Pređi na sadržaj

Velika Srbija

Ova stranica je zaključana od daljih izmena anonimnih korisnika i novajlija zbog sumnjivog doprinosa istih, koji treba da se raspravi na stranici za razgovor
S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Za druge upotrebe pogledajte stranicu Velika Srbija (višeznačna odrednica).

Velika Srbija predstavlja ideju o stvaranju ujedinjene srpske države nastala je u 19. veku u vreme nacionalnog buđenja širom Evrope i borbe srpskog naroda za nezavisnost od osmanske okupacije. Ministar u vladi Karađorđa, Ivan Jugović, stvorio je 1808. godine projekat jedne buduće srpske države koja bi pored tadašnje ustaničke Srbije obuhvatala i Staru Srbiju, Crnu Goru, Bosnu i Hercegovinu. Ovaj projekat naišao je na odbijanje ruskog poslanika Rodofinikina koji ga je smatrao preteranim i nerealnim, nasuprot Rodofinikin je nudio svoj projekt buduće srpske države koja bi pored ustaničke Srbije obuhvatala deo današnje Severne Makedonije sa Skopljem, kao i Vidin u Bugarskoj.

Tokom 19. veka srpska inteligencija, uz izuzetak mislilaca iz levice koji su bili za Balkansku federaciju, uglavnom je prihvatila ideju ujedinjenja svih Srba u jedinstvenu državu. Ovakav program su prihvatili i mnogi srpski državnici, uključujući kneza Aleksandra Karađorđevića,[a] Mihaila Obrenovića,[b] Nikolu Pašića[1] i mnoge druge. Tokom Prvog svetskog rata srpski politički prvaci se Niškom deklaracijom odlučuju za stvaranje Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca. Tokom Drugog svetskog rata u Jugoslaviji je vođen građanski rat između partizana, pristalica ravnopravnog jugoslovenskog ujedinjenja po ondašnjem komunističkom shvatanju (mada su srpski komunisti bezuspešno pokušavali da Bosna postane deo jedne komunističke Srbije, dok isto tako i Moše Pijade nije imao 1942. godine uspeha o stvaranju jedne autonomne srpske pokrajine u Hrvatskoj)[v] i četnika, zagovornika stvaranja Velike Srbije u okviru Velike Jugoslavije. Porazom četnika u Drugom svetskom ratu poražena je i velikosrpska politika, a Jugoslavija je preuređena na federalnom principu. Nakon Titove smrti, osamdesetih godina dolazi do obnove separatističkih pokreta i proterivanja 103.000 Srba i Crnogoraca sa Kosova,[2] čime dolazi do obnove težnji ka ujedinjenju Srba u drugačije uređenoj Jugoslaviji ili novoj srpskoj državi.

Velikosrpsku ideju mnogi Hrvati i Bošnjaci vide kao prepreku dobrosusedskih odnosa,[3] dok istovremenom na srpskoj strani mnogi argumentuju da priča o Velikoj Srbiji služi za političku propagandu, promovisanje ličnih interesa kao i sopstveni nacionalizam pomenutih naroda. Stručnjak za pitanje Velike Srbije istoričar Čedomir Popov smarao je da se navodi o „velikosrpskim namerama” često koriste u politički antisrpske interese i da su činjenično netačni.

Istorija

Nastanak ideje ujedinjenja svih Srba u 19. veku

Kneževina Srbija početkom 19. veka.

Ideja ujedinjenja svih Srba u jednu državu je uobličena početkom 19. veka, nakon viševekovnog života bez sopstvene države, kao program nacionalne integracije i stvaranja nacionalne države u maksimalnim granicama. Ova pojava početkom 19. veka je bila uobičajena među evropskim narodima koji su nacionalno buđenje doživeli u razdoblju tokom i posle Francuske revolucije i Napoleonskih ratova.

Tokom osmanske vladavine nosilac srpske državne ideje bila je Srpska pravoslavna crkva.[4] Arhimandrita pivskog manastira i hercegovačkog narodnog prvaka Arsenija Gagovića 1803. godine je u Petrogradu primio ruski imperator, gde je on izložio svoj plan o stvaranju Velike Srbije. Ruskom imperatoru Aleksandru 1804. godine stiže i memoar karlovačkog mitropolita Stefana Stratimirovića u kome izlaže slične ideje.[5] Sava Tekelija 1805. godine nastoji da zadobije francuskog cara za stvaranje „ilirskog kraljevstva”.[6] Crnogorski vladika Petar I Petrović Njegoš 1807. godine šalje ruskom imperatoru plan o obnovi Slaveno-serbskog carstva, čije bi središte bila bi Crna Gora, kojoj bi se prisajedinili Podgorica, Boka kotorska, Hercegovina, Dalmacija i Dubrovnik, koji bi postao prestonica.[7]

Načertanije Ilije Garašanina (1844)

Glavni članci: Načertanije i Ilija Garašanin
Vikizvornik ima izvorni tekst povezan sa člankom Načertanije.

„Načertanije” (nacrt) nekadašnji je tajni „program spoljašnje i nacionalne politike Srbije”, koji je krajem 1844. godine napisao ministar unutrašnjih dela Ilija Garašanin (1812—1874) za kneza Aleksandra Karađorđevića (1842—1858).[8]

Ilija Garašanin je napisao program spoljne politike Načertanije, koji su različiti autori ocenili kao jugoslovenski ili velikosrpski. Slične programe imale su mnoge države Evrope tog doba.

Srbija se mora i u tom smotreniju u red ostalih evropejskih država postaviti, stvorivši jedan plan za svoju budućnost, ili tako reći da sastavi sebi jednu domaću politiku po kojim glavnim načelima treba Srbija kroz više vremena stalno da se vlada i sve svoje poslove po njima postojano da upravlja.

— „Uvod” — Načertanija

Prema „Načertaniju”, Srbija bi trebalo da radi na oslobađanju Srba i ostalih Slovena i na pripajanju susednih oblasti Bosne, Hercegovine, Crne Gore i Severne Albanije (što je podrazumevalo i Kosovo i Metohiju[9]), tada u sastavu Osmanskog carstva, te kasnije i Srema, Bačke i Banata, tada u sastavu Austrougarske. Glavna propagandna aktivnost Srbije bi se zasnivala na pripremanju stanovništva ovih oblasti na sjedinjenje sa Srbijom.[8] Borba za prisajedinjenje ovih oblasti bila bi vođena postepenim otkidanjem osmanskih teritorija, u procesu nezaustavljivog propadanja carstva.[9] Prema Garašaninu, Srbija polaže istorijsko pravo na ove zemlje, koje se temelji na Dušanovom carstvu iz 14. veka. Na tom temelju treba ponovo podići veliku srpsku državu:

U kratko da reknem: Srbija mora nastojavati da od zdanija turske države samo kamen po kamen ocepljuje i prima kako bi od ovog dobrog materijala na starom i dobrom temelju starog carstva srbskog, opet veliku novu srbsku državu sagraditi i podignuti mogla.

— „Najpre da označimo naša otnošenija sprema Bugarske” — Načertanija

Garašanin je za vreme kneza Aleksandra bio pristalica borbe za ujedinjenu srpsku državu. Kasnije, kao ministar spoljnih poslova kneza Mihaila (1860—1868), Garašanin je evoluirao prema jugoslovenskom rešenju, uspostavljajući veze sa jugoslovenskim i ilirskim pokretom u Habzburškoj monarhiji (biskupom Štrosmajerom) i bugarskim revolucionarnim organizacijama.[9] Program Načertanja su sledile sve srpske desničarske formacije do 1918. godine i kasnije.[8]

Politička i opšta nesigurnost bile su dominantan razlog za pisanje Načertanija, a ne jugoslovenske ideje ili srpski nacionalizam.[10]

Srpske sjedinjene države (1848)

Glavni članci: Srpske sjedinjene države i Konstantin Nikolajević

„Srpske sjedinjene države” je naziv političkog programa iz 1848. godine koji su zajedno sastavili Konstantin Nikolajević, zet kneza Aleksandra Karađorđevića i Ilija Garašanin, ministar unutrašnjih dela. Plan je predviđao podelu Osmanskog carstva na dva vicekraljevstva, Azijsku Tursku i Srpske sjedinjene države, koje bi ujedinile sve Slovene evropskog dela Carstva.[11]

Njihov politički program je dalje predviđao da se od južnoslovenskih pokrajina Austrije stvori drugo vicekraljevstvo pod nazivom Južna Slavonija. Kada okolnosti budu dozvolile (Nikolajević je bio uveren da će se Habzburška monarhija raspasti), Srpske sjedinjene države i Južna Slavonija ujedinile bi se u „jedno celokupno i čisto Jugoslovensko carstvo”.[11]

Srbi svi i svuda Vuka Karadžića (1849)

Glavni članci: Srbi svi i svuda i Vuk Stefanović Karadžić
Vikizvornik ima izvorni tekst povezan sa člankom Srbi svi i svuda.

„Srbi svi i svuda” je naziv spisa Vuka Stefanovića Karadžića iz 19. veka, u kojem je izneo shvatanja o poreklu, zemljama, jeziku i veroispovestima Srba. Spis je objavljen 1849. godine u Beču, kao deo knjige „Kovčežić za istoriju, jezik i običaje Srba sva tri zakona”, ali je napisan još 1836. godine, zbog čega ga neki autori smatraju prvim projektom Velike Srbije.[12]

Vuk Stefanović Karadžić je smatrao i naučno dokazivao da su svi govornici štokavskog dijalekta ili Srbi ili srpskog porijekla

Vuk je svoje ideje o tome da su svi štokavci Srbi preuzeo od najvećih naučnih imena u tadašnjoj filologiji, a to su bili Jernej Kopitar i Pavel Šafarik. Vuk navodi:[13]

Zaista se zna da Srbi žive u današnjoj Srbiji (između Drine i Timoka, između Dunava i Stare planine), u Metohiji (od Kosova preko Stare planine, gdje je Dušanova stolica Prizren, srpska patrijaršija Peć, i manastir Dečani), u Bosni, u Hercegovini, u Zeti, u Crnoj Gori, u Banatu, u Bačkoj, u Srijemu, u desnom podunavlju od više Osijeka do Sentandreje, u Slavoniji, u Hrvatskoj (i u Turskoj i Austrijskoj krajini), u Dalmaciji, i u svemu Adrijatičkom primorju gotovo od Trsta do Bojane.” Pritom, ne zna se „dokle Srba ima u Arnautskoj i u Maćedoniji.

Štokavski dijalekti

U članku se tvrdi da su Srbi svi koji govore srpskim jezikom, a srpskim jezikom Vuk naziva sve štokavske govore. Tako on zaključuje da postoje „Srbi triju zakona” (odnosno vera), ali samo oni „grčkog zakona” (pravoslavne vere) sebe zovu Srbima ili „Srbljima”, a ostali „ovoga imena neće da prime”, pa se oni „zakona turskoga” nazivaju Turcima, a oni „zakona rimskoga” sebe zovu po mestima u kojima žive, npr. Slavonci, Bosanci (arhaično Bošnjaci), Dalmatinci, Dubrovčani ili u Bačkoj Bunjevcima, u Sremu, Slavoniji i Hrvatskoj Šokcima, a oko Dubrovnika i po Boci Latinima. Ovo su još neki Vukovi savremenici, ali i naslednici, a posebno hrvatski filolozi, ocenjivali kao pristrasnost i nacionalizam. U narednim godinama su objavljeni opsežni osvrti više autora, a među njima je delo Ante Starčević u kojima se pobija Karadžićev jezički pansrbizam (spisi Bogoslava Šuleka, Ante Starčevića, Mirka Bogovića, Adolfa Vebera Tkalčevića i drugih).

Politika Mihaila Obrenovića (1860—1868)

Glavni članak: Mihailo Obrenović
Srbi u Turskoj i Austriji sa granicama srednjovekovnog Srpskog carstva (francuska karta iz 1862. godine)

Knez Mihailo Obrenović se tokom svoje druge vladavine (1860—1868) umnogome oslanjao na politički program „Načertanija”, sa Ilijom Garašaninom kao ministrom inostranih poslova. Njegova politika, nošena „velikom idejom”, išla je za stvaranjem narodnih država, akcijom samih jugoistočno evropskih naroda bez mešanja stranih sila. Kao minimum predviđao je da Srbija iz te cele akcije dobije Bosnu i Hercegovinu.[14] Porta je odbijala Mihailove predloge da njegovu vazalnom području pripoji Bosnu i Hercegovinu, smatrajući te njegove težnje kao deo ruskih aspiracija na Istoku.

Politika kneza Mihaila imala je podršku Francuskog carstva na čelu sa Napoleonom III, čiji je plan za rešenje istočnog pitanja u jugoistočnoj Evropi uzimao Srbiju kao Pijemont oko koga je trebalo da se okupe svi južnoslovenski narodi, uključujući i Bugare. Francuski ministar inostranih poslova Tuvnel se nadao se da će Srbija ujediniti Bosnu, Hercegovinu, Crnu Goru i Bugarsku i da će težiti da ujedini i celokupno slovensko stanovništvo Austrije.[14] Knez Mihailo Obrenović je sa bugarskim emigrantima u Bukureštu 14. januara 1867. zaključio Bukureštanski sporazum o zajedničkoj državi Srba i Bugara.[15] Francuska je objavila svoj program za reforme u Turskoj notom od 22. februara 1867.[14]

Austrija je bila energično protiv ovih planova, smatrajući da ne može nikako dopustiti proširenje Srbije koja bi tako postala privlačan centar i za Južne Slovene Austrijskog carstva. Nakon poraza u Francusko-pruskom ratu (1870—1871) francuska politika je za duže vreme potisnuta sa jugoistočne Evrope. Posle smrti kneza Mihaila i ruska politika u jugoistočnoj Evropi se odvratila od Srbije, u kojoj su počele prevlađivati unutrašnje slobodnjačke struje i jačati se demokratija. Ruska vlada počela je prenositi težište svoje politike na Bugare koji su bili u bližoj sferi ruskih interesa i mogli bolje poslužiti neposrednim ruskim ciljevima na Istoku.[14]

Markovićeva kritika

Karta srpskog etničkog prostora posle Berlinskog kongresa 1878. godine, od Milojka V. Veselinovića
Glavni članci: Balkanska federacija i Svetozar Marković

Srpski socijalista Svetozar Marković u mnogim delima („Velika Srbija” 1868, „Srbija na istoku” 1873, „Socijalizam i društveno pitanje” 1874) kritikuje ideju Velike Srbije. On je ovu „veliku misao” smatrao opasnošću za državne tadašnje Kneževine Srbije, upozoravajući da se „Osnovati Veliku Srbiju značilo bi preneti vladu nad Bosnom i Hercegovinom od sultana na porodicu Obrenovića”.[16] Kritikujući politiku kneza Mihajla, Marković zaključuje sledeće:[17]

Svetozar Marković

Mi velimo da je ova politika bila ništavna stoga što su protiv nje bile neodoljive prepone. Prva i najjača prepona je nezavisna Crna Gora, koja je na Hercegovinu, Bosnu i Staru Srbiju gledala isto kao i Srbija, i koja je, šta više, jasno težila da osnuje sasvim nezavisnu srpsku državu. Druga je snažna prepona bila vlastela bosanska sa njenim davnašnjim pravima. Dobiti Bosnu mirnim putem, bilo je nemogućno, ako se vlasteli ne ujamče njena starinska prava; a to bi značilo ostaviti bosansku raju u ropstvu kao što je i bila. Na to se nije smela rešiti vlada, koja je išla da „oslobodi” braću u Bosni. Dobiti Bosnu ratom, to bi značilo izazvati socijalnu revoluciju u Bosni, uništiti domaću aristokraciju, koja tamo postoji od toliko vekova; a kad bi se oduševljena raja oslobodila od jednim gospodara, da li bi se ona slagala da dođe pod srpske pandure, kapetane i ostale gospodare?

— Svetozar Marković, Srbija na istoku, 1892.

Prema Markoviću, nemogućnost poduhvata Velike Srbije leži u činjenici da srpski narod živi izmešan sa drugim narodima, bez jasno određenih geografskih i etnografskih granica, tako da bi morao „uzeti ulogu osvajača” prema susedima:[18]

Srpski narod se s jedne strane meša s Bugarima, s druge s Hrvatima i s treće s Rumunima, a dva naroda, Bugari i Hrvati, njegovi su najbliži rođaci po krvi i jeziku. Gde su granice „sjedinjenih Srba”, nove srpske države? To je teško ostvariti, ako ne želimo da se posvađamo sa svim tim narodima... Srpski narod nema nikakvih geografskih ili etnografskih granica kojima bi bio određen kao jedna jedinstvena celina. Da bi se stvorila država od pet do pet i po miliona Srba, srpski narod bi morao da bude u neprijateljskom odnosu s Bugarima, Hrvatima i Rumunima. Morao bi da preuzme ulogu osvajača, kako to Mađari danas čine.

Svetozar Marković, koji je i sam bio za oslobođenje Srba koji žive pod osmanskom ili habzburškom vlašću, izričito je odbijao ulogu Kneževinu Srbiju kao „Pijemonta Južnih Slovena” i politiku teritorijalne ekspanzije Srbije, koja bi pripojila i mešovite oblasti. On je smatrao da svaka nacija treba u svom političkom i društvenom životu da bude samostalna, da ne bude potčinjena ni jednoj drugoj naciji. On je izričito odbacivao pozivanje na „istorijska prava” rečima: „princip nacionalnosti odriče se svih istorijskih prava”. Posebno je smatrao štetnim ujedinjenje srpskih zemalja pozivanjem na Dušanovo carstvo. Smatra je da ideja Velike Srbije ide u prilog politici koja teži da u zemlji utvrdi neograničenu moć dinastije Obrenović.[18] Marković naglašava da bi nova srpska država, nastala osvajanjem, po nuždi postala vojnopolicijska i snagu bi trošila u odbrani od spoljnih neprijatelja, zanemarujući sopstveni umni i kulturni razvitak. Umesto toga, Marković predlaže stvaranje Balkanske federacije, odnosno saveza srpskog naroda sa drugim balkanskim i južnoslovenskim narodima.[19]

Karta srpskih zemalja Miloša Milojevića (1872)

Istorijsko-etnografsko-geografska karta srpskih (jugoslovenskih) zemalja u Turskoj i Austrougarskoj
Glavni članak: Miloš Milojević

Miloš Milojević, srpski istoričar, političar i književnik (1840—1907), 1872. godine je objavio svoju tendencioznu istorijsko-etnografsku-geografsku kartu Balkanskog poluostrva, u kojoj je sve zemlje naseljene Južnim Slovenima smatrao srpskim zemljama. Hrvate je nazvao Srbo-hrvatima, Slovence Srbo-slovencima, Bugare Srbo-bugarima, odnosno Srbo-rašanima itd. Zbog svojih „megalomanskih” tvrdnji da gotovo celo Balkansko poluostrvo pripada Srbima (od Crnog do Jadranskog mora), među Bugarima je ostao upamćen i kao „ludi Miloš” (bug. лудия Милош).[20]

Austrougarske reakcije na Veliku Srbiju

Austrougarska je širenje Srbije smatrala pretnjom za svoj teritorijalni integritet.

Austrougarska je za Garašaninovo „Načertanije” saznala tek 1883. godine.[21] Žestoko je se protivila ostvarenju srpskih planova, ponajviše zbog toga što je sama pretendovala da zauzme Bosnu i Hercegovinu i da se širi na istok, a sama je to predstavljala kao pretenzije susedne Kneževine Srbije na tradicionalne istorijske oblasti habzburške krune, naseljene Južnim Slovenima.

Već 1876. godine, kada je srpski knez Milan podržao ustanak hrišćanskog stanovništva u Hercegovini i Bosni protiv turske vladavine i objavio rat, između ruskog državnog kancelara, kneza Gorčakova, nemačkog kancelara Bizmarka i austrougarskog predsednika vlade Andrašija, na austrougarski pritisak u Berlinskom memorandumu usaglašeno da u slučaju pobede Srba sile neće tolerisati nastanak velike slovenske države.[22]

Dolaskom Benjamina Kalaja u okupiranu Bosnu, borba protiv "velikosrpske opasnosti" postaje jedan od glavnih aspekata austrougarske politike, koja cilja da suzbije srpski faktor i udruži Muslimane i Hrvate, sa daljim ciljem da Muslimane pokatoliči.[23]

Ujedinjenje ili smrt

Glavni članci: Crna ruka, Mlada Bosna i Narodna odbrana

Početkom 20. veka je osnovano više revolucionarnih organizacija čiji je cilj bio ujedinjenje svih srpskih, odnosno južnoslovenskih oblasti sa Kraljevinom Srbijom, na koju se gledalo kao na „jugoslovenski Pijemont”.

Dragutin Dimitrijević

Crna ruka (zvaničan naziv Ujedinjenje ili smrt) bilo je tajno zavereničko društvo na čijem je čelu bio srpski oficir Dragutin Dimitrijević Apis. Ova organizacije je imala veliki uticaj na politiku Kraljevine Srbije, posebno nakon izvođenja Majskog prevrata 29. maja 1903. godine u kome su njeni pripadnici ubili kralja Aleksandra Obrenovića i kraljica Dragu, dovodeći Petra Karađorđevića na srpski presto. Crna ruka je imala za cilj da ujedini „sve srpske pokrajine: 1. Bosnu i Hercegovinu, 2. Crnu Goru, 3. Staru Srbiju i Makedoniju, 4. Hrvatsku, Slavoniju i Srem, 5. Vojvodinu, 6. Morsku Obalu (Dalmaciju)”.[24] Nakon teritorijalnih proširenja Srbije u Balkanskim ratovima, Crna ruka se posebno usredsredila na oblasti u sastavu Austrougarske.[25][26]

Mlada Bosna je bila revolucionarna omladinska organizacija, nastala oko 1904. godine, koja se borila protiv okupacije, a potom pripajanja Bosne i Hercegovine Austrougarskoj, a za njeno pripajanje Srbiji i drugim južnoslovenskim zemljama. Pojedini članovi ove organizacije su sarađivali sa Crnom rukom. Njen član Gavrilo Princip, uz podršku Crne ruke, 28. juna 1914. godine izvršio je Sarajevski atentat na austrougarskog prestolonaslednika Franca Ferdinanda, što je Austrougarskoj bio povod za rat protiv Srbije, koji je prerastao u Prvi svetski rat.

Narodna odbrana bila je srpska paravojna organizacija osnovana 1908. godine (u vreme Aneksione krize) u cilju pripajanja Bosne i Hercegovine Srbiji. Ova organizacije je prikupljala dobrovoljce i pripremala ih za oružanu akciju, takođe je organizovala, pripremala i uvežbavala komitske čete sposobne za posebno i samostalno ratovanje. Dobrovoljački odredi su raspušteni 31. marta 1909, ali je Narodna odbrana opstala i svoje akcije usmerila ka Staroj Srbiji.[27]

Borba za Makedoniju (1904—1908)

Glavni članci: Borba za Makedoniju i Makedonsko pitanje
Geografska oblast Makedonije

Borba za Makedoniju (1904—1908) bila je borba novoosnovanih balkanskih država (Bugarska, Grčka i Srbija), za pripajanje Makedonije i drugih delova Balkana, koji su posle Berlinskog kongresa 1878. godine, ostali u sastavu Osmanskog carstva.

Stanovništvo Makedonije je bilo jezički, verski i etnički izrazito raznovrsno (Bugari, Turci, Grci, Albanci, Cincari, Romi, Srbi i ostali). Srpska i bugarska propaganda je bila uglavnom usmerena na tada još uvek nacionalno neopredeljene makedonske Slovene,[g] dok je grčka propaganda pretežno bila usmerena na Grke, Cincare kao i na Slovene iz Egejske Makedonije, koji su nazivani slavofonim Grcima. Sve tri susedne države su sprovodile obrazovne i propagande aktivnosti, otvaranjem škola u Makedoniji na njihovim nacionalnim jezicima i vršenjem srbizacije, bugarizacije i helenizacije. Pored toga, ove države su slale svoje komitske (odnosno četničke) odrede koje su se sukobljavale sa osmanskom vojskom i policijom, a neretko i međusobno.

Teritorijalna proširenja Kraljevine Srbije (1912)

Glavni članak: Prvi balkanski rat
Privremena proširenja Kraljevine Srbije u Prvom balkanskom ratu.

U skladu sa spoljnopolitičkom orijentacijom zacrtanom u „Načertaniju”, srpska vojska je napala Osmansko carstvo u Prvom balkanskom ratu oktobra 1912. godine, prodirući u Makedoniju, Rašku, Kosovo, Metohiju i severnu i srednju Albaniju.

Srpska vojska je 5. oktobra 1912. godine prešla granicu ka Makedoniji kod Vranja i Prepolca, oglašavajući rat Osmanskom carstvu. Međutim, još dve nedelje pre toga srpske čete su već zaposele ceo Kozjak i podigle kozjačka sela u borbu protiv Osmanlija. I u Kozjaku, i u bici na Kumanovu, i pred Prilepom, i na Kosovu i na Prizrenu i Bitolju, srpske čete su postigle veliki vojni uspeh.

Srpska vojska oslobađa Kosovo i Prizren, a crnogorska deo Metohije, Đakovicu i Prizren. Sa osmanske strane su naišli na slab otpor, a jedine značajne prepreke srpskom napredovanju pružale su albanske jedinice Ise Boljetinca, Idriza Seferija i Bajrama Curija.[28] Loše organizovan oružani otpor stanovništva lojalnog Osmanlijama srpska vojska je slomila za nekoliko meseci. Srpski odredi nakon toga prelaze u osvajanje severne i srednje Albanije, zauzimajući u oktobru 1912. veliki deo albanske obale zajedno sa lukom Drač. Iz Albanije se povlače tek nakon Austrougarske pretnje ratom u jesen 1913. godine.

Pretenzije prema Albaniji su se u ovom periodu pravdale potrebom izlaska Srbije na Jadransko more. Etnički argument ovde nikada nije igrao ulogu, pa je Jovan Cvijić, i sam pobornik ove ideje, srpsko zauzimanje albanskih krajeva nazvao „antietnografskom nužnošću”.[29] Pretenzije prema Albaniji su uglavnom bile aktuelne u prvoj polovini 20. veka, da bi nakon Drugog svetskog rata bile napuštene.

Londonski sporazum (1915)

Glavni članak: Londonski sporazum (1915)

U Londonskom tajnom ugovoru Trojne antante sa Italijom, Srbiji i Crnoj Gori su nuđena teritorijalna proširenja u slučaju pobede Saveznika u Prvom svetskom ratu.

Posle dugih pregovora, u Londonu je potpisan tajni sporazum o prelasku Italije na stranu Saveznika, s tim da ona dobije, što se tiče jugoslovenskih zemalja, deo Dalmacije do iznad Splita, i sva veća ostrva, sem Brača i Šolte, dok bi Srbiji i Crnoj Gori, prema tom Ugovoru, pripao južni deo jadranske obale, počev od rta Ploče iznad Trogira, sve do luke Drač, koja bi ostala u posedu Albanije. Pošto je srpska vlada bila čvrsto opredeljena za jugoslovensku opciju (čije je realizacija bila neizvesna, s obzirom da su saveznici, sve do pred sam kraj rata, imali u vidu opstanak Austrougarske) ona se usprotivila ovom planu, čime je izgubila i ono malo italijanskog kredita, što će je koštati tokom povlačenja kroz Albaniju.

Italija je kasnije još jednom predložila Srbiji da priđe Četvornom sporazumu (Ujedinjeno Kraljevstvo, Francuska, Rusija i Italija) i da tako i formalno postane saveznik, što je Nikola Pašić odbio, jer bi to značilo priznati i Londonski tajni ugovor i izdati ratne ciljeve.

Stvaranje Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca (1918)

Glavni članak: Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca
Karta Kraljevine Jugoslavije sa podelom na banovine.

Po završetku Prvog svetskog rata, u skladu sa ratnim ciljevima Srbije iznetim u Niškoj deklaraciji, stvoreno je Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca, čime je srpski nacionalni program doživeo svoje ostvarenje. Kraljevstvo je objedinilo teritoriju tadašnje Srbije sa austrijskim južnoslovenskim oblastima, pod srpskom vladarskom dinastijom Karađorđevića. Srpski političari su smatrali Srbiju za nosioca jugoslovenskog jedinstva (kao što je Pijemont bio za Italiju ili Pruska za Nemačku), a na novoformiranu kraljevinu su gledali kao proširenu Srbiju. Srbi su smatrani državotvornim narodom i glavnim tvorcima Jugoslavije, a njihov „domaćinski odnos prema državi” je glorifikovan.[traži se izvor] Prema oceni nedeljnika Tajm, Srbi, predvođeni Pašićevom vladom, su želeli Veliku Srbiju, što je značilo jaku centralizovanu vladu za celu naciju.[30] Koristeći taktiku policijskog zastrašivanja i nameštanja izbora,[31] Pašić je umanjio značar opozicije u parlamentu, stvarajući centralizaciju moći u rukama Srba.[32]

Unitarno uređenje i srpska dominacija u novoj državi su imali brojne protivnike, među kojima su bili: zelenaši, pristalice svrgnutog crnogorskog kralja Nikole, hrvatska opozicija (na prvom mestu Hrvatska seljačka stranka), koja je tražila autonomiju Hrvatske, Unutrašnja makedonska revolucionarna organizacija, koja se borila za nezavisnost Makedonije, Kosovski komitet, koji se borio za pripajanje teritorija naseljenih Albancima (Kosovo, zapadna Makedonija i delovi Raške oblasti) Albaniji i Komunistička partija Jugoslavije koja se borila za preuređenje države na republikanskim i federativnim osnovima.

Nemogućnost funkcionisanja zajedničke jugoslovenske države dovela je do postepenog obnavljanja velikosrpske ideje u javnosti. Među srpskim političarima je sazrevalo uverenje da su ujedinjenjem pogrešili i da ipak treba stvoriti Veliku Srbiju. Oni su smatrali da ne smeju dozvoliti da „srpstvo bude i dalje ponižavano i maltretirano i da se oni koji su u ratu pobeđeni ponašaju kada su oni pobednici”.[33] Kao rešenje srpskog nacionalnog pitanja, često je predlagana „amputacija Hrvatske”, u suženim granicama.[34][35] U martu 1928. godine radikalski poslanik Puniša Račić je na sednici Narodne skupštine zahtevao da se država preuredi i preimenuje u Veliku Srbiju.[36]

Koncept Srpskog kulturnog kluba

Glavni članak: Srpski kulturni klub

Zbog nerešenog nacionalnog pitanja u Kraljevini Jugoslaviji, grupa srpskih intelektualaca formira Srpski kulturni klub (SSK) koji će reafirmisati velikosrpsku ideju. Ova organizacija je imala za cilj da ponudi „jedan istinski veliki program i njegovo izvođenje osnovano na stvarnosti.”[37] Osnivači Srpskog kulturnog kluba bili su Slobodan Jovanović i Dragiša Vasić.

Ono u čemu smo posle ujedinjenja pogrešili treba popraviti.[37]

— Jedna od parola SSK-a

Srpski kulturni klub je Vojvodinu doživljavao kao oblast u kojoj je srpska nacionalna misao ugrožena te stoga treba isticati srpski karakter te oblasti. Bosansku krajinu je označavao „predstražom Beograda”, ističući da oblast Bosne i Hercegovine mora celovita ući u buduću srpsku teritorijalnu jedinicu. SKK je predano radio na izdvajanju Srema iz sastava Banovine Hrvatske (srezovi Dalj, Vinkovci i Vukovar). Isticao je da je Dalmacija ni etnički, ni geografski, ni istorijski, ni kulturno, ni privredno nije samo hrvatska. Potencirao je srpski karakter Makedonije i isticao značaj Kosova i Metohije za svest srpskog naroda. Sve te oblasti smatrao je srpskim zemljama i u njima vodio široku propagandnu akciju.[37]

Godine 1937. sekretar Srpskog kulturnog kluba i docent Filozofskog fakulteta u Beogradu Vasa Čubrilović, uputio je državnim organima poverljivi dokument pod nazivom „Iseljavanje Arnauta”, koji govori o rešavanju Albanskog pitanja, odnosno o smišljenom, sistematskom i energičnom iseljavanju Albanaca iz Jugoslavije i asimilaciji onih preostalih.[38] Čubrilović se tom prilikom poziva na primere Nemačke i Rusije:

Ako Nemačka može da protera desetine hiljada Jevreja, ako Rusija može da preseli milione ljudi sa jednog kraja kontinenta na drugi, nekoliko stotina hiljada proteranih Albanaca neće izazvati rat.[38]

— Vasa Čubrilović

Čubrilović dalje predlaže metode državnog pritiska, otpuštanja, hapšenja, nasilja, zastrašivanja, podmićivanja, slanja paravojnih jedinica i paljenja naselja, u cilju što masovnijeg iseljenja albanskog stanovništva.[38]

Drugi svetski rat i podela Jugoslavije

Glavni članak: Drugi svetski rat u Jugoslaviji

Nakon poraza u kratkotrajnom Aprilskom ratu, Jugoslavija je bila podeljena među silama Osovine. Hitler je okarakterisao Srbe kao glavne krivce za rat i podelio Srbiju na više okupacionih zona. Hrvati su dobili nezavisnost, i njihova država se prostirala od Slovenije do Zemuna. Obuhvatala je današnju Hrvatsku, Bosnu i Hercegovinu i Srem. Sloveniju su podelili Italijani i Nemci (to je bila jedina teritorija koju su Nemci direktno anektirali), Bačku i Novi Sad dobili su Mađari, Bugari su dobili veći deo Makedonije i deo jugoistočne Srbije, Italijani su dobili Kosovo i preostali deo Makedonije i pripojili ih marionetskoj Velikoj Albaniji. Crna Gora je postala italijanski protektorat. Preostali deo Srbije je bio organizovan u vojnu upravu pod generalom Milanom Nedićem.

Odmah po uspostavljanju Nezavisne Države Hrvatske, na čelu NDH sa ustaškim poglavnikom Ante Pavelićem, započinju masovni progoni i ubistva, čiji je cilj bio da se Hrvatska očisti od Srba. Na teritoriji NDH su osnovani koncentracioni logori, od kojih je najpoznatiji bio Logor u Jasenovcu u kojem je ubijeno više stotina hiljada ljudi (pretežno Srba, Jevreja, Roma, kao i Hrvata neistomišljenika, pretežno komunista).

Homogena Srbija Stevana Moljevića (1941)

Glavni članci: Homogena Srbija, Stevan Moljević i Jugoslovenska vojska u otadžbini
Vikizvornik ima izvorni tekst povezan sa člankom Homogena Srbija.
Buduća Srbija prema projektu Stevana Moljevića (1941. godina). Moljevićev koncept nikada nije zvanično usvojen.

Nakon izbijanja krvavog građanskog rata u Jugoslaviji (1941—1945), izbegli banjalučki advokat, Stevan Moljević, u Nikšiću 30. juna 1941. godine objavljuje spis „Homogena Srbija”, koji postaje programsko načelo četničkog pokreta. Iako formalno jugoslovenski opredeljen (službeni naziv: Jugoslovenska vojska u otadžbini), četnički pokret se rukovodio velikosrpskom ideologijom, zalažući se za stvaranje Velike Srbije u Velikoj Jugoslaviji. Dr. Moljević, četnički ideolog i savetnik Draže Mihailovića, piše:

Osnovna greška u našem državnom uređenju bila je što 1918. godine nisu bile udarene granice Srbije. Ta se greška mora ispraviti, danas ili nikad. Te se granice danas moraju udariti, i one moraju da uhvate celo etničko područje na kome Srbi žive sa slobodnim izlazima na more za sve srpske oblasti koje su na domak mora.

— Homogena Srbija, Stevan Moljević, 1941.

Koncept „Homogene Srbije” je zvanično zagovarao „Veliku Jugoslaviju” i u njoj „Veliku Srbiju”.[39] Moljević se nije suprotstavljao opstanku Jugoslavije, ali je insistirao da se unutar jugoslovenske države jasno omeđe sve srpske zemlje i one učine homogenim u etničkom pogledu.

U januaru i februaru 1943. Jugoslovenska vojska u otadžbini je sprovela opsežne operacije genocida i etničkog čišćenja u istočnoj Bosni i Sandžaku.[40]

Vikizvornik ima izvorni tekst povezan sa člankom Baška rezolucija.

Polovinom januara 1944. u selu Ba održan je Svetosavski kongres pripadnika JVuO, koji je raspravljao o posleratnom uređenju Jugoslavije . Na kongresu je usvojena Baška rezolucija, kojom je odlučeno da Jugoslavija bude nasledna parlamentarna monarhija, sa tri federativne jedinice: srpskom, hrvatskom i slovenačkom. Srpska jedinica je trebalo da obuhvati današnju Srbiju, Crnu Goru, Makedoniju, Bosnu i Hercegovinu i veći deo Hrvatske. Međutim, četnički projekat Velike Srbije u Drugom svetskom ratu doživeo je slom pobedom partizana i uspostavom 6 federalnih republika, te stvaranjem 2 autonomne pokrajine u okviru Srbije.

SveSrbija Milana Nedića (1943)

Glavni članci: SveSrbija i Milan Nedić
Rekonstrukcija SveSrbije na karti bivše SFRJ.

SveSrbija je bio naziv predložen od strane generala Milana Nedića, u svojstvu predsednika vlade okupirane Srbije, za projekat nove srpske države koja bi postojala u okviru evropskog „Novog poretka” (nem. Neuordnung) stvorenog od strane nacističke Nemačke. Projekat je predviđao ujedinjenje Srbije i Crne Gore (u njihovim tadašnjim, ratnim granicama) sa određenim delovima teritorije Bosne i Hercegovine i mali deo Hrvatske koji su se nalazili u okviru Nezavisne Države Hrvatske. Delovi koji je trebalo da budu isključeni iz sastava NDH su uglavnom odgovarali onim delovima BiH koji nisu ušli u sastav Banovine Hrvatske na osnovu Sporazuma Cvetković-Maček iz 1939. godine.

Milan Nedić je svoj projekat zvanično predložio Adolfu Hitleru tokom njihovog jedinog susreta održanog u Nemačkoj septembra 1943. godine. Međutim, Hitler nije bio zainteresovan za obnavljanje državnosti Srbije i njena teritorijalna proširenja, tako da je predlog Nedića još tokom sastanka odbijen. Ante Pavelić i vlasti NDH su došle do kopije mapa koje je Nedić odneo Hitleru na razmatranje i štampale su ih javno u vidu propagandnog letka u jesen 1943. godine kao ilustraciju nastavka „srpske pretnje” hrvatskom narodnom i državnom životu.[41]

Stvaranje SFRJ

SFR Jugoslavija
Glavni članci: Narodnooslobodilačka borba naroda Jugoslavije, AVNOJ i SFRJ

Pobedom partizana u Drugom svetskom ratu, u skladu sa odlukama drugog zasedanja AVNOJ-a u Jajcu 1943. godine, obnovljena je jugoslovenska država na republikanskim i federalističkim principima, u kojoj je planirano da južnoslovenski narodi (Srbi, Hrvati, Slovenci, Makedonci i Crnogorci) žive u ustavnim republikama sa jednakim pravima. Stvoreno je šest socijalističkih republika, a na teritoriji SR Srbije su stvorene dve autonomne pokrajine. U socijalističkoj federativnoj republici Jugoslaviji, zvanična ideologija je bila bratstvo-jedinstvo, a nacionalizam je smatran štetnom pojavom.

Sporazum Pavelić—Stojadinović (1954)

Glavni članak: Sporazum Pavelić—Stojadinović

Sporazum Pavelić-Stojadinović je bio posleratni sporazum u emigraciji između ustaškog vođe i bivšeg poglavnika Nezavisne Države Hrvatske Ante Pavelića, i srpskog radikalskog vođe i bivšeg predsednika kraljevske vlade Milana Stojadinovića, potpisan krajem 1954. godine u Buenos Ajresu. Sporazum je predviđao razbijanje Federativne Narodne Republike Jugoslavije (FNRJ) na tri nezavisne države: Sloveniju, Hrvatsku i Srbiju. Ovaj novi srpsko-hrvatski sporazum koji je trebalo da zameni zastareli Sporazum Cvetković-Maček iz 1939. godine, kojim je uspostavljena Banovina Hrvatska.

Eventualni sporazum je jedini način da se konačno stane na kraj međusobnom uništavanju ... Jer Srbi i Hrvati su stotinama godina živeli u posebnim državama i uvek u najboljem prijateljstvu, te sam siguran da ćemo opet biti upućeni jedni na druge i pomagati se u odbrani zajedničkih interesa.[42]

— Milan Stojadinović
Granice prema sporazumu Pavelić-Stojadinović.

Granica između Hrvatske i Srbije (od severa ka jugu) je trebalo da prati već postojeću granicu (kao kompromisnu) između SR Hrvatske i SR Srbije (SAP Vojvodine) do reke Save i granice sa SR BiH; zatim je granica trebalo da prati reku Savu do ušća sa Bosnom; da ide rekom Bosnom, zatim planinskim vrhovima do početka donjeg toka reke Neretve i potom donjim tokom reke Neretve do Jadranskog mora. Na ovaj način Bosanska Krajina je trebalo da pripadne Hrvatskoj, dok bi najveći deo centralne sa istočnom Bosnom, istočna Hercegovina i južna Dalmacija pripali Srbiji. Dubrovnik je bio jedina sporna tačka sporazuma. Dok je Stojadinović govorio o Dubrovniku kao srpskom, Pavelić je najavljivao mogućnost plebiscita, ili samostalni Dubrovnik.[42] Sporazum je predviđao i mirno preseljenje (uz razmenu imovine) svih Srba koji bi se zatekli u granicama Hrvatske, i svih Hrvata i Muslimana (koji su tretirani kao Hrvati) koji bu se zatekli u okviru Srbije.

Ovaj sporazum neki smatraju za temelj o kojem će Milošević i Tuđman razgovarati u Karađorđevu 35 godina kasnije".[42]

Kraj dvadesetog veka

Velika Srbija je pojam neizvesnog porekla, a mnogi istoričari smatraju da je to ime plod austrougarske propagande protiv srpske i jugoslovenske ideje krajem 19. i početkom 20. veka. Prema mišljenju Dobrice Ćosića koncept je nastao 1903. godine na „izdajničkom saboru” u Zagrebu, kada su južnoslovenski političari i intelektualci lojalni Austrougarskoj monarhiji osudili politiku državnog i nacionalnog ujedinjenja Srba i svih Jugoslovena.

Na suđenju Slobodanu Miloševiću srpski akademik Čedomir Popov u svom svedočenju je rekao da ni jedan ozbiljan srpski politički lider nikada nije nastojao da uspostavi Veliku Srbiju, naglašavajući da je cela priča o Velikoj Srbiji samo mit i neprijateljska propaganda.[43]

Raspad Jugoslavije

Glavni članak: Raspad SFRJ
Raspad Jugoslavije.

Memorandum nikada nije bio zvaničan akt Akademije. Njega su pisali neki akademici, ali taj akt ne pripada Akademiji, jer nikada nije usvojen ni na jednom našem organu.[44]

— Nikola Hajdin, Predsjednik SANU 2003—2015

Kada se pojavila memorandumska afera, mi smo na Zapadu doživeli aplauz. Onda je to protumačeno kao antikomunistički spis, kao prodor u neku novu demokratsku državu. Zvanična politika u zemlji nas je napala. ...Nama je vlada Ivana Stambolića oduzela pravo na proslavu stogodišnjice SANU. U Hagu se sada opet poteže Memorandum. Naravno, sada im treba druga varijanta. To je vrtlog dnevne politike.[45]

— Dejan Medaković, jedan od autora memoranduma i predsjednik SANU 1999—2003

Posle 1961, 103.000 Srba i Crnogoraca napušta Kosovo, uglavnom zbog pritisaka albanskih vlasti i populacije[2] Zbog takvih pojava diskriminacije Srba polovinom 1980-ih Srpska akademija nauka i umetnosti donosi Memorandum SANU, koji iznosi stanovište da su Srbi diskriminisani u Jugoslaviji i da se nad njima vrši genocid od strane Albanaca na Kosovu. Nakon toga dolazi do bujanja srpskog nacionalizma i talasa organizovanih protesta Srba i Crnogoraca širom zemlje (mitingaši su imali prevoz organizovan autobusima.[46] Pod pritiskom demonstracija, dolazi do rušenja pokrajinskih vlasti Vojvodine i Kosova, zajedno sa republičkim vlastima Crne Gore, i njihove smene ljudima odanim Slobodanu Miloševiću.

Srpski nacionalisti su imenovali su Jugoslaviju kao najveću katastrofu Srbije, smatrajući katastrofalnom greškom što je Srbija pristala na jugoslovensku državu, umesto da je stvorila Veliku Srbiju u povoljnom periodu nakon Prvog svetskog rata. Velikosrpskom idejom su bili prožeti glavni činioci srpske politike (uključujući SPS, SRS i SPO),[47][35] nasuprot nastojanjima međunarodne zajednice za očuvanjem postojećih granica jugoslovenskih republika.

U periodu neposredno pre raspada zajedničke države objavljen je Memorandum SANU. U pitanju je dokument koji je izradilo nekoliko akademika SANU između 1985. i 1986. Memorandum naglašava težak položaj i neravnopravnost srpskog naroda u Jugoslaviji, a posebno na Kosovu i Metohiji, gde se, kako je navedeno, sprovodi „fizički, politički, pravni i kulturni genocid nad srpskim stanovništvom”. Demonstracije Albanaca na Kosovu 1981. godine srpski akademici nazivaju „neofašističkom agresijom”.[traži se izvor] Memorandum dalje kritikuje konfederalizam i velika ovlaštenja autonomnih pokrajina, omogućena jugoslovenskim ustavom iz 1974. godine, ocenjujući da su Srbi njime diskriminisani.[48] Srpski akademici smatraju da su potrebne ustavne promene u Jugoslaviji zbog neravnopravnog tretiranja i slabljenja Srbije (strana 46) i da „srpsko pitanje” neće biti rešeno pre ostvarenja punog nacionalnog i kulturnog jedinstva Srba, bez obzira gde žive (strane 70-73).

Memorandum je neposredno po objavljivanju izazvao burne reakcije u zemlji, zbog svojih pogleda na stanje nacije i zahteva za temeljnom reorganizacijom SFJR.[49] Na vanrednoj skupštini SANU 18. decembra 1986. data je podrška Memorandumu, a tokom diskusije je napomenuto:

U prilog izrade ovakvog programa rečeno je da Srbija od Garašanina nije imala svoj nacionalni program, a od Svetozara Markovića niko nije razmatrao srpsko pitanje...

— Kosta Mihailović

Među Hrvatima se ovaj dokument smatra izrazom velikosrpskog nacionalizma, dok ga izveštaj UN smatra sredstvom širenja antialbanskih osećanja.[47] Smatra se da je Memorandum SANU imao ključnu ulogu u raspadu Jugoslavije.[50]

Sastanak u Karađorđevu (1991)

Glavni članak: Sastanak u Karađorđevu

Sastanak u Karađorđevu je održan u martu 1991. godine u Karađorđevu (Vojvodina, SR Srbija) između predsednika SR Hrvatske Franje Tuđmana i predsednika SR Srbije Slobodana Miloševića o tadašnjoj situaciji u SFRJ. Tačni detalji tog sastanka nikad nisu objavljeni javnosti, ali je Dušan Bilandžić, Tuđmanov savetnik koji je prisustvovao sastanku, kasnije objavio knjigu u kojoj tvrdi da je „suština sastanka bila podela Bosne i Hercegovine”.[51]

Milošević je na tim pregovorima zahtevao sve teritorije na kojima su Srbi imali većinu. To je uključivalo npr. istočnu i zapadnu BiH. Tuđman i njegovo vođstvo su tražili prvenstveno zapadnu Hercegovinu gde su Hrvati imali većinu. Između takve proširene Hrvatske i proširene Srbije trebalo bi da bude mala muslimanska državica.[traži se izvor]

Dobrica Ćosić, predsednik Savezne republike Jugoslavije, u oktobru 1992. godine u Ženevi sa Tuđmanom potpisuje sporazum o zameni teritorija i „humanom preseljavanju stanovništva”.[52] Neki u ovome vide konkretizaciju prethodnog dogovora o podeli Bosne i Hercegovine.[traži se izvor]

Plan Vojislava Šešelja

Glavni članak: Karlobag-Ogulin-Karlovac-Virovitica
Šešeljev plan Velike Srbije, u granicama Karlobag-Ogulin-Karlovac-Virovitica

Šešeljev plan Velike Srbije se zasnivao na načelu „Gde su srpski grobovi, tu su srpske zemlje”, kombinujući istorijsko i etničko pravo na teritorije susednih jugoslovenskih republika. On je u okvire svoje Velike Srbije predlagao uključenje većeg dela teritorije SFRJ, i to celih republika Srbije, Makedonije, Crne Gore, Bosne i Hercegovine, kao i velikog dela Hrvatske, podeljene po liniji Karlobag-Ogulin-Karlovac-Virovitica. Smatra se da je Šešelj tu ideju preuzeo od Stevana Moljevića, četničkog ideologa iz Drugog svetskog rata.[12] Iza ovog programskog opredeljenja stajao je Šešeljev Srpski četnički pokret, a kasnije Srpsku radikalnu stranku, koja je slala svoje dobrovoljce na jugoslovenska ratišta. Jedino SRS još uvek zvanično zastupa ovaj program.[12] Nekadašnji visoki funkcioneri Srpske radikalne stranke Tomislav Nikolić (nekadašnji zamenik predsednika) i Aleksandar Vučić (nekadašnji generalni sekretar) su nakon njenog napuštanja 2008. godine izjavili da je ideja Velike Srbije nerealna.[53]

U presudi Vojislavu Šešelju, sudije su presudile da stvaranje Velike Srbije nije bio bilo kakav zločinački već politički projekat.[54]

Draškovićev plan

Draškovićev plan Velike Srbije.

U jesen 1990, u vreme već rasplamsalih oružanih sukoba u Hrvatskoj, Vuk Drašković, predsednik Srpskog pokreta obnove, organizovao dobrovoljačku vojnu formaciju pod nazivom Srpska garda i poslao ju je na ratište. Formacija je na terenu bila pod komandom Đorđa Božovića Giške.

Drašković je početkom 1990-ih predložio svoj plan Velike Srbije, koja bi obuhvatala Srbiju, Makedoniju, Crnu Goru i delove BiH i Hrvatske sa visokim procentom Srba.[47] Ovaj plan je trebalo da bude neka vrsta mirovnog plana između Srba i Hrvata.[35] Plan je podrazumevao preuređenje Bosne i Hercegovine tako što bi joj bili pripojeni delovi Hrvatske naseljeni Srbima (najveći delovi Republike Srpske Krajine i deo južno od Dubrovnika), ali bi Hrvatska zauzvrat dobila delove BiH koji su pretežno naseljeni Hrvatima. Muslimani ne bi imali nikakvu vrstu autonomije u okviru srpske države. Drašković je kritikovao Miloševića jer se, po njegovom mišljenju, nije dovoljno zalagao za Veliku Srbiju.[47] Sam Drašković i njegova stranka, Srpski pokret obnove, su kasnije napustili ovaj program i od tada se više ne zalažu za bilo kakvo proširenje srpske države.

Miloševićev plan „Krnje Jugoslavije”

Glavni članak: Krnja Jugoslavija (SFRJ)

Tokom jugoslovenske krize, pripadnici srpske intelektualne i političke elite su pokušali da definišu srpske nacionalne ciljeve (npr. da svi Srbi treba da žive u jednoj državi) u okviru diskursa socijalističke Jugoslavije.[55] Prema optužbama Međunarodnog suda za ratne zločine u Hagu, Milošević je pokušao da nasiljem ostvari ideju „svi Srbi u jednoj državi”, pri čemu nije pominjao istorijski koncept „Velike Srbije”, ali je sarađivao sa nacionalistima poput Šešelja koji su ga zagovarali.[56] 1991. godine, nakon proglašenja nezavisnosti Slovenije i Hrvatske, Slobodan Milošević i tada vladajuća Socijalistička partija Srbije su zauzeli stav da se Hrvatska može otcepiti, ali ne može na to primorati Srbe u Hrvatskoj koji žele da nastave da žive u Jugoslaviji. Jedan od tvoraca Memoranduma SANU i čelnik vladajuće Socijalističke partije Srbije, sredinom 1991. godine je poručio:

Ta nova državna granica mora u Hrvatskoj ići linijom razgraničenja srpskog i hrvatskog naroda. JNA treba da posedne tu novu granicu i spreči dalje napade državnih i paravojnih terorista na nezaštićeno civilno stanovništvo.[57]

— Mihailo Marković

Narodna skupština Republike Srbije je 8. jula 1991. zatražila „od saveznih organa i JNA da štite samo onaj deo Jugoslavije u kojem se narodi koji žive na tim prostorima izjasne da žele živeti zajedno”.[58] Milošević je nameravao da stvori krnju Jugoslaviju, koja bi obuhvatala Srbiju, Crnu Goru, Makedoniju, Bosnu i Hercegovinu i delove Hrvatske naseljene Srbima. Međutim, ti planovi padaju u vodu 1992. godine proglašenjem nezavisnosti BiH i Makedonije, pa Srbija ostaje u državnoj zajednici samo sa Crnom Gorom. Analitičari smatraju da je Milošević insistirao da zadrži ime Jugoslavija iz dva razloga: 1) da bi opravdao aneksiju delova Hrvatske i Bosne i Hercegovine, 2) da bi Krnja Jugoslavija stekla međunarodno priznanje kao naslednica SFRJ.[59]

Devedesete

Po uvođenju višestranačja dolazi do grupisanja po nacionalnoj osnovi. U Srbiji se javljaju stranke koje javno traže stvaranje Velike Srbije. Srpski političari su smatrali međurepubličke granice isključivo administrativnim, koje ne mogu da postanu međudržavne.

Nakon otcepljenja Hrvatske i Bosne i Hercegovine od Jugoslavije, dolazi do osnivanja srpskih entiteta u tim republikama. Na teritoriji Hrvatske je proglašena Republika Srpska Krajina, a na teritoriji Bosne i Hercegovine Republika srpska naroda u Bosni i Hercegovini. Te srpske države su ubrzo obrazovale i svoje oružane snage (Srpsku vojsku Krajine i Vojsku Republike Srpske) uz logističku podršku Jugoslovenske narodne armije, koja je ostala pod kontrolom Srba.

Srbi u jugoslovenskim republikama nisu živeli u zasebnim etničkim sredinama, već zajedno sa ostalim stanovništvom, te nije bilo moguće sprovesti jasno razgraničenje između srpskih i nesrpskih oblasti. U praksi je to bio povod za oružane sukobe oko teritorija, koji prerastaju u rat u Hrvatskoj i rat u Bosni i Hercegovini. U ovim ratovima su dejstvovale i mnoge srpske paravojne formacije, među kojima Arkanovi tigrovi, Šešeljevi dobrovoljci, Draškovićeva Srpska garda, Knindže Dragana Vasiljkovića i drugi.

Događaji posle građanskog rata devedesetih

Neuspeh prekrajanja državnih granica u jugoslovenskim ratovima je imao dalekosežne posledice po Srbiju i širi region. Srbi, a posredno i Srbija, su tokom ratova stekli negativnu reputaciju u svetskoj javnosti. To dobro oslikava šovinistička izjava tadašnjeg francuskog predsednika Žaka Širaka, koji je leta 1995. godine izjavio: „Srbi ne poštuju ni Boga ni zakon; to je narod razbojnika i terorista!”[traži se izvor]

U promenjenoj međunarodnoj situaciji, godinu dan nakon izbijanja rata na Kosovu i Metohiji 1996. godine, zbog zlodela albanskih terorista, dolazi do NATO bombardovanja SRJ, nakon čega je Srbija izgubila kontrolu nad južnom autonomnom pokrajinom.[traži se izvor] Nekoliko godina kasnije, Crna Gora je postala nezavisna država čime je okončano postojanje državne zajednice.

17. februara 2008. Skupština Kosova, uz podršku dela EU i SAD,[60] proglašava jednostranu nezavisnost od Srbije.[61]

Pojedini autori su koncept Srpskog sveta tumačili kao novo ruho ideje Velike Srbije.[62][63]

Analiza

Narativ o Velikoj Srbiji se u narodima iz bivše Jugoslavije koristi radi promovisanje interesa sopstvenih naroda i suzbijanje srpskih kao i, ranije, za ostvarenje privilegovanih pozicija i ekonomske dobiti unutar druge Jugoslavije.[64] Narativ je postao jedan od osnovnih činilica hrvatske nacionalne propagande.[64]

Akademik i ekspert za pitanje Velike Srbije Čedomir Popov smatra da se navodi o „velikosrpskim namerama” često koriste u politički antisrpske interese i da su činjenično netačni. Popov tvrdi da tokom srpske istorije Velike Srbije nikada nije bilo niti će je biti.[65]

Istoričar Sima Ćirković navodi da gunđanja o Velikoj Srbiji i upiranjem prstom u Načertanije i Memorandum neće rešiti postojeće probleme kao i da je u pitanju zloupotreba istorije.[66]

Autor Muharem Bazdulj smatra da se pitanje Velike Srbije i velikosrpske hegemonije instrumentalizuje od strane regionalnih dušebrižnika.[67]

Haški tribunal

Velika Srbija je kao koncept više puta pominjana u nekoliko sudskih procesa u okviru Haškog tribunala.

Često pozivan svedok ekspert Haškog Tribunala Džejms Gau (James Gow) bio je po profesiji univerzitetski profesor Kings koledža u Londonu i član grupe eksperata pri Sekretarijatu za Stratešku odbranu UK. Gau je autor članka Serbian Nationalism and the Hissssing Snake In the International Order Whose Sovereignity? Which Nation?.[68] Originalni naslov na engleskom jeziku jedan od srpskih simbola SSSS poredi se sa siktanjem zmije. U svom članku je srpski nacionalni simbol indirektno poredio sa svastikom i tekst je završio zaključkom da se šišteće zmije koje bacaju svoj otrov mogu smiriti upotrebom vojnih snaga. U svojim izlaganjima Gau je tvrdio da je ideja Velike Srbije imala razne oblike i forme od 19. veka, poput programa Načertanije, pa sve do skorašnjih istorijskih događaja.[69] Na dodatna pitanja i potpitanja tokom ispitivanja, izjavio je da nije ekspert za istoriju devetnaestog veka.[69] On je posebno oblikovao mišljenja sudija o ulozi srpske istorije i navodne ideje o Velikoj Srbiji.[69]

Predavač na Harvardu Odri Helfang Bading je takođe kao svedok-ekspert Haškog tribunala tvrdila da su srpski nacionalizam i njegova inteligencija glavni ako ne i jedini uzrok sukoba u bivšoj Jugoslaviji. Ona je, kao i drugi svedoci, tumačila Načertanije ali i delo Vuka Karadžića Srbi svi i svuda, kao primere ideje o životu svih Srba u jednoj državi.[70] Akademici Vasilije Krestić i Kosta Mihailović ocenili su njeno svedočenje kao neobjektivno, navodeći da je bila pod uticajem američkih političkih interesa i ideologije kao i hrvatske pamfletske istoriografije.[70]

U presudi Vojislavu Šešelju, sudije su presudile da stvaranje Velike Srbije nije bio bilo kakav zločinački već politički projekat.[54]

Propagandna upotreba

Prema Borislavu Joviću, sintagma velikosrpski nacionalizam osmišljena je u drugoj Jugoslaviji i uvrštena u zvanična dokumenta partije i države kao stanovište koje treba iskoreniti. Optužbe za velikosrpski nacionalizam koristile su se kao sredstvo suzbijanja srpskih interesa i legitimnih pitanja unutar zajedničke države te odbijanja razgovara o pravima pripadnika srpskog naroda gde je činio manjinu.[71] Pored pritiska borbe protiv velikosrpskog nacionalizma koja je čvrsto sprovođen u okviru partije i njene visoke discipline, SR Srbija je stvorena sastavljena od dve autonomne pokrajine sa širokim opsegom prava, što ih je neretko dovodilo u sukobljavanje sa Beogradom.[71]

Prema konceptu komunističke vlasti, Srbi iz Srbije trebali su da budu prvi među borcima protiv velikosrpskog nacionalizma. Akademici, naučnici, profesori, direktori preduzeća i drugi pripadnici elita koji su zastupali interese Srbije ili štrčali po uspešnosti (direktori preduzeća), bili su smenjivani i marginalizovani.[71]

Ista sintagma se koristila tokom ratova devedesetih, u periodu tranzicije kao i na suđenjima u okviru Haškog tribunala.[71]

Jović smatra da će se propagandna sintagma o velikosrpskom nacionalizmu koristiti sve dok i poslednji Srbin ne bude proteran u maticu Srbiju.[71]

Susedske pretenzije ka Srbiji

Glavni članci: Velika Albanija, Velika Hrvatska, Velika Mađarska, Velika Bugarska, Velika Bosna, Velika Rumunija i Ujedinjena Makedonija

Nacionalisti u gotovo svim susednim zemljama koje okružuju Srbiju takođe imaju svoje iredentističke programe stvaranja velikih nacionalnih država po cenu mira.[72][73] Ove teritorijalne pretenzije odnose se i na teritoriju Srbije, a posmatrane sve zajedno, oduzele bi Srbiji čitavu teritoriju, što najbolje pokazuje neodrživost „velikonacionalnih” ideologija u istorijski višenacionalnim oblastima.

Tako velikoalbanski nacionalisti tvrde da polažu pravo na teritorije Kosova, Metohije i doline Preševske Moravice, koja uključuje opštine Preševo, Medveđu i Bujanovac, čak i one većinski srpske delove. Oni najekstremniji pak žele čitave srpske oblasti do Niša (uključujući i Rašku oblast).

Velikohrvatski nacionalisti smatraju da čitava oblast Srema i srpski deo Bačke treba da pripadne Hrvatskoj. Pored toga, smatraju da polaže pravo na čitavu Bosnu i Hercegovinu, uključujući i Republiku Srpsku, većinsko srpski entitet, kao i mesta gde većinsko stanovništvo čine Bošnjaci (smatraju ih Hrvatima islamske veroispovesti), Rašku oblast i Boku kotorsku.[74]

Velikomađarski nacionalisti smatraju da čitava oblast savremene Vojvodine tradicionalno pripada Mađarskoj (Ugarskoj).[75][76] U Mađarskoj danas deluje više ekstremističkih pokreta (od kojih je najpoznatiji 64 županije) koji zahtevaju povratak Vojvodine u državni okvir Mađarske.

Velikorumunski nacionalisti imaju pretenzije ka čitavoj oblasti Banata,[traži se izvor] koja je nakon balkanskih ratova ostala administrativno podeljena između između Srbije, Rumunije i Mađarske. Istorijska prestonica Banata je Temišvar, koji se danas nalazi u Rumuniji. Takođe imaju pretenzije ka Timočkoj Krajini; gde Vlasi čine nemali deo stanovništva, smatrajući ih etničkim Rumunima.

Velikobugarski nacionalisti smatraju delove Južne i istočne Srbije svojim Zapadnim pokrajinama a njihovo stanovništvo etničkim Bugarima, izloženim višedecenijskom procesu srbizacije.

Velikobošnjački nacionalisti prisvajaju teritoriju nekadašnjeg Smederevskog sandžaka, Novopazarskog sandžaka i veliki deo Metohije; s obrazloženjem da tu žive ili su nekada živeli Slovenski Muslimani, odnosno Bošnjaci.

Velikomakedonski nacionalisti prisvajaju okolinu Trgovišta, uz obrazloženje da je to deo Makedonije kao geografske oblasti.

Napomene

  1. ^ Za Aleksandra Karađorđevića je Garašanin, kao ministar unutrašnjih poslova, izradio svoje „Načertanije”.
  2. ^ Vladavina Mihaila Obrenovića je vođena „velikom idejom”, a Garašanin je bio njegov ministar inostranih poslova.
  3. ^ Odluka Drugog zasedanja AVNOJ-a o izgradnji Jugoslavije na federativnom principu: „...Jugoslavija se izgrađuje i izgradiće se na federativnom principu, koji će obezbediti punu ravnopravnost Srba, Hrvata, Slovenaca, Makedonaca i Crnogoraca...”
  4. ^ Savremena makedonska nacija je formirana tek nakon Drugog svetskog rata.

Reference

  1. ^ Šešelj 2002, str. 717.
  2. ^ a b Petrovic, Ruza; Blagojevic, Marina. „Preface”. The Migration of Serbs and Montenegrins from Kosovo and Metohija. Pristupljeno 01. 05. 2013. 
  3. ^ Macdonald 2002, str. 106.
  4. ^ Šešelj 2002, str. 156.
  5. ^ Šešelj 2002, str. 986.
  6. ^ Subotić 1861, str. 53.
  7. ^ „Ideja svetog Petra Cetinjskog o obnovi srpske države”. Serb Land of Montenegro. 
  8. ^ a b v „Načertanije”. Projekat Rastko. 
  9. ^ a b v Popov, Čedomir. Velika Srbija — stvarnost i mit. 
  10. ^ Manetovic, Edislav (2006). „Ilija Garasanin: Nacertanije and Nationalism”. The Historical Review/La Revue Historique. 3: 160. doi:10.12681/hr.201 Slobodan pristup. 
  11. ^ a b Krestić 2002, str. 166.
  12. ^ a b v „Velika Srbija”. Kurir. 09. 11. 2008. Arhivirano iz originala 08. 05. 2014. g. Pristupljeno 12. 07. 2016. 
  13. ^ Stefanović Karadžić 1849, str. 1.
  14. ^ a b v g Vasilj Popović „Evropa i srpsko pitanje”
  15. ^ Zieliński 2003.
  16. ^ Marković 1892, str. 217.
  17. ^ Marković 1892, str. 161.
  18. ^ a b Zundhausen, Holm. „Velika Srbija ili balkanska federacija”. Dnevni list Danas. 
  19. ^ „(Ne)zaboravljeni deo kulturne istorije”. Republika — glasilo građanskog samooslobađanja. 
  20. ^ Jireček 1953, str. 147.
  21. ^ Lopandić, Duško. „Gde se rodila naša spoljna politika”. Politikin Zabavnik. 
  22. ^ Hartmann 1999, str. 31.
  23. ^ Terzić 2017, str. 9.
  24. ^ Dedijer, Stevan. „Velika Srbija i mali glupi akademici”. Republika — glasilo građanskog samooslobađanja. 
  25. ^ „Gavrilo Princip and the Black Hand organization”. Bookrags. 
  26. ^ Cassels 1996, str. 122.
  27. ^ Pejčić, Jovan. „Vesnici bure i slobode”. Nacionalna Revija. 
  28. ^ „Otpor okupaciji i modernizaciji”. Dnevni list Danas. 
  29. ^ Vasović 1995, str. 89.
  30. ^ „YUGOSLAVIA: Elections”. Tajm. 23. 02. 1925. Pristupljeno 12. 07. 2016. 
  31. ^ „YUGOSLAVIA: Balkan Politics”. Tajm. 31. 03. 1923. Pristupljeno 12. 07. 2016. 
  32. ^ „YUGOSLAVIA: The Opposition”. Tajm. 06. 04. 1925. Pristupljeno 12. 07. 2016. 
  33. ^ Cicvarević, Krsta. „Velika Srbija”. Informacioni centar „Komentar”. Arhivirano iz originala 16. 08. 2018. g. Pristupljeno 20. 10. 2018. 
  34. ^ Šešelj 2002, str. 720.
  35. ^ a b v Klemenčić 1993, str. 285–304
  36. ^ Šešelj 2002, str. 987.
  37. ^ a b v Prosveta 1993.
  38. ^ a b v Čubrilović 1937
  39. ^ Petranović 1992, str. 381–382.
  40. ^ Petranović 1992, str. 384.
  41. ^ Stanišić 2000.
  42. ^ a b v „Ekskluzivno: Podela Jugoslavije počela u Argentini!”. Pres. 15. 03. 2009. Arhivirano iz originala 26. 08. 2016. g. Pristupljeno 12. 07. 2016. 
  43. ^ „PROFESSOR POPOV DESTROYS THE MYTH OF GREATER SERBIA”. www.slobodan-milosevic.org. 
  44. ^ Nedeljnik.rs. „"Plakao sam za kraljem Aleksandrom. Za Titom nisam. A kada su ubili Đinđića, bio sam star za suze": Tako je govorio Nikola Hajdin | Nedeljnik” (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2019-07-21. 
  45. ^ „Jadna nam je država – Intervju sa Dejanom Medakovićem”. Nedeljnik Vreme. Pristupljeno 2019-07-23. 
  46. ^ „Deset godine Slobodana Miloševića u deset slika”. Nedeljnik Vreme. 18. 09. 1999. Arhivirano iz originala 30. 01. 2012. g. Pristupljeno 12. 07. 2016. 
  47. ^ a b v g „Annex IV The policy of ethnic cleansing”. 28. 12. 1994. Pristupljeno 12. 07. 2016. 
  48. ^ Mihailović & Krestić 1995, str. 97.
  49. ^ Bokovoy, Irvine & Lilly 1997, str. 322.
  50. ^ Mihailović & Krestić 1995, str. 92.
  51. ^ Feral tribune 2003.
  52. ^ „Milošević nije za jedinstvenu državu”. Blic. 06. 06. 2009. Pristupljeno 12. 07. 2016. 
  53. ^ „Velika Srbija nerealna”. Radio-televizija Srbije. 30. 10. 2014. Pristupljeno 12. 07. 2016. 
  54. ^ a b „Lindzi: Stav Haga o "velikoj Srbiji" imaće veće posledice od oslobađanja Šešelja”. Radio Slobodna Evropa (na jeziku: srpskohrvatski). Pristupljeno 2023-01-08. 
  55. ^ Guzina, Dejan (1. 9. 2003). „Socialist Serbia's Narratives: From Yugoslavia to a Greater Serbia”. International Journal of Politics, Culture, and Society (na jeziku: engleski). 17 (1): 91—111. ISSN 1573-3416. JSTOR 20020199. doi:10.1023/A:1025341010886. Pristupljeno 2. 1. 2024. 
  56. ^ „Predmet Milosevic (IT-02-54) – Druga izmijenjena optuznica”. Međunarodni krivični sud za bivšu Jugoslaviju. Pristupljeno 12. 07. 2016. 
  57. ^ Vučelić 1992, str. 184.
  58. ^ Radaković, Ilija. Besmislice Ju-ratovanja 1991—1995. 
  59. ^ Lukic 1996.
  60. ^ „Die Kosovo-Wunschliste”. jungeWelat (na jeziku: nemački). Pristupljeno 12. 07. 2016. 
  61. ^ „Kosovo proglasilo nezavisnost”. B92. Pristupljeno 12. 07. 2016. 
  62. ^ „Novi napad iz BiH: "Srpski svet" je "Velika Srbija"”. B92.net (na jeziku: srpski). Pristupljeno 2023-01-04. 
  63. ^ Marković, Tomislav. „’Srpski svet’, kulturna ideja koja je izvršila kulturocid”. balkans.aljazeera.net (na jeziku: bošnjački). Pristupljeno 2023-01-04. 
  64. ^ a b Krestić & Mihailović 2017, str. 96-97.
  65. ^ Mojović, Dragan (2007). „Velike Srbije nikada nije bilo”. NIN: 82, 83. 
  66. ^ Ćirković 2020, str. 236
  67. ^ „Muharem Bazdulj – Crtica o „velikosrpskom hegemonizmu“ – Novi Standard”. Novi Standard (na jeziku: srpski). 2021-02-22. Pristupljeno 2021-03-08. 
  68. ^ Gow, James (1994). „Serbian Nationalism and the Hissssing Ssssnake in the International Order: Whose Sovereignty? Which Nation?”. The Slavonic and East European Review. 72 (3): 456—476. ISSN 0037-6795. Pristupljeno 2. 1. 2024. 
  69. ^ a b v Krestić & Mihailović 2017, str. 119-121.
  70. ^ a b Krestić & Mihailović 2017, str. 121-137.
  71. ^ a b v g d Jović 2016, str. 37-40.
  72. ^ Bogavac 1994
  73. ^ Brusin, Milojko (1998). Naša razgraničenja sa susedima 1919—1920. Novi Sad. 
  74. ^ Krestić, Vasilije (1998). Genocidom do Velike Hrvatske. Novi Sad - Beograd. Arhivirano iz originala 09. 11. 2015. g. Pristupljeno 25. 10. 2015. 
  75. ^ Pejin, Jovan (2007). Velikomađarski kapric. Zrenjanin. Arhivirano iz originala 05. 03. 2016. g. Pristupljeno 07. 04. 2020. 
  76. ^ Nikić, Fedor (1929). Mađarski imperijalizam. Štamparija Jovanović i Bogdanov. 

Literatura

Spoljašnje veze

Vikizvornik ima izvorni tekst povezan sa člankom Velika Srbija (V. Ćorović).
Velika Srbija na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Велика_Србија&oldid=27798627”