invaziju na Siciliju u julu 1943. što je dovelo do sloma fašističkog režima i Musolinijevog pada 25. jula 1943. Italija se predala 8. septembra 1943. Nemci su za kratko vreme uspeli da preuzmu kontrolu nad severnom i centralnom Italijom. Nemci su na severu osnovali marionetsku Italijansku socijalnu republiku sa Musolinijem na čelu. Period posle primirja je obeležio uspon masovnog antifašističkog pokreta otpora. Zemlja je ostala bojište do kraja rata, pošto su saveznici sporo napredovali sa juga. Borbe su se okončali 29. aprila 1945. kada su se predale nemačke snage u Italiji. Skoro pola miliona Italijana (uključujući civile) je umrlo u ratu,[19] a italijanska privreda je bila uništena; dohodak po stanovniku je 1944. bio najniži od početka 20. veka.[20] Nakon Pariske mirovne konferencija 1947. Italija je predala Jugoslaviji skoro sve istočne teritorije dobijene posle Prvog svetskog rata, Francuskoj Brigu i Tendu i izgubila sve kolonije osim Somalije.
Italijanska Republika (1946-danas)[uredi | uredi izvor]
Italija je postala republika nakon referenduma o monarhiji od 2. juna 1946. Ovaj referendum je takođe bila prva prilika kojom je ženama u Italiji dato pravo glasa. Umberto II, sin Vitorija Emanuela III, je bio primoran da abdicira i ode u izgnanstvo. Republikanski ustav je odobren 1. januara 1948. Prema mirovnim sporazumima sa Italijom, veći deo Julijske krajine je predat Jugoslaviji, a Slobodna Teritorija Trsta je podeljena između dve države. Italija je izgubila sve svoje kolonijalne posede, čime je formalno okončano Italijansko carstvo.
Strahovi u italijanskom izbornom telu od mogućeg komunističkog preuzimanja vlasti se pokazao kao ključnim za ishod prvih izbora 18. aprila 1948. kada je Hrišćanska demokratija, predvođena Alčideom De Gasperijem odnela ubedljivu pobedu. Stoga je Italija 1949. postala član NATO pakta. Maršalov plan je pomogao oživljavanju italijanske privrede, koja je do kraja 1960-ih uživala u periodu održivog ekonomskog razvoja koji se naziva „italijanski ekonomskim čudom“. Italija je 1957. godine bila jedan od osnivača Evropske ekonomske zajednice, koja je prerasla u Evropsku uniju 1993.
Od kraja 1960-ih do početka 1980-ih, država je prolazila kroz period Olovnih godina, koje su odlikovale ekonomska kriza (naročito nakon naftne krize 1973), velikih društvenih sukoba i terorističkih napada koje su vršile suprotstavljene ekstremističke grupe uz umešanost američkih i sovjetskih obaveštajnih službi. Olovne godine su vrhunac imale sa ubistvom vođe Hrišćanske demokratije Alda Mora 1978. i masakra na bolonjskoj železničkoj stanici 1980.
Tokom osamdesetih, državu su prvi put od 1945. vodili premijeri koji nisu bili članovi Hrišćanske demokratije, jedan liberal (Đovani Spadolini) i jedan socijalista (Betino Kraksi), ali je Hrišćanska demokratija ostala važna stranka u vladi. Tokom Kraksijeve vlade privreda se oporavila i Italija je postala peta najjača industrijska država i ušla u klub G7. Međutim, kao posledica njegove politike ulaganja, italijanski nacionalni dug je strmoglavo narastao tokom Kraksijeve ere i ubrzo prešao 100% BDP.
Početkom 1990-ih, Italija se našla pred velikim izazovima, pošto su glasači — razočarani političkom paralizom, velikim javnim dugom i raširenim sistemom korupcijom (poznat pod imenom Tanđentopoli)- zahtevali radikalne reforme. U skandalima su bile umešane sve velike stranke, naročito one u vladajućim koalicijama; hrišćanski demokrati, koji su vladali skoro 50 godina, prošli su kroz tešku krizu i na kraju su se raspali i podelili u nekoliko frakcija. Komunisti su se reorganizovali u socijaldemokrate. Tokom 1990-ih i 2000-ih, koalicije desnog centra (kojom je dominirao medijski magnat Silvio Berluskoni) i levog centra (predvođene univerzitetskim profesorom Romanom Prodijem) su naizmenično upravljale državom, koja je ušla u dugi period ekonomske stagnacije.
Politika[uredi | uredi izvor]
.jpg)
Ustavom iz 1948. ustanovljen je dvodomni Parlament (ital. Parlamento), koji čine Poslanički dom (ital. Camera dei Deputati) i Senat Republike (ital. Senato della Repubblica), zasebno sudstvo, te izvršna vlast koju obavlja Savet ministara (ital. Consiglio dei Ministri), na čelu sa predsednikom saveta (ital. Presidente del Consiglio dei Ministri).
Predsednik republike bira se svakih 7 godina, a bira ga parlament zajedno s malim brojem regionalnih poslanika.
Predsednik predlaže predsednika vlade, koji predlaže ostale ministre (formalno ih imenuje predsednik). Veće ministara, sastavljeno uglavnom od poslanika, mora da dobije većinu u oba doma.
Članovi oba doma Parlamenta biraju se direktno na opštim izborima, po proporcionalnom sistemu. Poslanički dom ima 630 članova. Senat čine pored 315 poslanika i bivši predsednici, kao i razne druge osobe imenovane doživotno u skladu s posebnim ustavnim odredbama. Članovi oba doma se biraju na najviše pet godina, ali oba doma mogu da budu raspuštena i pre isteka tog roka. Zakone mogu da predlažu članovi oba doma, a da bi stupili na snagu moraju da dobiju većinu u oba doma parlamenta.
Italijansko sudstvo se zasniva na rimskom pravu, Kodu Napoleona i statutima.
Ustavni sud (Corte Costituzionale), koji odlučuje o ustavnosti zakona, osnovan je tek nakon Drugog svetskog rata.
Administrativna podela[uredi | uredi izvor]
Italija je podeljena u dvadeset regija:
| Regije | Glavni grad | Na italijanskom | ||
|---|---|---|---|---|
| 1 |  Abruco |
L'Akvila | Abruzzo | L'Aquila |
| 2 |  Dolina Aoste |
Aosta | Valle d'Aosta | Aosta |
| 3 |  Apulija |
Bari | Puglia | Bari |
| 4 |  Bazilikata |
Potenca | Basilicata | Potenza |
| 5 |  Kalabrija |
Katancaro | Calabria | Catanzaro |
| 6 |  Kampanija |
Napulj | Campania | Napoli |
| 7 |  Emilija-Romanja |
Bolonja | Emilia-Romagna | Bologna |
| 8 |  Furlanija-Julijska krajina |
Trst | Friuli-Venezia Giulia | Trieste |
| 9 |  Lacio |
Rim | Lazio | Roma |
| 10 |  Ligurija |
Đenova | Liguria | Genova |
| 11 |  Lombardija |
Milano | Lombardia | Milano |
| 12 |  Marke |
Ankona | Marche | Ancona |
| 13 |  Molize |
Kampobaso | Molise | Campobasso |
| 14 |  Pijemont |
Torino | Piemonte | Torino |
| 15 |  Sardinija |
Kaljari | Sardegna | Cagliari |
| 16 |  Sicilija |
Palermo | Sicilia | Palermo |
| 17 |  Trentino-Južni Tirol |
Trento | Trentino-Alto Adige | Trento |
| 18 |  Toskana |
Firenca | Toscana | Firenze |
| 19 |  Umbrija |
Peruđa | Umbria | Perugia |
| 20 |  Veneto |
Venecija | Veneto | Venezia |
Privreda[uredi | uredi izvor]
Poljoprivreda[uredi | uredi izvor]
Najveće površine plodnog zemljišta su u dolini reke Po. Zbog povoljnih klimatskih uslova tu se gaje pšenica, kukuruz, šećerna repa, voće, povrće, a u vlažnim predelima donjeg toka reke i pirinač.
Stočni fond Italije je veliki. Gaje se goveda, svinje i ovce.
Industrija[uredi | uredi izvor]
Industrija je razvijena na severnom delu Italije. Tekstilna i hemijska industrija su veoma značajne za ekonomiju Italije zbog velikog izvoza tih proizvoda. U italijanskim fabrikama proizvode se automobili Fijat, Ferari, motori, gvožđe i čelik, elektronski aparati (televizori, frižideri, zamrzivači) i proizvodi od gume. Prerađuje se povrće, duvan i proizvode testenine, špageti, makarone, lazanje itd. Razvijena je i brodogradnja. U sklopu petrohemijske industrije na ostrvima Sicilija i Sardinija prerađuje se nafta. Najveći industrijski centri su Đenova, Milano, Rim i Torino. Najveća luka je Đenova. Modna industrija je veoma razvijena u Milanu, najveći modni italijanski dizajneri su Đorđo Armani, Đani Versače, Laura Bjađoti, Valentino Garavani, Roko Baroko, Prada, Fendi, Guči itd.
Turizam[uredi | uredi izvor]
Turizam je veoma razvijen. Po broju stranih turista Italija je među prvim zemljama u svetu. Turisti dolaze da vide kako prirodne fenomene kao što su Vezuv i Etna, tako i čuda koja je stvorio čovek — antički Rim, crkvu sv. Petra u Rimu, Pompeje, katedralu u Milanu, Veneciju itd.
Stanovništvo[uredi | uredi izvor]
Italija ima 60,532,020 stanovnika, nalazi se na dvadeset i drugom mestu svetske rang liste i četvrtom mestu rang liste Evropske unije posle Nemačke, Francuske i Ujedinjenog Kraljevstva. 67% Italijana živi u gradovima i to pretežno na severu. Najveće migracije iz nerazvijenih regiona u gradove bile su u periodu od 1950. do 1960. Od 1980. ovaj trend se prebacio na predgrađa i male gradove. U proseku muškarci žive oko 78, a žene oko 83 godine. Oko 19% Italijana su stariji od 65 godine. U Evropi Italijani su ljudi koji najduže žive posle Grka i Šveđana. Kao razlog navodi se italijanska kuhinja i mediteranska ishrana.
Religija[uredi | uredi izvor]
80,2% stanovništva su katolici, a samo 3,6% pripada ostalim religijama od čega su 231.226 Jehovini svedoci, 35.000 su jevrejske veroispovesti, a ima i protestanata i muslimana. Katolička crkva je tradicionalno veoma jaka u Italiji.
U Italiji živi oko 1,5 miliona pravoslavnih vernika.
Jezik[uredi | uredi izvor]
Pored službenog jezika, italijanskog, postoje još regionalni službeni jezici kao što su nemački u Južnom Tirolu, francuski i slovenački. Takođe postoje i druge manje grupe jezika koje su uredbom i zakonom iz 1999. godine zaštićene. To su sardinski, grčki, hrvatski, albanski i drugi.
Najveći gradovi[uredi | uredi izvor]
|
 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Kultura[uredi | uredi izvor]
Italija je veoma rano odigrala značajnu ulogu u kulturi i umetnosti. Rimska antika bila je u vreme Rimskog carstva uzor ostalim evropskim zemljama. Čak i u srednjem veku i u doba renesanse Italija je ostala uzor u umetnosti, kulturi i istraživanjima ostalim zemljama Evrope. Veoma je poznato italijansko slikarstvo, vajarstvo i arhitektura. Ova krasna zemlja bila je domovina vrsnim, izuzetnim, genijalnim umetnicima kao što su Leonardo da Vinči, Botičeli, Rafaelo, Mikelanđelo ...
Ova elegantna čizma je u svetu poznata po mnogo čemu. Pre svega po umetnosti i kulturi, zatim raznim građevinama kao što su Koloseum i Toranj u Pizi. Sve znamenitosti Italije veoma su posećene, jer kako je napisao Gete, svako kamenje, palata i po koja ulica ima i govori svoju priču i sve je oduhovljeno u svetim zidinama večnog Rima. Zemlja koja može da računa istoriju od skoro 3000 godina, dakle opet po Geteu ne živi od danas do sutra, poznata je i po jelu (pica, pasta, špageti ...), vinu, načinu života, pozorištu, literaturi, poeziji, muzici (posebno operi) i dobrom ukusu.
Školstvo i obrazovanje[uredi | uredi izvor]
Pohađanje nastave u Italiji je obavezno i bez obzira na razlike između severa i juga, ne razlikuje se plan nastave u Milanu od onog u Palermu. Razlike postoje samo u oblastima poslovnog obrazovanja. Obavezan sistem obrazovanja podeljen je u tri oblasti: obdanište (scuola dell' infanzia, 3-6), osnovna škola (scuola elementare, 6-11; scuola media 11-14) i srednja škola (Liceo: classico, scientifico, linguistico, artistico, economico, tecnologico, musicale, delle scienze umane; 14-19). Nakon navedenih obaveznih škola, učenici se mogu opredeliti za fakultet. Poslednjih godina došlo je do izvesnih promena u predavanju stranih jezika, tako da se sada engleski uči u osnovnim školama, a postoji i drugi strani jezik. U petogodišnjim gimnazijama, osim časova latinskog, pohađa se i nastava grčkog jezika. Od 2004. godine, obavezno školovanje povećano je sa 9 (6—15) na 12 (6—18), što znači da ko ne želi da sa 14 godina pohađa gimnaziju, mora izabrati neki od srednjih stručnih škola nakon čega se polaže matura i državni ispit. U zabavištima i osnovnim školama deca moraju nositi uniforme: devojčice najčešće roze i bele, a dečaci plave.
Sport[uredi | uredi izvor]
Fudbal je ubedljivo najpopularniji sport u Italiji.[21] Fudbalska reprezentacija Italije je 4 puta osvajala Svetsko prvenstvo. Italijanski fudbalski klubovi su osvojili čak 48 evropskih klupskih trofeja. Milan je 7 puta osvajao titulu prvaka Evrope, Inter 3 puta i Juventus 2 puta. Pored fudbala u Italiji su zastupljeni sportovi još i odbojka, ragbi, košarka, biciklizam, alpsko skijanje, rvanje, vaterpolo i auto-moto sportovi. U severnom delu Italije popularan je ragbi. Ragbi reprezentacija Italije je redovan učesnik Kupa šest nacija. Odbojkaška reprezentacija Italije je 3 puta bila šampion Sveta. Košarkaška reprezentacija Italije je 2 puta bila šampion Evrope. Điro d’Italija je druga najprestižnija biciklistička trka na Svetu.
Umetnost[uredi | uredi izvor]
Umetnost u Italiji obuhvata umetnička dela nastala od praistorije pa do danas. Italija je bila centar i žarište mnogih pravaca evropske umetnosti (videti renesansa). U antici zahvaljujući svom položaju u centru Mediterana, u Italiji se prepliću kulturni uticaji iz različitih područja. Ti pretežno grčki i helenistički uticaji stapaju se sa autohtonim likovnim izrazima Italije i stvaraju originalnu rimsku umetnost, koja ipak nije dostigla umetničke visine klasične grčke umetnosti.
Film[uredi | uredi izvor]
Mediji[uredi | uredi izvor]
Italija raspolaže velikom mrežom mas-medija. Pored tradicionalnih novina i televizije, sve više koristi se Internet. Veliki uspeh doživeli su mobilni telefoni koji su sve više zastupljeni, jer su pripeid i postpeid tarife jeftinije nego u drugim zemljama Evropske unije.
Novine[uredi | uredi izvor]
Postoji široka ponuda dnevnih italijanskih novina i listova. Naravno, ima određenih sličnosti i razlike među njima. Poznate dnevne novine su: La Repubblica u Rimu, Il Corriere della Sera u Milanu, La Stampa u Torinu, La Nazione u Firenci, Il Mattino u Napulju. U Italiji se dnevne novine čitaju mnogo manje nego u ostalim evropskim zemljama. S druge strane, italijanski nedeljni časopisi mogu se porediti sa nemačkim. Po izuzetnom kvalitetu poznati su Oggi, Gente i La Domenica del Corriere.
Radio i televizija[uredi | uredi izvor]
Tri nacionalne radio-televizije su RAI Uno, RAI Due i RAI Tre i one pripadaju organizaciji RAI-TV. Takođe postoji veliki broj različitih privatnih stanica koje se nalaze gotovo u svakom velikom gradu. One opstaju emitujući veliki broj reklama. Inače uglavnom puštaju muziku i šou program. Kvalitet privatnih televizija je različit. Mnoge su se proširile, a one manje uspešne sklone su emitovanju filmova slabijeg kvaliteta. Italija raspolaže sa 1.700 televizijskih stanica i oko 30 miliona gledalaca.
Takođe vrlo uticajna osoba u medijima je bivši premijer Silvio Berluskoni u čijem se vlasništvu nalaze tri televizijske stanice (Canale 5, Italia 1 i Rete 4) pod zajedničkim imenom Mediaset koje je kupio u periodu između 1980. i 1984. godine. One dnevno dostižu više od milion gledalaca pretežno zbog Reality Shows programa i sportskih prenosa.
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ https://demo.istat.it/bilmens/index.php?anno=2022&lingua=ita
- ^ https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2022/October
- ^ „United Nations Statistics Division — Standard Country and Area Codes Classifications”. Arhivirano iz originala 13. 07. 2011. g. Pristupljeno 09. 04. 2014.
- ^ Mussi 2001.
- ^ Luca Cerchiai; Lorena Jannelli; Fausto Longo; Lorena Janelli (2004). The Greek Cities of Magna Graecia and Sicily. (Getty Trust). ISBN 978-0-89236-751-1.
- ^ T. J. Dunbabin, 1948. The Western Greeks
- ^ A. G. Woodhead, 1962. The Greeks in the West
- ^ Jensen 1992, str. 64.
- ^ Strathern 2003.
- ^ Barenboim & Shiyan 2006.
- ^ Encyclopædia Britannica, Renaissance, 2008, O.Ed.
- ^ Har 1999.
- ^ Norwich 1997.
- ^ Beloch, str. 359–360.
- ^ Dandelet & Marino 2007.
- ^ Galasso 1972, str. 509–10.
- ^ Napoleon Bonaparte, "The Economy of the Empire in Italy: Instructions from Napoleon to Eugène, Viceroy of Italy", Exploring the European Past: Texts & Images, Second Edition, ed. Timothy E. Gregory. . Mason: Thomson. 2007. pp. 65-66.
- ^ Hehn 2005, str. 45.
- ^ „Italy – Britannica Online Encyclopedia”. Britannica.com. Pristupljeno 2. 8. 2010.
- ^ Lyttelton 2002, str. 13.
- ^ The 10 Most Popular Sports In Italy - Hardcore Italians[mrtva veza]
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Barenboim, Peter; Shiyan, Sergey (2006). Michelangelo: Mysteries of Medici Chapel. Moscoww: SLOVO. ISBN 978-5-85050-825-8.
- Cerchiai, Luca; Jannelli, Lorena; Longo, Fausto; Janelli, Lorena (2004). The Greek Cities of Magna Graecia and Sicily. Getty Trust. ISBN 978-0-89236-751-1.
- Cerchiai, Luca; Janelli, Lorena; Longo, Fausto (2004). The Greek Cities of Magna Graecia and Sicily. Oxford University Press, Incorporated. ISBN 978-0-89236-751-1.
- Hehn, Paul N. (2005). A Low, Dishonest Decade: The Great Powers, Eastern Europe and the Economic Origins of World War II. Continuum. ISBN 978-0-8264-1761-9.
- Mussi, Margherita (2001). Earliest Italy: An Overview of the Italian Paleolithic and Mesolithic. Springer. ISBN 978-0-306-46463-8.
- Mortara, G (1925). La Salute pubblica in Italia durante e dopo la Guerra. New Haven: Yale University Press.
- Woodhead, Arthur Geoffrey (1962). The Greeks: in the West. Frederick A. Praeger Publishers.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- Predsednik
- Parlament
- Predsednik savjeta ministara Arhivirano na sajtu Wayback Machine (13. avgust 2006)
- Vlada
- Ministarstvo spoljnih poslova
- Statistički institut
| Članice |  | |
|---|---|---|
| Bivše članice | ||
Grupa Osam (G8) i Grupa Osam + Pet (G8+5) | |
|---|---|
| Članice G8 |
|
| Posmatrač | |
| G8+5 | |
|
| Međunarodne | |
|---|---|
| Državne | |
| Geografske | |
| Akademske | |
| Ljudi | |
| Ostale | |
.svg){kind=small}
