Rim
| Rim ital. Roma | |
|---|---|
Kolažni prikaz gradskih znamenitosti | |
 Zastava
 Grb
| |
| Administrativni podaci | |
| Država |  Italija |
| Regija |  Lacio |
| Osnovan | 21. april, 753. p. n. e. |
| Stanovništvo | |
| Stanovništvo | |
| — | 2.705.603 |
| — gustina | 2.105,53 st./km2 |
| Aglomeracija | 5.493.308 |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 41° 53′ 00″ S; 12° 29′ 00″ I / 41.883333° S; 12.483333° I |
| Vremenska zona | UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST) |
| Aps. visina | 20 m |
| Površina | 1.285 km2 |
  Rim Rim na karti Italije | |
| Ostali podaci | |
| Gradonačelnik | Roberto Gvaltijeri |
| Poštanski broj | 00100; 00121 to 00199 |
| Pozivni broj | 06 |
| Registarska oznaka | ROMA, RM |
| Veb-sajt | |
| comune.roma.it | |
_(cropped).jpg)
.jpg)
_-_Right_side_and_front.jpg)
Rim (ital. Roma) je glavni grad Italije. Takođe je glavni grad regije Lacio, centar Metropolitanskog grada Rima i posebna opština pod nazivom Comune di Roma Capitale. Sa 2.860.009 stanovnika na 1.285 km² , Rim je najnaseljenija opština u zemlji i treći najnaseljeniji grad u Evropskoj uniji po broju stanovnika unutar gradskih granica. Metropolitanski grad Rim, sa populacijom od 4.355.725 stanovnika, je najnaseljeniji gradski grad u Italiji. Rim se nalazi u centralno-zapadnom delu italijanskog poluostrva, u okviru Lacija, uz obale Tibra. Vatikan (najmanja država na svetu) je nezavisna država unutar gradskih granica Rima, jedini postojeći primer države u gradu. Rim se često naziva gradom sedam brda zbog svog geografskog položaja, kao i „večnim gradom“. Generalno se smatra „kolevkom zapadne civilizacije i hrišćanske kulture“, i centrom Katoličke crkve.
Dok rimska mitologija datira osnivanje Rima oko 753. godine pre nove ere, ovo mesto je bilo naseljeno mnogo duže, što ga čini velikim ljudskim naseljem skoro tri milenijuma i jednim od najstarijih gradova u Evropi koji su neprekidno okupirani. Rano stanovništvo grada potiče od mešavine Latina, Etruraca i Sabinjana. Na kraju, grad je sukcesivno postao prestonica Rimskog kraljevstva, Rimske republike i Rimskog carstva, i mnogi ga smatraju prvim carskim gradom i metropolom. Prvi put ga je nazvao Večni grad (lat. Urbs Aeterna) rimski pesnik Tibul, u 1. veku pre nove ere, a izraz su preuzeli i Ovidije, Vergilije i Livije. Rim se naziva i Prestonicom sveta (lat. Caput Mundi).
Nakon pada Rimskog carstva na zapadu, koje je označilo početak srednjeg veka, Rim je polako potpadao pod političku kontrolu papstva, da bi u 8. veku postao prestonica Papske države, koja je trajala do 1870. godine. Počevši od renesanse, skoro sve pape od Nikole V (1447–1455) su sprovodile koherentan arhitektonski i urbanistički program tokom četiri stotine godina, sa ciljem da grad postane umetnički i kulturni centar sveta. Na taj način, Rim je prvo postao jedan od glavnih centara renesanse, a zatim je postao rodno mesto i baroknog stila i neoklasicizma.Poznati umetnici, slikari, vajari i arhitekte učinili su Rim središtem svojih aktivnosti, stvarajući remek-dela širom grada. Rim je 1871. postao glavni grad Kraljevine Italije, koja je 1946. godine postala republika Italija.
Rim je 2019. godine bio 14. najposećeniji grad na svetu, sa 10,1 milion turista i najpopularnija turistička destinacija u Italiji. Njegov istorijski centar je Unesko uvrstio na listu svetske baštine. Grad domaćin Letnjih olimpijskih igara 1960, Rim je takođe sedište nekoliko specijalizovanih agencija Ujedinjenih nacija, kao što su Organizacija za hranu i poljoprivredu, Svetski program za hranu i Međunarodni fond za poljoprivredni razvoj. Grad je takođe domaćin Sekretarijata Parlamentarne skupštine Unije za Mediteran, kao i sedišta mnogih međunarodnih preduzeća, kao što su Eni, Enel, TIM, Leonardo S.p.A. i nacionalnih i međunarodnih banaka kao što su Unicredit i BNL. Rimska poslovna četvrt EUR je dom mnogih naftnih, farmaceutskih i kompanija za finansijske usluge. Prisustvo renomiranih međunarodnih brendova u gradu učinilo je Rim važnim centrom mode i dizajna, a Cinecittà Studios je stvorio mnoge filmove nagrađene Oskarom.
Etimologija[uredi | uredi izvor]
Prema mitu o osnivanju starih Rimljana,[1] ime Rim potiče od osnivača i prvog kralja grada, Romula.[2]
Međutim, moguće je da je ime Romul zapravo izvedeno iz samog Rima.[3] Već u 4. veku su bile predložene alternativne teorije o poreklu imena. Nekoliko hipoteza je napredovalo fokusirajući se na njegove lingvističke korene koje su međutim ostale neizvesne.[4]
Formulisane su različite hipoteze o poreklu imena Rima;[5] ime bi moglo da potiče od:
- Roma, ćerka Itala, žena Eneja ili njegovog sina Askanija;[6]
- Romano, sin Odiseja i Kirke;
- Romo, sin Emationin, koga je Diomed doveo iz Troje;[6]
- Romide, tiranin Latina, koji je proterao Etrurce iz regiona;[6]
- Romilos i Romos (Romul i Rem), Askanijevi sinovi blizanci koji su osnovali grad;[6]
- Rumon ili Rumen, arhaično ime Tibra, ima koren analogan onom grčkog glagola ρεω i latinskog glagola ruo, što znači „teći“;[7][a]
- Ruma, što na etrurskom znači „gruda“, pa bi se stoga moglo odnositi na mit o Romulu i Remu, ili i na konformaciju brdovitog područja Palatina i Aventina,[b] ili na okuku Tibra ispred od njih[8]
- ρωμη (rome) što na grčkom znači „snaga“;[v]
- Roma, trojanska devojka koja je poznavala veštinu magije, nagoveštaji u spisima pesnika Stezikora;[9]
- Amor, je reč Roma, ako se čita s desna na levo: tumačenje je dao vizantijski pisac Đovani Lido, koji je živeo između petog i šestog veka.[g]
Nazivi koji se odnose na Rim i njihovo poreklo[uredi | uredi izvor]
Rim takođe ima nekoliko naziva.
- Urbs/Urbe (lat. Città, grad), jer je u antičko doba reč urbs označavala Rim, koji se smatrao veličanstvenim gradom;
- Caput fidei (lat. Capitale della fede, Prestonica vere) jer je Rim vekovima bio glavno sedište moći Katoličke crkve (koja se stoga vrlo često naziva i Rimokatoličkom crkvom);
- Città dell'acqua ili "regina aquarum", za njegove akvadukte i fontane, za simbiotski odnos sa Tibrom i za veliku dostupnost vode;
- Caput mundi (lat. Capitale del mondo, Prestonica sveta), objašnjeno rastućim prostranstvom Rimskog carstva koje je Rim učinilo jednim od najuticajnijih gradova u istoriji, potiče od fraze iz Farsalije Marka Anea Lukana koja glasi: „Ipsa, Caput Mundi, bellorum maxima merces, Roma capi facilis“ (Sam Rim, prestonica sveta, najvažniji plen rata, lako podjarmljiv);
- Urbs Aeterna (lat. Città Eterna, Večni grad), koja umesto toga potiče iz fraze u Knjizi elegija Albija Tibula: „Romulus aeternae nondum formaverat urbis / moenia.“ („Ni Romul još nije sagradio zidine Večnog grada“).[10]
Istorija[uredi | uredi izvor]
Osnivanje Rima[uredi | uredi izvor]
Iako je bilo otkrića arheoloških dokaza o ljudskoj okupaciji rimske oblasti od pre otprilike 14.000 godina, gusti sloj mnogo mlađih ostataka zaklanja paleolitske i neolitske lokalitete.[11] Dokazi o kamenom oruđu, oružju i grnčariji svedoče o oko 10.000 godina ljudskog prisustva.
Nekoliko iskopavanja podržava gledište da je Rim izrastao iz pastoralnih naselja na brdu Palatin podignut iznad područja budućeg rimskog foruma. Između kraja bronzanog i početka gvozdenog doba, na svakom brdu između mora i Kapitola nalazilo se selo (na Kapitolskom brdu selo je posvedočeno od kraja 14. veka pre nove ere).[12] Međutim, nijedan od njih još nije imao urbani kvalitet.[12] Danas postoji širok konsenzus da se grad postepeno razvijao kroz agregaciju („sinoecizam“) nekoliko sela oko najvećeg, postavljenog iznad Palatina.[12]
Ovo agregiranje je olakšano povećanjem poljoprivredne produktivnosti iznad egzistencijalnog nivoa, što je takođe omogućilo uspostavljanje sekundarnih i tercijarnih delatnosti. Ovo je, zauzvrat, podstaklo razvoj trgovine sa grčkim kolonijama južne Italije (uglavnom Iskija i Kuma).[12] Ovaj razvoj događaja, koji se prema arheološkim dokazima dogodio sredinom 8. veka pre nove ere, može se smatrati „rođenjem“ grada.[12] Uprkos nedavnim iskopavanjima na brdu Palatin, stav da je Rim namerno osnovan sredinom osmog veka pre nove ere, kao što legenda o Romulu sugeriše, ostaje marginalna hipoteza.[13]
Legenda o Romulu i Remu[uredi | uredi izvor]
Tradicionalne priče koje su preneli sami stari Rimljani objašnjavaju najraniju istoriju njihovog grada u smislu legendi i mitova. Najpoznatiji od ovih mitova, a možda i najpoznatiji od svih rimskih mitova, je priča o Romulu i Remu, blizancima koje je dojila vučica.[1] Odlučili su da izgrade grad, ali nakon svađe Romul je ubio svog brata i grad je uzeo njegovo ime. Prema rimskim analistima, to se dogodilo 21. aprila 753. p. n. e.[14]
Ova legenda je morala da se pomiri sa dvostrukom tradicijom, postavljenom ranije, da je trojanski izbeglica Eneja pobegao u Italiju i pronašao lozu Rimljana preko svog sina Jula, imenjaka iz dinastije Julije-Klaudije.[15] To je postavio rimski pesnik Vergilije u prvom veku pre nove ere. Pored toga, Strabon pominje stariju priču, da je grad bio arkadijska kolonija koju je osnovao Evander. Strabon takođe piše da je Lucije Kolije Antipatar verovao da su Rim osnovali Grci.[16][17]
Monarhije i republika[uredi | uredi izvor]
Latini (italsko pleme) 2. milenijum – 752. p. n. e.
Rimsko kraljevstvo 752–509. p. n. e.
Rimska Republika 509–27
Kraljevina Odoakra 476–493
Kraljevina Ostrogota 493–553
Vizantija 553–754
Papska država 754–1798, 1799–1809, 1814–1849, 1849–1870
Rimska Republika 1798–1799
Prvo francusko carstvo 1809–1814
Rimska republika (1849) 1849
Kraljevina Italija 1870–1946
Vatikan 1929–
Italija 1946–
Taj grad se kasnije razvio u prestonicu Rimskog kraljevstva (kojim je neprekidno upravljalo sedam kraljeva, što je bilo u skladu sa tradicijom), Rimske republike (od 510. p. n. e., kojom je upravljao Senat) i konačno Rimskog carstva (od 31. p. n. e., kojim je upravlja car).
Nakon osnivanja od strane Romula, prema legendi,[18] Rimom je 244 godine vladao monarhijski sistem, u početku sa vladarima latinskog i sabinskog porekla, a kasnije etrurski kraljevi. Tradicija je predala sedam kraljeva: Romula, Numa Pompilija, Tula Hostilija, Anka Marcija, Tarkvinija Priska, Servija Tulija i Tarkvinija Oholog.[18]
Rimljani su 509. p. n. e. proterali poslednjeg kralja iz svog grada i uspostavili oligarhijsku republiku. Rim je tada započeo period karakterisan unutrašnjim borbama između patricija (aristokrata) i plebejaca (malih zemljoposednika), kao i stalnim ratovanjem protiv stanovništva centralne Italije: Etruraca, Latina, Volsa, Ekija i Marsija.[19] Pošto je postao gospodar Lacijuma, Rim je vodio nekoliko ratova (protiv Gala, Osci-Samnita i grčke kolonije Taranta, u savezu sa Pirom, kraljem Epira) čiji je rezultat bio osvajanje italijanskog poluostrva, od centralne oblasti do Velike Grčke.[20]
U trećem i drugom veku pre nove ere došlo je do uspostavljanja rimske hegemonije nad Mediteranom i Balkanom, kroz tri punska rata (264–146. p. n. e.) vođena protiv grada Kartagine i tri makedonska rata (212–168. p. n. e.) protiv Makedonije.[21] U to vreme su osnovane prve rimske provincije: Sicilija, Sardinija i Korzika, Hispanija, Makedonija, Aheja i Afrika.[22]
Od početka 2. veka pre nove ere, vlast je bila osporavana između dve grupe aristokrata: optimata, koji su predstavljali konzervativni deo Senata, i populara, koji su se oslanjali na pomoć plebejaca (urbane niže klase) da bi stekli vlast. U istom periodu, bankrot sitnih zemljoradnika i osnivanje velikih robovskih imanja izazvali su velike migracije u grad. Neprekidno ratovanje dovelo je do uspostavljanja profesionalne vojske, koja se pokazala lojalnijom svojim generalima nego republici. Zbog toga je u drugoj polovini drugog veka i tokom prvog veka pre nove ere došlo do sukoba kako u inostranstvu tako i iznutra: posle neuspelog pokušaja društvene reforme populara Tiberija i Gaja Graha,[23] i rata protiv Jugurte,[23] došlo je do građanskog rata iz kojeg je general Kornelije Sula izašao kao pobednik. Usledila je velika pobuna robova pod Spartakom,[24] a zatim uspostavljanje prvog trijumvirata sa Cezarom, Pompejem i Krasom.[24]
Osvajanje Galije učinilo je Cezara izuzetno moćnim i popularnim, što je dovelo do drugog građanskog rata protiv Senata i Pompeja. Posle svoje pobede, Cezar se uspostavio kao doživotni diktator.[24] Njegovo ubistvo dovelo je do drugog trijumvirata između Oktavijana (Cezarovog unuka i naslednika), Marka Antonija i Lepida, i do još jednog građanskog rata između Oktavijana i Antonija.[25]
Ovakav uspeh je zavisio od vojnih osvajanja, trgovačke nadmoći i selektivne asimilacije susednih civilizacija, pre svega civilizacije Etruraca i Grka. Rimska dominacija se proširila na veći deo Evrope i obale Sredozemnog mora, tako da je broj stanovnika narastao na iznad milion. Hiljadama godina Rim je bio politički najznačajniji, najbogatiji i najveći grad zapadnog sveta, a to je ostao i nakon propasti i podele Carstva, čak i kada je konačno izgubio svoj prestonički status u korist Milana i potom Ravene i bio nadmašen prestižom istočne prestonice Konstantinopolja.
Carstvo[uredi | uredi izvor]
Godine 27. p. n. e., Oktavijan je postao princeps i uzeo titulu Avgusta, osnivajući principat, diarhiju između princepsa i senata.[25] Za vreme Neronove vladavine, dve trećine grada je uništeno posle Velikog požara u Rimu, a počeo je progon hrišćana.[26][27] Rim je uspostavljen kao de fakto carstvo, koje je najveće širenje dostiglo u drugom veku pod carem Trajanom. Rim je potvrđen kao Kaput Mundi, odnosno prestonica poznatog sveta, izraz koji je već korišćen u republikanskom periodu. Tokom prva dva veka, carstvom su vladali carevi iz dinastije Julije-Klaudije, Flavijan (koji je takođe sagradio istoimeni amfiteatar, poznat kao Koloseum),[28] i Antonin.[29] Ovo vreme je takođe karakterisalo širenje hrišćanske religije, koju je propovedao Isus Hrist u Judeji u prvoj polovini prvog veka (pod Tiberijem) i koju su popularizovali njegovi apostoli kroz carstvo i šire.[30] Antonino doba se smatra vrhuncem Carstva, čija se teritorija prostirala od Atlantskog okeana do Eufrata i od Britanije do Egipta.[29]
Nakon završetka dinastije Severi 235. godine, Carstvo je ušlo u period od 50 godina poznat kao kriza trećeg veka tokom kojeg su dolazili brojni pučevi od strane generala, koji su nastojali da obezbede region carstva koji im je bio poveren na slabost centralne vlasti u Rimu. Postojalo je takozvano Galsko carstvo od 260. do 274. i pobune Zenobije i njenog oca od sredine 260-ih koje su pokušavale da se odbiju od upada Persijanaca. Neki regioni - Britanija, Španija i severna Afrika - nisu bili skoro pogođeni. Nestabilnost je izazvala ekonomsko pogoršanje, a došlo je i do brzog porasta inflacije pošto je vlada smanjila valutu kako bi pokrila troškove. Germanska plemena duž Rajne i severno od Balkana izvršila su ozbiljne, nekoordinisane upade od 250-ih do 280-ih godina koje su više ličile na džinovske napadne grupe nego na pokušaj naseljavanja. Persijsko carstvo je vršilo invaziju sa istoka nekoliko puta tokom 230-ih do 260-ih, ali je na kraju poraženo.[31] Car Dioklecijan (284) preduzeo je obnovu države. Ukinuo je principat i uveo tetrarhiju koja je nastojala da poveća državnu moć. Najizraženija karakteristika bila je neviđena intervencija države sve do nivoa grada: dok je država podnela zahtev za porez gradu i dozvolila mu da dodeli namete, od njegove vladavine država je to činila sve do nivoa sela. U uzaludnom pokušaju da kontroliše inflaciju, nametnuo je kontrolu cena koja nije potrajala. On ili Konstantin su regionalizovali administraciju carstva što je suštinski promenilo način na koji se njime upravljalo stvaranjem regionalnih eparhija.
Postojanje regionalnih fiskalnih jedinica iz 286. poslužilo je kao model za ovu inovaciju bez presedana. Car je ubrzao proces uklanjanja vojne komande sa guvernera. Od sada, civilna uprava i vojna komanda bi bila odvojena. On je namesnicima dao više fiskalnih obaveza i stavio ih na čelo sistema logističke podrške vojske kao pokušaj da ga kontroliše uklanjanjem sistema podrške iz njene kontrole. Dioklecijan je vladao istočnom polovinom, nastanjen u Nikomediji. 296. godine, uzdigao je Maksimijana do Avgusta zapadne polovine, gde je vladao uglavnom iz Mediolanuma kada nije bio u pokretu.[31] Godine 292. stvorio je dva 'mlađa' cara, Cezari, po jedan za svakog Avgusta, Konstancije za Britaniju, Galiju i Španiju čije je sedište vlasti bilo u Triru i Galerije u Sirmijumu na Balkanu. Imenovanje cezara nije bilo nepoznato: Dioklecijan je pokušao da pretvori u sistem nedinastičke sukcesije. Nakon abdikacije 305. godine, cezari su uspeli i oni su zauzvrat sebi postavili dvojicu kolega.
Nakon abdikacije Dioklecijana i Maksimijana 305. godine i niza građanskih ratova između rivalskih pretendenta na carsku vlast, tokom godina 306–313, tetrarhija je napuštena. Konstantin Veliki je preduzeo veliku reformu birokratije, ne promenom strukture, već racionalizacijom nadležnosti nekoliko ministarstava tokom godina 325–330, nakon što je pobedio Licinija, cara na Istoku, krajem 324. godine. Nazvan Milanski edikt iz 313. godine, zapravo fragment Licinijevog pisma namesnicima istočnih provincija, daje slobodu bogosluženja svima, uključujući i hrišćane, i naređuje vraćanje oduzete crkvene imovine na molbu novostvorenim namesnicima eparhije. Finansirao je izgradnju nekoliko crkava i dozvolio sveštenstvu da bude arbitar u građanskim parnicama (mera koja ga nije nadživela, ali je delimično obnovljena mnogo kasnije). On je transformisao grad Vizantiju u svoju novu rezidenciju, koja, međutim, zvanično nije bila ništa više od carske rezidencije poput Milana, Trira ili Nikomedije sve dok Konstancije II nije u maju 359. dobio titulu prefekta: Carigrad.
Pad Carstva[uredi | uredi izvor]
.jpg)
Hrišćanstvo u obliku Nikejskog simbola vere postalo je zvanična religija carstva 380. godine, preko Solunskog edikta izdatog u ime tri cara - Gracijana, Valentinijana II i Teodosija I - sa Teodosijem koji je očigledno bio pokretačka snaga iza toga. Bio je poslednji car ujedinjenog carstva: posle njegove smrti 395. godine, njegovi sinovi, Arkadije i Honorije, podelili su carstvo na zapadni i istočni deo. Sedište vlade u Zapadnom rimskom carstvu preneto je u Ravenu nakon opsade Milana 402. Tokom 5. veka, carevi iz 430-ih su uglavnom boravili u glavnom gradu Rimu.
Rim, koji je izgubio centralnu ulogu u upravljanju carstvom, opljačkali su 410. Vizigoti predvođeni Alarihom,[32] ali je pričinjena vrlo mala fizička šteta, koja je većinski popravljena. Ono što se nije moglo tako lako zameniti su prenosivi predmeti kao što su umetnička dela od plemenitih metala i predmeti za kućnu upotrebu (plen). Pape su ulepšale grad velikim bazilikama, poput Santa Marija Mađore (uz saradnju careva). Stanovništvo grada je palo sa 800.000 na 450–500.000 do trenutka kada je grad 455. godine opljačkao Gejserih, kralj Vandala.[33] Slabi carevi petog veka nisu mogli da zaustave propadanje, što je dovelo do svrgavanja Romula Avgustula 22. avgusta 476. godine, što je označilo kraj Zapadnog rimskog carstva i, za mnoge istoričare, početak srednjeg veka.[34]
Srednji vek[uredi | uredi izvor]
.jpg)
Nakon pada Zapadnog rimskog carstva 476. godine nove ere, Rim je prvo bio pod kontrolom Odoakra, a zatim je postao deo Ostrogotskog kraljevstva da bi se vratio pod kontrolu Istočnog Rima nakon Gotskog rata, koji je razorio grad 546. i 550. godine. Njegovo stanovništvo opalo je sa više od milion u 210. godini nove ere na 500.000 u 273.[35] zatim na 35.000 nakon Gotskog rata (535–554),[36] svodeći grad koji se širi na grupe naseljenih zgrada ispresecanih među velikim površinama ruševina, vegetacije, vinograda i bašte na pijaci.[37] Generalno se smatra da je populacija grada do 300. godine n.e. iznosila 1 milion (procene se kreću od 2 miliona do 750.000), opadajući na 750–800.000 u 400. n.e., 450–500.000 u 450. n.e. i na 80–100.000 n.e.
Rimski biskup, zvani Papa, bio je važan od ranih dana hrišćanstva zbog mučeničke smrti oba apostola Petra i Pavla. Rimski biskupi su takođe viđeni (i katolici ih još uvek vide) kao naslednike Petra, koji se smatra prvim biskupom Rima. Grad je tako dobijao sve veći značaj kao centar katoličke crkve.
Nakon langobardske invazije na Italiju (569–572), grad je ostao nominalno vizantijski, ali su u stvarnosti pape vodile politiku ravnoteže između Vizantinaca, Franaka i Langobarda.[38] Godine 729. langobardski kralj Lijutprand poklonio je Crkvi severni latijumski grad Sutri, čime je započela njena vlast.[38] Godine 756. Pipin Mali, nakon što je pobedio Langobarde, dao je papi vremensku jurisdikciju nad rimskim vojvodstvom i Ravenskim egzarhatom, stvarajući tako Papsku državu.[38] Od ovog perioda tri sile su pokušavale da vladaju gradom: papa, plemstvo (zajedno sa šefovima milicija, sudijama, Senatom i stanovništvom) i franački kralj, kao kralj Langobarda, patricije i car.[38] Ove tri stranke (teokratska, republikanska i carska) bile su odlika rimskog života tokom čitavog srednjeg veka.[38] U Božićnoj noći 800. godine, Karla Velikog je u Rimu krunisao papa Lav III za cara Svetog rimskog carstva: tom prilikom je grad prvi put ugostio dve sile čija je borba za kontrolu trebalo da bude konstanta srednjeg veka.[38]
_by_Pope_Leo_III_(Leo_X)_Vatican_11.jpg)
Godine 846. muslimanski Arapi su bezuspešno upali na gradske zidine, ali su uspeli da opljačkaju baziliku Svetog Petra i Pavla, obe izvan gradskog zida.[39] Nakon raspada karolinške moći, Rim je pao kao plen feudalnog haosa: nekoliko plemićkih porodica borilo se protiv pape, cara i međusobno. To su bila vremena Teodore i njene ćerke Marozije, konkubina i majki nekoliko papa, i Krescencija, moćnog feudalca, koji se borio protiv careva Otona II i Otona III.[40] Skandali ovog perioda naterali su papstvo da se reformiše: izbor pape bio je rezervisan za kardinale, a pokušana je reforma sveštenstva. Pokretačka snaga iza ove obnove bio je monah Ildebrando da Soana, koji je jednom izabran za papu pod imenom Papa Grgur VII, uključio se u kontroverzu investiture protiv cara Henrija IV. Nakon toga, Rim su opljačkali i spalili Normani pod vođstvom Roberta Giskara koji je ušao u grad kao podrška papi, a zatim opkolio Anđeosku tvrđavu.[40]
Tokom ovog perioda, gradom je autonomno upravljao senator. U 12. veku, ova uprava, kao i drugi evropski gradovi, evoluirala je u komunu, novi oblik društvene organizacije pod kontrolom novih bogatih klasa.[40] Papa Lucije II se borio protiv rimske komune, a borbu je nastavio njegov naslednik papa Evgenije III: u ovoj fazi komunu je, u savezu sa aristokratijom, podržavao Arnaldo da Breša, monah koji je bio verski i društveni reformator.[41] Nakon papine smrti, Arnaldo je zarobljen od strane Adrijana IV, što je označilo kraj autonomije komune.[41] Pod papom Inoćentijom III, čija je vladavina označila apogej papstva, komuna je likvidirala senat i zamenila ga senatorom, koji je bio potčinjen papi.[41]
U ovom periodu, papstvo je igralo ulogu od sekularne važnosti u zapadnoj Evropi, često se ponašajući kao arbitri između hrišćanskih monarha i vršeći dodatna politička ovlašćenja.[42]
Godine 1266, Karlo Anžujski, koji je krenuo na jug da se bori protiv Hoenštaufena u ime pape, imenovan je za senatora. Karlo je osnovao Sapijencu, univerzitet u Rimu.[41] U tom periodu papa je umro, a kardinali, pozvani u Viterbo, nisu mogli da se dogovore oko njegovog naslednika. Ovo je razbesnelo građane grada, koji su potom skinuli krov sa zgrade u kojoj su se sastajali i zatvorili ih dok nisu imenovali novog papu; ovo je označilo rođenje konklave.[41] U ovom periodu grad je takođe bio razbijen neprekidnim borbama između aristokratskih porodica: Anibaldi, Kaetani, Kolona, Orsini, Konti, ugnežđeni u svojim tvrđavama podignutim iznad drevnih rimskih zdanja, međusobno su se borili da kontrolišu papstvo.[41]
Papa Bonifacije VIII, rođen kao Kaetani, bio je poslednji papa koji se borio za univerzalni domen crkve; proglasio je krstaški rat protiv porodice Kolona i 1300. godine pozvao na prvi jubilej hrišćanstva, koji je doveo milione hodočasnika u Rim.[41] Međutim, njegove nade je slomio francuski kralj Filip Lepi, koji ga je zarobio i ubio u Ananjiju.[41] Potom je izabran novi papa veran Francuzima, a papstvo je nakratko premešteno u Avinjon (1309–1377).[43] Tokom ovog perioda Rim je bio zanemaren, sve dok plebejac, Kola di Rijenco, nije došao na vlast.[43] Idealista i ljubitelj starog Rima, Kola je sanjao o ponovnom rođenju Rimskog carstva: nakon što je preuzeo vlast sa titulom Tribuno, njegove reforme su odbačene od strane stanovništva.[43] Primoran da pobegne, Kola se vratio kao deo pratnje kardinala Albornoza, koji je bio zadužen da obnovi vlast Crkve u Italiji.[43] Vrativši se na vlast na kratko vreme, Kola je ubrzo linčovan od strane stanovništva, a Albornoz je preuzeo grad. Godine 1377. Rim je ponovo postao sedište papstva pod Grgurom XI.[43] Povratak pape u Rim te godine je pokrenuo zapadni raskol (1377–1418), a narednih četrdeset godina grad je bio pogođen podelama koje su potresle Crkvu.[43]
Rana moderna istorija[uredi | uredi izvor]
Godine 1418. Sabor u Konstancu je rešio Zapadnu šizmu i izabran je rimski papa Martin V.[44] To je donelo Rimu vek unutrašnjeg mira, koji je označio početak renesanse.[44] Vladajuće pape do prve polovine 16. veka, od Nikole V, osnivača Vatikanske biblioteke, do Pija II, humaniste i pismenog, od Siksta IV, pape ratnika, do Aleksandra VI, nemoralnog i nepotiste, od Julija II, vojnika i pokrovitelja, do Lava X, koji je dao ime ovom periodu („vek Lava X“), svi su svoju energiju posvetili veličini i lepoti Večnog grada i pokroviteljstvu umetnosti.[44]
Tih godina se centar italijanske renesanse iz Firence preselio u Rim. Nastala su veličanstvena dela, kao što su nova bazilika Svetog Petra, Sikstinska kapela i most Sisto (prvi most koji je izgrađen preko Tibra od antike, iako na rimskim temeljima). Da bi to postigli, pape su angažovale najbolje umetnike tog vremena, uključujući Mikelanđela, Peruđina, Rafaela, Girlandaja, Luku Sinjorelija, Botičelija i Kozima Roselija.
Period je takođe bio zloglasan po papskoj korupciji, sa mnogim papama koje su imale decu, i bavile se nepotizmom i simonijom. Korupcija papa i ogromni troškovi za njihove građevinske projekte doveli su, delimično, do reformacije i, zauzvrat, do kontrareformacije. Pod ekstravagantnim i bogatim papama, Rim je pretvoren u centar umetnosti, poezije, muzike, književnosti, obrazovanja i kulture. Rim je postao sposoban da se takmiči sa drugim velikim evropskim gradovima tog vremena u pogledu bogatstva, veličine, umetnosti, učenja i arhitekture.
Period renesanse je dramatično promenio lice Rima, delima poput Mikelanđelove Pijete i freskama apartmana Bordžija. Rim je dostigao najvišu tačku sjaja pod papom Julijem II (1503–1513) i njegovim naslednicima Lavom H i Klimentom VII, obojica članovima porodice Mediči.
U ovom dvadesetogodišnjem periodu, Rim je postao jedan od najvećih centara umetnosti na svetu. Stara bazilika Svetog Petra koju je sagradio car Konstantin Veliki[45] (koja je do tada bila u trošnom stanju) je srušena i započeta izgradnja nove. Grad je ugostio umetnike kao što su Girlandajo, Peruđino, Botičeli i Bramante, koji su izgradili hram Tempjeto Svetog Petra u Montoriju i planirali veliki projekat za renoviranje Vatikana. Rafaelo, koji je u Rimu postao jedan od najpoznatijih slikara Italije, stvorio je freske u vili Farnezina, Rafaelove sobe, kao i mnoge druge poznate slike. Mikelanđelo je započeo ukrašavanje plafona Sikstinske kapele i izveo čuvenu statuu Mojsija za grobnicu Julija II.
Njena ekonomija je bila bogata, uz prisustvo nekoliko toskanskih bankara, uključujući Agostina Čigija, koji je bio Rafaelov prijatelj i pokrovitelj umetnosti. Pre svoje rane smrti, Rafaelo je takođe po prvi put promovisao očuvanje drevnih ruševina. Italijanski rat (1526—1530) izazvao je prvu pljačku grada u više od pet stotina godina od prethodne pljačke; 1527. godine, landsknehti cara Karla V opljačkali su grad, čime su nagli kraj zlatnog doba renesanse u Rimu.[44]
Počevši od Tridentskog sabora 1545. godine, Crkva je započela kontrareformaciju kao odgovor na reformaciju, preispitivanje autoriteta Crkve velikih razmera u duhovnim pitanjima i državnim poslovima. Ovaj gubitak poverenja doveo je do velikih pomeranja moći sa Crkve. Pod papama od Pija V do Siksta V, Rim je postao centar reformisanog katolicizma i doživeo je izgradnju novih spomenika koji su slavili papstvo. Pape i kardinali iz 17. i ranog 18. veka nastavili su kretanje tako što su gradski pejzaž obogatili baroknim zgradama.[46]
Ovo je bilo još jedno nepotističko doba; nove aristokratske porodice (Barberini, Pamfili, Čigi, Rospiljozi, Altijeri, Odeskalki) su štitile njihove pape, koje su gradile ogromne barokne zgrade za svoje rođake. Tokom doba prosvetiteljstva, nove ideje su stigle do Večnog grada, gde je papstvo podržalo arheološka istraživanja i poboljšalo dobrobit ljudi. Ali nije sve išlo dobro za Crkvu u vreme Kontrareformacije. Bilo je neuspeha u pokušajima da se potvrdi moć Crkve, a značajan primer je bio 1773. kada je papa Kliment XIV bio prisiljen od strane sekularne vlasti da uguši jezuitski red.[44]
Kasna moderna istorija[uredi | uredi izvor]
Vladavinu papa prekinula je kratkotrajna Rimska republika (1798–1800), koja je uspostavljena pod uticajem Francuske revolucije. Papska država je obnovljena u junu 1800, ali tokom Napoleonove vladavine, Rim je pripojen kao departman Francuske imperije: prvo kao Département du Tibre (1808–1810), a zatim kao Département Rome (1810–1814). Nakon pada Napoleona, Papska država je ponovo konstituisana odlukom Bečkog kongresa 1814. godine.
1849. je proglašena druga rimska republika tokom godine revolucija 1848. Dve od najuticajnijih ličnosti italijanskog ujedinjenja, Đuzepe Macini i Đuzepe Garibaldi, borili su se za kratkotrajnu republiku.
Rim je tada postao žarište nade za ponovno ujedinjenje Italije nakon što je ostatak Italije ujedinjen kao Kraljevina Italija 1861. sa privremenim glavnim gradom u Firenci. Te godine je Rim proglašen prestonicom Italije iako je još uvek bio pod papinom kontrolom. Tokom 1860-ih, poslednji ostaci papske države bili su pod zaštitom Francuske zahvaljujući spoljnoj politici Napoleona III. Francuske trupe bile su stacionirane u regionu pod papskom kontrolom. Godine 1870. francuske trupe su povučene zbog izbijanja francusko-pruskog rata. Italijanske trupe su uspele da zauzmu Rim koji je ušao u grad kroz proboj u blizini Porta Pija. Papa Pije IX proglasio se zatvorenikom u Vatikanu. 1871. glavni grad Italije premešten je iz Firence u Rim. Godine 1870. u gradu je živelo 212.000 stanovnika, od kojih su svi živeli na području koje je omeđivao drevni grad, a 1920. godine stanovništvo je bilo 660.000. Značajan deo živeo je van zidina na severu i preko Tibra u oblasti Vatikana.
Dvadeseti vek[uredi | uredi izvor]
.jpg)
Ubrzo nakon Prvog svetskog rata, krajem 1922. Rim je bio svedok uspona italijanskog fašizma predvođenog Benitom Musolinijem, koji je predvodio marš na grad. Ukinuo je demokratiju do 1926. godine, na kraju je proglasio novo Italijansko carstvo i udružio Italiju sa nacističkom Nemačkom 1938. Musolini je srušio prilično velike delove centra grada kako bi izgradio široke avenije i trgove koji su trebalo da slave fašistički režim i oživljavanje i veličanje klasičnog Rima. U međuratnom periodu došlo je do brzog porasta gradske populacije koja je ubrzo nakon 1930. godine premašila milion stanovnika. Tokom Drugog svetskog rata, zbog umetničkih riznica i prisustva Vatikana, Rim je u velikoj meri izbegao tragičnu sudbinu drugih evropskih gradova. Međutim, 19. jula 1943. oblast San Lorenco je bila izložena savezničkim bombardovanjem, što je rezultiralo oko 3.000 mrtvih i 11.000 povređenih, od kojih je još 1.500 umrlo. Musolini je uhapšen 25. jula 1943. Na dan italijanskog primirja 8. septembra 1943. grad su okupirali Nemci. Papa je proglasio Rim otvorenim gradom. Oslobođen je 4. juna 1944. godine.
Rim se uveliko razvio nakon rata kao deo „italijanskog ekonomskog čuda“ posleratne rekonstrukcije i modernizacije 1950-ih i ranih 1960-ih. Tokom ovog perioda, godina la dolce vita („slatkog života“), Rim je postao moderan grad, sa popularnim klasičnim filmovima kao što su Ben Hur, Kvo vadis, Praznik u Rimu i Slatki Život snimljeni u kultnim gradskim studijima Činečita. Trend rasta stanovništva nastavio se sve do sredine 1980-ih kada je opština imala više od 2,8 miliona stanovnika. Nakon ovoga, stanovništvo je polako opadalo jer su ljudi počeli da se sele u obližnja predgrađa, naročito zbog nagomilavanja saobraćaja i zagađenja životne sredine.
Geografija[uredi | uredi izvor]
Položaj[uredi | uredi izvor]
Rim se nalazi u regionu Lacio u centralnoj Italiji na reci Tibar. Prvobitno naselje se razvilo na brežuljcima koji su izlazili pored ostrva Tibar, jedinog prirodnog ostrva u ovoj oblasti. Rim kraljeva je sagrađen na sedam brda: brdu Aventin, brdu Celij, brdu Kapitol, brdu Eskvilin, brdu Palatin, brdu Kvirinal i brdu Viminal. Savremeni Rim takođe prelazi druga reka, Anijen, koja se uliva u Tibar severno od istorijskog centra.
Iako je centar grada udaljen oko 24 km u unutrašnjosti Tirenskog mora, gradska teritorija se proteže do obale, gde se nalazi jugozapadni okrug Ostija. Nadmorska visina centralnog dela Rima kreće se od 13 m nadmorske visine (u podnožju Panteona) do 139 m iznad nivoa mora (vrh Monte Mario).[47] Rimska komuna pokriva ukupnu površinu od oko 1.285 km², uključujući mnoge zelene površine.
Teritorija[uredi | uredi izvor]
Teritorija opštine je velika, obuhvata vekovima napuštena područja, uglavnom močvarna i nepogodna za poljoprivredu i koja ne pripada nijednoj opštini: sa površinom od 1287,36 km² najveća je u Italiji i jedna je od najvećih proširenih između evropskih prestonica.[48] Rim je najveća opština u Italiji i bila je najveća u Evropi do formiranja opštine Fjumičino, ostajući i nakon toga jedna od najvećih među evropskim prestonicama.[49] Gustina naseljenosti nije velika, zbog prisustva zelenih površina raštrkanih po celoj opštinskoj oblasti:[50] Rim je jedinstven u zapadnom svetu po prostranstvu sela koja okružujuju grad i međusobnom prožimanju između grada i sela.[51] Štaviše, Rim je italijanska opština sa najvećim brojem susednih opština, 29 (bez enklave Vatikana).
Seizmička klasifikacija[uredi | uredi izvor]
- zona 2B (srednja seizmičnost, obuhvata teritorijalna područja opština IV, V, VI, VII, VIII i IX);[52]
- zona 3A (niska seizmičnost, obuhvata teritorijalna područja opština I, II, III, X, XI, XII, XIII, XIV i XV);[52]
- zona 3B (niska seizmičnost, obuhvata administrativno ostrvo XV opštine).[52]
Topografija[uredi | uredi izvor]
Tokom istorije Rima, urbanim granicama grada smatralo se područje unutar gradskih zidina. Prvobitno su se sastojali od Servijevog zida, koji je izgrađen dvanaest godina nakon galskog pljačkanja grada 390. godine pre nove ere. Ovo je sadržalo većinu brda Eskvilina i Celija, kao i ostalih pet. Rim je prerastao Servijev zid, ali više nije bilo zidanja sve do skoro 700 godina kasnije, kada je 270. godine nove ere car Aurelijan počeo da gradi Aurelijanove zidove. Bile su dugačke skoro 19 km i još uvek su bile zidine koje su trupe Kraljevine Italije morale da probiju da bi ušle u grad 1870.
Gradsko urbano područje je presečeno na dva dela kružnim putem, Grande Rakordo Anulare („GRA“), završen 1962., koji kruži oko centra grada na udaljenosti od oko 10 kilometara. Iako je, kada je prsten završen, većina delova naseljenog područja ležala je unutar njega (jedan od retkih izuzetaka bilo je nekadašnje selo Ostija, koje leži duž obale Tirenskog mora), i u međuvremenu su izgrađeni kvartovi koji se protežu i do 20 kilometara iza njega.
Opština pokriva površinu otprilike tri puta veću od ukupne površine unutar Rakorda i uporediva je po površini sa celim metropolitanskim gradovima Milanom i Napuljem, i sa površinom koja je šest puta veća od teritorije ovih gradova. Takođe obuhvata značajne površine napuštenih močvara koje nisu pogodne ni za poljoprivredu ni za urbani razvoj.
Kao posledica toga, gustina opštine nije toliko velika, njena teritorija je podeljena između visoko urbanizovanih područja i područja označenih kao parkovi, rezervati prirode i za poljoprivrednu upotrebu.
Hidrografija[uredi | uredi izvor]
Kroz grad, pored Tibra, prolaze i Anijena, njena pritoka na severu današnje urbane teritorije, i mali vodeni putevi kao što su Almone i brojni rovovi rimskog sela. Opština Rim H ima pogled na Tirensko more (Rim je najveća primorska opština u Evropi, sa oko 20 kilometara obale[53]). Rim HV opština gleda na jezera Bračano i Martinjano.[54]
Klima[uredi | uredi izvor]
Rim ima mediteransku klimu, sa toplim, suvim letima i blagim, vlažnim zimama.[55] Decembar, januar i februar su najhladniji meseci, sa srednjom dnevnom temperaturom od približno 8°S. Temperature tokom ovih meseci uglavnom variraju između 10 i 15 °S tokom dana i između 3 i 5 °S noću, sa čestim hladnijim ili toplijim periodima. Snežne padavine su retke, sa slabim snegom ili naletima koji se javljaju tokom nekih zima, uglavnom bez akumulacije, a velike snežne padavine su veoma retke (najskorije su bile 2018, 2012. i 1986. godine).[56][57]
| Klima Rima | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Pokazatelj \ Mesec | Jan. | Feb. | Mar. | Apr. | Maj | Jun | Jul | Avg. | Sep. | Okt. | Nov. | Dec. | God. |
| Apsolutni maksimum, °C (°F) | 20,8 (69,4) |
21,6 (70,9) |
26,6 (79,9) |
29,8 (85,6) |
33,1 (91,6) |
37,8 (100) |
39,4 (102,9) |
40,6 (105,1) |
38,4 (101,1) |
30,7 (87,3) |
26,5 (79,7) |
20,3 (68,5) |
40,6 (105,1) |
| Srednji maksimum, °C (°F) | 11,1 (52) |
12,6 (54,7) |
15,2 (59,4) |
18,8 (65,8) |
23,4 (74,1) |
27,6 (81,7) |
30,4 (86,7) |
29,8 (85,6) |
26,3 (79,3) |
21,5 (70,7) |
16,1 (61) |
12,5 (54,5) |
20,4 (68,7) |
| Srednji minimum, °C (°F) | 4,5 (40,1) |
5,4 (41,7) |
7,2 (45) |
9,8 (49,6) |
13,3 (55,9) |
17,2 (63) |
19,6 (67,3) |
19,4 (66,9) |
16,9 (62,4) |
12,8 (55) |
9,3 (48,7) |
6,4 (43,5) |
11,8 (53,2) |
| Apsolutni minimum, °C (°F) | −11,0 (12,2) |
−6,9 (19,6) |
−6,5 (20,3) |
−2,4 (27,7) |
1,8 (35,2) |
5,0 (41) |
9,1 (48,4) |
9,3 (48,7) |
4,3 (39,7) |
0,8 (33,4) |
−5,2 (22,6) |
−5,6 (21,9) |
−11,0 (12,2) |
| Količina padavina, mm (in) | 80 (31,5) |
72 (28,3) |
69 (27,2) |
70 (27,6) |
57 (22,4) |
38 (15) |
15 (5,9) |
23 (9,1) |
70 (27,6) |
118 (46,5) |
111 (43,7) |
100 (39,4) |
823 (324) |
| Izvor: Turističeskiй portal, Pogoda i Klimat | |||||||||||||
Arhitektura[uredi | uredi izvor]
Arhitektura Rima tokom vekova se u velikoj meri razvila od starorimske arhitekture do italijanske moderne i savremene arhitekture. Rim je nekada bio glavni svetski epicentar klasične arhitekture, razvijajući nove forme kao što su luk, kupola i svod. Romanički stil u 11. 12. i 13. veku je takođe bio široko korišćen u rimskoj arhitekturi, a kasnije je grad postao jedan od glavnih centara renesansne i barokne arhitekture.[58] Gradski pejzaž Rima je takođe u velikoj meri neoklasicističkog i fašističkog stila.
Antički Rim[uredi | uredi izvor]
Jedan od simbola Rima je Koloseum (70—80), najveći amfiteatar ikada izgrađen u Rimskom carstvu. Ovaj objekat je imao kapacitet od 50.000 posetilaca i koristio se za borbe gladijatora. Lista veoma značajnih spomenika antičkog Rima uključuje Forum, Zlatnu kuću (lat. Domus Aurea), Panteon, Trajanov stub, Trajanovu tržnicu, Rimske katakombe, Cirkus maksimus (lat. Circus Maximus), Karakalina kupatila, Konstantinovu kapiju, Cestijusova piramida, Usta istine (ital. Bocca della Verità).
.jpg)
Renesansa i barok[uredi | uredi izvor]
Rim je bio svetski centar renesanse, koja je ostavila dubok trag na sam grad. Najimpresivniji primerak renesansne arhitekture u Rimu je Mikelanđelov Trg Kampidoljo (ital. Piazza del Campidoglio) sa Palatom Senatorio (ital. Palazzo Senatorio) koja je sedište gradske vlade. Tokom ovog perioda velike aristokratske porodice Rima su gradile raskošne građevine kao što je Kvirinale (ital. Palazzo del Quirinale), koja je sada sedište predsednika italijanske republike, Palata Venecija (ital. Palazzo Venezia), Palata Farneze (ital. Palazzo Farnese), Barberini (ital. Palazzo Barberini), Kiđi (ital. Palazzo Chigi), sedište italijanskog premijera, Palata Spada (ital. Palazzo Spada), Palata dela Kančelerija (ital. Palazzo della Cancelleria), Vila Farnezina (ital. Villa Farnesina).
Rim je poznat i po velikim i veličanstvenim trgovima, koji obično u centru imaju obelisk, a uglavnom su izgrađeni u 17. veku. Glavni trgovi su Trg Navona (ital. Piazza Navona), Španski trg (ital. Piazza di Spagna), Trg cveća (ital. Campo de' Fiori), Trg Venecija (ital. Piazza Venezia), Trg Farneze (ital. Piazza Farnese) i Minervin trg (ital. Piazza della Minerva).
Najizrazitiji predstavnik barokne umetnosti je Fontana di Trevi (ital. Fontana di Trevi) arhitekte Nikole Salvija. Ostala značajna mesta baroka iz sedamnaestog veka su Palata Madama (ital. Palazzo Madama), sedište italijanskog Senata i Montečitorio (ital. Palazzo Montecitorio), sedište Poslaničkih klubova Italije.
.jpg)
Neoklasicizam[uredi | uredi izvor]
Neoklasičnu arhitekturu karakterišu veličanstvene razmere, jednostavnost geometrijskih oblika, grčki - posebno dorski - ili rimski detalji, dramatična upotreba stubova i sklonost ka praznim zidovima. Novi ukus za antičku jednostavnost predstavljao je opštu reakciju na ekscese rokoko stila.[59] Neoklasični period u Italiji trajao je od 1750-ih do 1850-ih.[60] Rim je 1870. godine postao prestonica nove Kraljevine Italije. Od tih godina dominantan stil gradnje postaje neoklasicizam koji je svoje uzore nalazio u Antici. U ovom periodu su izgrađene mnoge palate koje su ugostile ministre, ambasadore i druge vladine agencije. Jedan od najpoznatijih spomenika neoklasicističkog stila u Rimu je spomenik Viktoru Emanuelu II poznat kao „Oltar otadžbine“ u kome se nalazi grob Neznanog Junaka kao simbol 650.000 Italijana koji su poginuli u Drugom svetskom ratu.
Arhitektura u doba fašizma[uredi | uredi izvor]
Fašistički režim, koji je upravljao Italijom između 1922. i 1943. godine, razvio je originalan arhitektonski stil, koji je nastao istraživanjem veza sa antičkom rimskom arhitekturom.[61] Fašistički stilovi arhitekture su grana modernističke arhitekture koja je postala popularna početkom 20. veka. Na italijanski fašistički stil takođe je u velikoj meri uticao racionalistički pokret u Italiji 1920-ih. Racionalistička arhitektura, uz pomoć italijanske vlade, proslavila je novo fašističko doba kulture i vlasti u Italiji.[62]
Fašistički stilovi arhitekture preuzeli su dizajnerske tragove iz Starog Rima u tome što su stilovi zgrada uglavnom bili veoma veliki i simetrični sa oštrim nezaobljenim ivicama. Zgrade su svojom veličinom namerno prenosile osećaj strahopoštovanja i zastrašivanja, a napravljene su od krečnjaka i drugog izdržljivog kamena kako bi izdržale čitavo doba fašizma i stvorile impresivne ruševine. Zgrade su takođe bile veoma jednostavne, sa malo ili bez ukrasa, i nedostajalo im je mnogo složenosti u dizajnu. Ove opšte karakteristike fašističke arhitekture doprinele su jednostavnoj estetici koju zgrade prikazuju. Svi ovi aspekti pomogli su fašističkim diktaturama da ispolje apsolutnu i totalnu vlast nad stanovništvom. Hitler i Musolini su koristili fašističku arhitekturu kao još jedan izvor propagande da pokažu svetu snagu, ponos i moć svojih režima.[63]
Palata Farnezina, aktuelno sedište italijanskog ministarstva spoljnih poslova, izgrađena je 1935. u fašističkom stilu. Najpoznatiji spomenik iz tog perioda je okrug Univerzalna rimska izložba (ital. Esposizione Universale Roma), izgrađen 1935. godine, i originalno namenjen za prikazivanje na Svetskoj izložbi 1942. godine. Kako je Italija 1940. godine ušla u Drugi svetski rat, planirana Svetska izložba nikada nije održana. Najreprezentativnija zgrada ovog stila je Palata italijanskog naroda (ital. Palazzo della Civiltà Italiana, 1938 — 1943), ikonični dizajn obeležen kockama ili četvorouglovima.
_-_Laghetto,_tempio_di_Asclepio.jpg)
Vile i bašte[uredi | uredi izvor]
Centar Rima je okružen velikim zelenim površinama i raskošnim antičkim vilama, koje su ostaci krune vila koje su okruživale papski grad. Mnoge od njih su značajno razorene kroz špekulacije sa nekretninama krajem 19. veka. Od preostalih je najznačajnija Vila Borgeze (ital. Villa Borghese), sa velikom pejzažnom baštom koja je izgrađena u naturalističkom engleskom stilu iz 19. veka. Ta bašta sadrži brojne zgrade, muzeje (Galerija Borgeze) i atrakcije. Ostale značajne su Vila Ada (ital. Villa Ada) najveći javni panoramski park u Rimu, Vila Dorija Pamfili (ital. Villa Doria Pamphili), druga po veličini sa površinom od 1.8 km², Vila Torlonija (ital. Villa Torlonia), blistavi primer Ars nove, koja je bila rimska rezidencija diktatora Benita Musolinija, Vila Albani (ital. Villa Albani) u koju je Alesandro Kardinal Albani smestio svoju kolekciju antikviteta i rimskih skulptura.
Arheološka nalazišta[uredi | uredi izvor]
Kolevka istorije Rima je brdo Palatin, ispod kojeg se nalaze Rimski forum, Carski forumi i Trajanova pijaca, centri političkog, ekonomskog, verskog i društvenog života antičkog sveta.[64]
Nedaleko je Koloseum, simbolični spomenik starog Rima; na obližnjem brdu Opio nalaze se ostaci Domus Aurea, Neronove zlatne kuće.[65]
Idući od Pijaca Venecija prema Tibru nalaze se Kripta Balbi (deo antičkog Balboovog pozorišta), Stočni forum, Marčelovo pozorište sa hramovima oblasti Sant'Omobono i Foro Olitorio i sveta oblast Largo di Tore Argentina (gde je Cezar ubijen).[66]
Ostala arheološka nalazišta u gradu su podzemna bazilika Porta Mađore, terme Karakala,[67] terme Dioklecijana, Titove terme, Mitreum San Klemente, Mecenas auditorijum, stadion Domicijana, ostaci Ludusa Magnusa, Hadrijanove Auditorije i rimskih kuća Celij, ispod bazilike Santi Đovani i Paolo.[68]
Izvan grada nalaze se iskopine Ostije;[69] mauzolej Cecilije Metele, susedna Vila di Maksencije, Kastrum Ketani, grobnica Scipiona i vila Kvintilija na Apija Antika;[70] Vila di Livija u Prima Porti,[71] arheološkom području Vejo, sa etrurskim svetilištem Apolona[70] i parkom Grobnica Via Latina.
Prirodna područja[uredi | uredi izvor]
Skup slobodnih zelenih površina pokriva ukupnu površinu od 86.000 hektara, 67% od 128.500 hektara Rima, što ga čini najzelenijim evropskim gradom u apsolutnom iznosu. Među njima su zaštićena prirodna područja, čije je stanište posebno bogato biljnim i životinjskim vrstama, uključujući 19 kopnenih parkova i jedan morski, Tor Paterno.[72]
Zaštićena područja su nedavna stvarnost, koja je počela uspostavljanjem urbanog regionalnog parka Pineto 1987. godine i antičkog regionalnog parka Apija sledeće godine; 1997. godine rođeno je regionalno telo RomaNatura, koje je značajno proširilo broj zaštićenih područja, dodajući ih čak 14.
Među regionalnim parkovima i prirodnim rezervatima koji spadaju u opštinsko područje Rima, pored parka Apija, rezervata prirode Marčiljana, prirodnog rezervata Dečima-Malafede, državnog rezervata prirode Litorale Romano, prirode Vale del'Anijen rezervat, prirodni rezervat Insugerata i rezervat prirode Monte Mario, kojima se dodaju parkovi unutar vila u Rimu i različiti urbani parkovi. Posebne zelene površine su namenjene botaničkoj bašti i opštinskom ružičnjaku, dok se u perifernijim područjima nalaze i poljoprivredne površine.
Ogromno ruralno područje, delimično ravno, a delom brdovito, koje se prostire oko grada Rima definisano je kao rimsko selo, ali koje se razlikuje od ostalih rimskih sela po tome što je sadržano u opštinskoj teritoriji.
Duž Tibra nalazi se urbana oaza kojom upravlja WWF, a na ušću reke nalazi se Mediteranski centar za stanište, još jedna urbana oaza kojom upravlja LIPU.
Urbana fauna[uredi | uredi izvor]
U Rimu živi hiljade vrsta životinja, kičmenjaka i beskičmenjaka. Tipične za oblast Koloseuma, na primer, su mačke, koje su od 2001. godine proglašene „biokulturnim nasleđem Rima“[73] (jedini primer takve odredbe u Italiji). Rimskih mačaka ima oko 300.000. Otprilike 120.000 živi u kućama, a ostale su lutalice, grupisane u najmanje 400 kolonija mačaka, koje žive u slobodnim staništima (predviđeno zakonom broj 281 iz 1991. i regionalnim zakonom broj 34 iz 1997. godine),[74] i mnogi Rimljani, uglavnom žene, koje se ponekad nazivaju gatare (od ital. reči za mačku, gatta), brinu o njima.[75]
Među pticama, u urbanoj sredini, izdvajaju se obični čvorci, procenjeni na čak 5 miliona primeraka,[76] kao i golub pećinar i druge tipične komponente urbane faune poput golubova, sivih vrana i gugutki. Ovim domaćim vrstama, posebno poslednjih decenija, pridružile su se i druge vrste, uključujući papagaje. U odnosu na čvorke, Rim je italijanski grad sa najvećim brojem ovih ptica, koje su kolonizovale urbanu sredinu počevši od prvog posleratnog perioda, nakon uništenja mnogih perifernih močvara, pronalazeći malo predatora i lako sklonište. U sezoni migracije stvaraju velike probleme sa svojim stajnjakom.[77] Bez obzira na to, objavljeno je više video snimaka spektakularnih plesova koji se izvode na nebu pred očima lokalnog stanovništva i turista.[78]
Spomenici i bitna mesta[uredi | uredi izvor]
| „ | Rim je prestonica sveta! Na ovom mestu je povezana cela svetska istorija, i verujem da sam se po drugi put rodio, da sam vaskrsnuo, onog dana kada sam kročio u Rim. Njegove lepote su me malo po malo podigle do svoje visine. | ” |
| — Johan Volfgang fon Gete, Viaggio in Italia, 1813-1817 | ||
Rim se pojavljuje kao rezultat neprekidnog preklapanja arhitektonskih i urbanističkih svedočanstava različitih vekova, u jedinstvenom i sugestivnom međusobnom prožimanju. Pokazuje složen odnos koji je grad uvek uspostavljao sa svojom prošlošću, u smenjivanju haotičnog razvoja, perioda dekadencije, preporoda i pokušaja, u savremenom dobu, da se modernizuje. Rim je grad sa najviše spomenika na svetu kako u apsolutnom smislu,[79] tako i po gustini, odnosno u odnosu na površinu (spomenika po kvadratnom metru).[80]
Sakralna arhitektura[uredi | uredi izvor]
Najvažnije sakralne građevine antike bili su hramovi; nisu bila mesta za sastajanje vernika, već su u njima bile samo kultne slike božanstava kojima su bili posvećeni. Veruje se da je u kasno republikansko doba Rim imao oko stotinu hramova.[81]
Postoji nekoliko stotina hrišćanskih crkava i njihova istorija je isprepletena sa verskom, društvenom i umetničkom istorijom grada. Katedrala rimske biskupije je bazilika San Đovani Laterano, jedna od četiri glavne papske bazilike zajedno sa bazilikom San Pietro u Vatikanu, bazilikom San Paolo van zidina i bazilikom Santa Maria Mađore. Četiri bazilike bile su deo takozvanog „obilaska sedam crkava” koji su hodočasnici morali da završe peške i za jedan dan. Ostale tri crkve koje su deo ovog itinerera su: bazilika San Lorenco van zidina, bazilika Santa Kroče u Gerusalemu i bazilika San Sebastiano van zidina.
Iako je grad centar Katoličke crkve, nema manjka u primerima bogomolja koje pripadaju drugim verskim konfesijama hrišćanstva kao što su Valdenski hram na trgu Kavur (valdizam), Hram Rima u Italiji (Crkva Isusa Hrista svetaca poslednjih dana), crkva San Teodoro al Palatino (pravoslavna), crkva Santa Katerina martire (ruska pravoslavna), crkva San Paolo unutar zidina (anglikanska). Rim se stoga može smatrati gradom sa najvećim brojem crkava na svetu.[82][83]
Pored hrišćanstva, grad je i referentna tačka za islamsku zajednicu i jevrejsku zajednicu. U okrugu Parioli, izgrađena je najveća džamija u Evropi, koja zauzima površinu od 34.000 m².[84] U jevrejskom getu izgrađena je i sinagoga Tempio Maggiore di Roma, početkom dvadesetog veka.[85]
Pogrebna arhitektura[uredi | uredi izvor]
Grad je takođe razbacan sa nekoliko primera pogrebne arhitekture uključujući: drevne podzemne katakombe, posebno hrišćanske Prisile i San Kalisto, mauzoleje i monumentalne grobnice, koje su takođe krasile konzularne puteve, kao što je Avgustov mauzolej u Kampo Marcio ili grobnice Apijevog puta, privatna hipogeja velikih rimskih porodica, nekropole, koncentrisane posebno van grada, pa čak i retki primerci piramida, poput Cestijeve piramide. Ovim spomenicima, posebno posle srednjeg veka, dodata su moderna groblja.
Iako su katakombe u Rimu najpoznatije po hrišćanskim sahranama, bilo u odvojenim katakombama ili pomešanim zajedno, Jevreji, kao i pristalice raznih paganskih rimskih religija, sahranjivani su u katakombama, počevši od 2. veka nove ere. Do ovoga je došlo zbog zabrane sahranjivanja Rimljana unutar grada, kao i odgovor na prenaseljenost i nedostatak zemlje za sahranjivanje. Najobimnija i možda najpoznatija je hrišćanska katakomba Kaliksta se nalazi u blizini parka Kafarela, ali postoje i druga mesta, kako hrišćanska, tako i ne, raštrkana po gradu, od kojih su neka sada zahvaćena modernom urbanizacijom.[86]
Hrišćanske katakombe su izuzetno važne za istoriju ranohrišćanske umetnosti, jer sadrže veliku većinu primera iz perioda pre oko 400. godine nove ere, u freskama i skulpturama, kao i zlatne staklene medaljone (ovi su, kao i većina tela, uklonjeni). Jevrejske katakombe su na sličan način važne za proučavanje jevrejske kulture u ovom ranom periodu.[87]
Rim ima ukupno 11 opštinskih groblja: Verano, San Vitorino, Ostija, Laurentino, Cezano, groblje Svete Marije Karminske, Izola Farnese, Kastel di Gvido, Makarese, Sveta Marija, kao i nekatoličko ratno groblje. U sastav se ponakad i ubraja Teutonsko groblje, koje se nalazi blizu granice sa Vatikanom.
Civilna arhitektura[uredi | uredi izvor]
_(5904657870).jpg)
.jpg)
Civilnu arhitekturu Rima čini nekoliko stotina zgrada i drugih spomenika koji su pratili istoriju grada oko 28 vekova: od arks Kapitolina i domus starog Rima do plemićkih palata srednjeg veka. Od luksuznih vila papskog Rima, preko modernih građevina gradske četvrti EUR, kao što je Palata italijanske civilizacije, do dela najvažnijih savremenih arhitekata nastalih u poslednje dve decenije. Postoje i primeri sinteze, odnosno slučajevi u kojima su zgrade iz prethodnih epoha bile integrisane ili transformisane u narednim epohama, kao što se desilo u Tabularijumu ili Kastelu Sant Anđelo.
U istorijskom centru grada koncentrisane su najprestižnije građevine koje datiraju iz srednjeg i modernog doba. To uključuje: kompleks Kampidoljo, koji je formirao palatu Senatorio, gradsku većnicu i sedište Roma Kapitale, Palaco dei Konservatori i Palaco Nuovo, koji se koriste kao sedišta Kapitolijskih muzeja, kao i istorijske rezidencije velikih plemićkih porodica, uključujući pape i kardinale kao što su Palaco Venecija, Palaco Farneze, Palaco Kolona i Palaco Barberini.
Mnoge od njih su, nakon pripajanja Rima Kraljevini Italiji, korišćene kao sedišta raznih organa nacionalne vlade. Među njima najznačajnije su: Kvirinalska palata, sedište Predsedništva Republike, palata Madama, sedište Senata Republike, palata Montečitorio, sedište Predstavničkog doma, palata Kiđi, sedište italijanske vlade, palata Koh, sedište Banke Italije, palata Spada, sedište Državnog saveta, Palata pravde, poznata i kao Palacio i sedište Vrhovnog kasacionog suda i palata dela Konsulta, sedište Ustavnog suda. Grad je takođe domaćin sedišta svih ministarstava, kao i raznih ambasada u Republici Italiji i većine onih pri Svetoj stolici. Konačno, u Rimu postoje i glavne kancelarije regije Lacio i palata Valentini, metropolitanskog grada Rima.
Tu su i brojne vile i bašte, nekada plemićke rezidencije, počev od urbanih bašta, u vlasništvu vodećih ličnosti starog Rima, do velikih vila izgrađenih u modernom dobu, od kojih su glavne: Vila Dorija Pamfilj, Vila Borgeze, vila Ada, vila Đulija, vila Čigi, vila Albani i vila Torlonija.
U toku svoje vekovne istorije, Rim je bio dom stotinama pozorišta (najstarije zidano je bilo Pompejevo pozorište, a važna su i pozorišta Marcela i Ostije) i drugih razigranih građevina, kao što su cirkusi (od kojih je najpoznatiji Cirkus Maksimus, koji može da ugosti oko 250.000 gledalaca) i amfiteatri (među kojima se ističe Koloseum, koji je postao simbol grada i samog amfiteatra).
Nadalje, Rim je bogat fontanama i akvaduktima: među monumentalnim fontanama, od kojih su većinu izgradile pape na početku modernog doba, nalaze se fontana di Trevi, fontana Akva Feliče (ili Mojsijeva), Kvatro Fontane , fontana Barkača, tri fontane Pijaca Navona (Kvatro Fiumi, Moro i Netuno), fontana kornjača, fontana Triton, fontana Akva Paola i fontana Najad.[88]
Fontane i akvadukti[uredi | uredi izvor]
Rim je grad poznat po brojnim fontanama, građenim u svim različitim stilovima, od klasičnog i srednjovekovnog, do baroka i neoklasicizma. Grad ima fontane više od dve hiljade godina, a one su davale vodu za piće i ukrašavale rimske pijace. Tokom Rimskog carstva, 98. godine nove ere, prema Sekstu Juliju Frontinu, rimskom konzulu koji je imenovan kustosom akvaruma ili čuvarom vode u gradu, Rim je imao devet akvadukta koji su bili povezani sa 39 monumentalnih fontana i 591 javnih bazena, ne računajući vodu koja je snabdevela carsko domaćinstvo, kupatilima i vlasnicima privatnih vila. Svaka od glavnih fontana bila je povezana sa dva različita akvadukta, u slučaju da jedan bude zatvoren radi rada.[89]
Tokom 17. i 18. veka, rimske pape su rekonstruisale druge degradirane rimske akvadukte i izgradile nove izložbene fontane da bi obeležile njihov kraj, započevši zlatno doba rimskih fontana. Rimske fontane, kao i Rubensove slike, bile su izraz novog stila barokne umetnosti. U ovim fontanama, skulptura je postala glavni element, a voda se koristila jednostavno za animiranje i ukrašavanje skulptura. Oni su, poput baroknih vrtova, bili „vizuelni prikaz samopouzdanja i moći“.[90]
Statue[uredi | uredi izvor]
.jpg)
Rim je poznat po svojim statuama, ali posebno po statuama koje govore u Rimu. To su obično drevne statue koje su postale popularne kutije za političke i društvene diskusije i mesta na kojima ljudi (često satirično) izražavaju svoje mišljenje. Postoje dve glavne statue koje govore: Paskvino i Marforio, ali postoje još četiri zapažene: il Babuino, Madama Lukrecija, il Fakino i Abot Luiđi. Većina ovih statua su starorimske ili klasične, a većina njih takođe prikazuje mitske bogove, drevne ljude ili legendarne ličnosti; il Paskino predstavlja Menelaja, Luiđi je nepoznati rimski sudija, il Babuino bi trebalo da je Silen, Marforio predstavlja Okeana, madama Lukrecija je bista Izide, a il Fakino je jedina nerimska statua, nastala 1580. godine, a ne predstavljajući bilo koga posebno. Često su, zbog svog statusa, prekriveni plakatima ili grafitima koji izražavaju političke ideje i stavove. Druge statue u gradu, koje nisu povezane sa statuama koje govore, uključuju one na mostu Sant Anđelo, ili nekoliko spomenika raštrkanih po gradu, kao što je onaj Đordanu Brunu u Kampo dei Fjori.[91]
Mostovi[uredi | uredi izvor]
Grad Rim sadrži brojne poznate mostove koji prelaze Tibar. Jedini most koji je ostao nepromenjen do danas iz klasičnog doba je Ponte dej Kvatro Kapi, koji povezuje Ostrvo Tiberinu sa levom obalom. Drugi sačuvani, iako modifikovani, drevni rimski mostovi koji prelaze Tibar su Ponte Cestio, Ponte Sant'Anđelo i Ponte Milvio. Uzimajući u obzir Ponte Nomentano, takođe izgrađen tokom starog Rima, koji prelazi Anijenu, trenutno u gradu postoji pet drevnih rimskih mostova.[92]
Drugi mostovi vredni pažnje su Ponte Sisto, prvi most izgrađen u renesansi iznad rimskih temelja; Ponte Roto, zapravo jedini preostali luk antičkog Pons Emilius, srušio se tokom poplave 1598. i srušen krajem 19. veka; i Ponte Vitorio Emanuele II, moderan most koji povezuje Korso Vitorio Emanuele i Borgo. Većina gradskih javnih mostova izgrađena je u klasičnom ili renesansnom stilu, ali i u baroknom, neoklasičnom i modernom stilu.[93]
Obelisci i stubovi[uredi | uredi izvor]
U gradu se nalazi osam staroegipatskih i pet starorimskih obeliska, zajedno sa nizom modernijih obeliska; takođe je ranije (do 2005) postojao drevni etiopski obelisk u Rimu. Grad sadrži neke od obeliska na pijacama, kao što su Navona, Trg Svetog Petra, Montecitorio i Trg del Popolo, a drugi u vilama, termalnim parkovima i vrtovima, kao što su Vila Čelimontana, Dioklecijanove terme. Štaviše, u centru Rima nalaze se i Trajanov i Antoninov stub, dva starorimska stuba sa spiralnim reljefom. Stub Marka Aurelija nalazi se na Pijaca Kolona i sagradio ga je Komod oko 180. godine nove ere u znak sećanja na svoje roditelje. Stub Marka Aurelija je inspirisan Trajanovim na Trajanovom forumu, koji je deo Carskog foruma.
Uprava[uredi | uredi izvor]
.svg)
Status prestonice[uredi | uredi izvor]
Rim je prestonica Italije i sedište predsednika republike, koji ima oficijelnu rezidenciju u palati Kvirinal. Rim je, osim toga, sedište parlamenta, predsednika vlade i svih ministarstava.
Gradonačelnik Rima je Roberto Gvaltijeri koji je izabran 2021. godine. Politička debata u Italiji se fokusira na mogućnost da grad sa „posebnim moćima“ u lokalnoj jurisdikciji („Roma Capitale“ direktive),[94] postane opština za sebe ili „prestonički distrikt“ [95] nezavisan od regiona Lacio, po modelu ostalih prestoničkih gradova u Evropi.
Teritorijalne jedinice[uredi | uredi izvor]
Teritorija opštine Rim je podeljena na 15 „Municipi“ (teritorijalnih jedinica).[96]
Ranije je grad bio podeljen na 20 teritorijalnih jedinica, ali je u 14. veku izglasano da Opština Fjumičino postane nezavisna teritorijalna jedinica u odnosu na grad Rim.
Ostali suvereni entiteti[uredi | uredi izvor]
Rim je jedinstven grad u svetu po tome što sadrži i dva suverena entiteta. Jedno od tih entiteta je Sveta stolica koja je politički i religijski entitet koji upravlja područjem Vatikanskog grada („de fakto“ enklava od 1870, a službeno je tako priznat od 1929), i koja ima vanteritorijalna prava nad nekim palatama i crkvama, većinom u središtu grada. U gradu Rimu nalaze se ambasade i za Italiju i za Svetu stolicu.
Drugi entitet čini Malteški red (ital. Sovrano Militare Ordine di Malta) koji se sklonio u Rim nakon što je Napoleon osvojio Maltu 1798. Ovaj entitet nema svoju posebnu teritoriju (što je često predmet rasprava oko njegovog suvereniteta), ali ima nekoliko vanteritorijalnih palata u središtu Rima.
Međunarodni odnosi[uredi | uredi izvor]
Rim je važan grad u pogledu evropske političke i ekonomske integracije. Godine 1957, ovde su potpisani Rimski sporazumi kojima su osnovani Evropska ekonomska zajednica (EEZ) koja je prethodnica današnje Evropske unije i Evropska zajednica za atomsku energiju (Euratom). Ovde je potpisan i dogovor o evropskom ustavu u julu 2004. Rim je takođe i sedište važnih međunarodnih institucija, kao što je Organizacija za prehranu i poljoprivredu (FAO) Ujedinjenih nacija, a ovde je formuliran i Rimski statut međunarodnog kaznenog suda.
Stanovništvo[uredi | uredi izvor]
Antičko doba[uredi | uredi izvor]
Rim je na početku imao je površinu od oko 700 hektara i procenjenu populaciju od 35.000 ljudi. Drugi izvori sugerišu da je stanovništvo bilo nešto manje od 100.000 od 600. do 500. godine pre nove ere.[97][98] Kada je osnovana Republika 509. godine pre nove ere, popis je zabeležio 130.000 stanovnika.[99] Republika je obuhvatala sam grad i bližu okolinu. Drugi izvori govore o populaciji od 150.000 500. godine pre nove ere. Prešao je 300.000 150. p. n. e.[100][101][102]
Veličina grada u vreme cara Avgusta je stvar spekulacija, sa procenama zasnovanim na distribuciji žita, uvozu žita, kapacitetu akvadukta, granicama grada, gustini naseljenosti, popisnim izveštajima i pretpostavkama o broju neprijavljenih žena, dece. i robovi koji pružaju veoma širok spektar. Glen Stori procenjuje 450.000 ljudi, Vitni Outs procenjuje 1,2 miliona, Nevil Moreli daje grubu procenu od 800.000 i isključuje ranije sugestije od 2 miliona.[103][104] Procene o broju stanovnika grada variraju. A.H.M. Džons je sredinom petog veka procenio populaciju na 650.000. Šteta izazvana otpuštanjem možda je precenjena. Stanovništvo je već počelo da opada od kasnog četvrtog veka pa nadalje, iako se oko sredine petog veka čini da je Rim i dalje bio najnaseljeniji grad u dva dela Carstva.[105]
Prema Krautheimeru, još uvek je bilo blizu 800.000 400. godine nove ere; opao je na 500.000 do 452. godine, a smanjio se na možda 100.000 500. godine nove ere. Posle Gotskih ratova, 535–552, stanovništvo se možda privremeno smanjilo na 30.000. Tokom pontifikata pape Grgura (590–604), možda je dostigao 90.000, uvećan izbeglicama. Lankon procenjuje da ih ima 500.000 na osnovu broja upisanih 'incisija' koji ispunjavaju uslove za dobijanje obroka hleba, ulja i vina; broj je pao na 120.000 u reformi 419.[106] Nil Kristi, navodeći besplatne obroke za najsiromašnije, procenjuje se na 500.000 sredinom petog veka i još četvrt miliona na kraju veka.[107]
Moderno doba[uredi | uredi izvor]
Prema proceni, u gradu je 2010. živelo 2.761.477 stanovnika.[108]
| 330. | 410. | 530. | 650. | 1000. | 1750. | 1800. | 1820. | 1850. | 1853. | 1858. | 1861. |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1.000.000 | 400.000 | 100.000 | 20.000 | 20.000 | 156.000 | 163.000 | 139.900 | 175.000 | 175.800 | 182.600 | 194.500 |
| 1871. | 1881. | 1901. | 1911. | 1921. | 1931. | 1936. | 1951. | 1961. | 1971. | 1981. | 1991. |
| 212.432 | 273.952 | 422.411 | 518.917 | 660.235 | 930.926 | 1.150.589 | 1.651.754 | 2.188.160 | 2.781.993 | 2.840.259 | 2.775.250 |
| 2001. | 2011. | 2021. | |||||||||
| 2.663.182 | 2.617.175 | 2.770.226 |
Navedeni podaci su procene sve do 1858. Od 1861. do 2001. navedeni su podaci iz popisa stanovništva.
Priča o Rimu kao naseljenom mestu počinje oko 800. p. n. e. udruživanjem nekoliko manjih sela čija je ukupna naseljenost bila nekoliko stotina stanovnika. Od tada je Rim u idućim vekovima narastao do milionskog grada, pa je najverovatnije bio najveći grad na svetu koji je ikad izgrađen sve do 19. veka. Procene o broju stanovništva variraju, ali se procenjuje da je grad u vrhuncu svoje naseljenosti imao od 450.000 pa sve do 3,5 miliona stanovnika, a najrealnije procene s kojima se slažu većina istoričara govore o oko jedan do dva milina stanovnika. Nakon prebacivanja najvažnijih funkcija carstva u Carigrad u 4. veku, i nakon propasti Zapadnog carstva u 5. veku, broj stanovnika se kontinuirano smanjivao, da bi grad 530. godine imao oko 100.000 stanovnika.
U ranom srednjem veku Rim je u poređenju s današnjim vremenom sa 20.000 stanovnika bio manji grad. Stanovništvo grada je stagniralo na oko 50.000 ili se čak smanjivalo sve do renesanse, i tako je grad u 17. veku ponovno dosegao broj od 100.000 stanovnika. Kada je Italijansko kraljevstvo aneksiralo grad 1870, on je imao već oko 200.000 stanovnika.
Za vreme fašističke vlasti, režim je pokušavao ograničiti rast grada, ali je broj stanovnika svejedno dosegao milion 1931. Nakon rata grad se nastavio širiti zbog industrijskog razvoja, pa su 1950-ih i 1960-ih stvorene nove četvrti i predgrađa.
Procenjuje se da grad danas ima oko 2,7 miliona stanovnika, a da zajedno sa širim područjem grada ovde živi oko četiri miliona stanovnika. Po popisu u opštini živi 156.833 stranaca, što je 6,2% stanovništva.[109]
Etničke pripadnosti i strane manjine[uredi | uredi izvor]
Rim je italijanska opština sa najvećim brojem stranih stanovnika: od 31. decembra 2020. ima ukupno 356 573, što je 12,9% stanovništva Rima, broj koji je malo porastao od 2010. godine, sa ekonomskom krizom, dok je porast bio značajan prethodnih godina, sa 169.000 u 2000. (6% stanovništva) na 346.000 u 2010. (12%), uz povećanje od 126% između 2000. i 2018. godine.[110] Najveće zajednice su one iz sledećih zemalja:
Društvo[uredi | uredi izvor]
Religija[uredi | uredi izvor]
U starom Rimu najzastupljenija religija bila je rimska religija (ital. Religio Romana), zajedno sa rimskom mitologijom koji su se poštovali u raznim kultovima. Zbog višekulturnog karaktera grada, javljale su se i druge religije kao mitraizam i razni mistični kultovi. Za vreme Rimske republike javlja se i judaizam, čiji su sledbenici često kroz istoriju zatvarani u rimski geto. Slična sudbina pratila je i sledbenike hrišćanstva, čija se zajednica vrlo rano javlja u gradu, koji su često bili progonjeni. Uprkos progonima, hrišćanstvo je do 4. veka postalo toliko rašireno, da ga je na kraju car Konstantin I Veliki legalizovao 313. godine, a 380. godine car Teodosije I Veliki proglasio je hrišćanstvo službenom religijom carstva. Nešto kasnije, sve ostale religije su zabranjene, pa je tako i rimska religija izumrla.
Rim je postao jedno od središta hrišćanstva (uz Antiohiju, Aleksandriju, Carigrad i Jerusalim), a rimski biskup (papa) postao je nadređeni svim hrišćanskim biskupijama i vođa hrišćana, smatrajući se naslednikom sv. Petra koji je, uz sv. Pavla mučenički umro u Rimu u 1. veku. Od legalizacije hrišćanstva 313. godine, brojni rimski carevi i patriciji značajnim donacijama pomagali su Crkvu, čime je ona kroz vreme dobila znatnu političku moć. Nakon pada Zapadnog carstva 476. godine, crkva je mala sve veći i veći politički uticaj i vlast nad civilnim stanovništvom u Rimu i okolnim područjima. Vremenom, Rim je postao središte Katoličke Crkve i glavni grad papskih država. U periodu renesanse u gradu su izgrađene brojne značajne crkve, uključujući baziliku sv. Petra na vatikanskom brežuljku.
Papinstvo se prvo nalazilo u Lateranskoj palati, a kasnije je premešteno u Kvirinalsku palatu. Nakon što je Rim pripojen Italijanskom kraljevstvu 1870, papa Pije IX povukao se u Vatikan i proglasio se zarobljenikom Savojske dinastije, što je izazvalo dugotrajni sukob između Katoličke Crkve i Italije. Ovaj sukob rešen je 1929. Lateranskim sporazumima kojim je Sveta Stolica dobila pravo upravljanja nad Državom Vatikanskog Grada kao samostalnom državom.
Rimokatolicizam[uredi | uredi izvor]
Rim, vekovima hodočasničko odredište za milione vernika, glavni je centar katolicizma u kojem se nalazi država Vatikan, kojom upravlja rimski biskup, koji je za potrebe same Crkve uvek vladajući papa. Iz tog razloga se ponekad naziva glavnim gradom dve države. Katolička religija rimskog obreda je takođe trenutno najrasprostranjenija među stanovništvom, sa oko 82,0% stanovništva koje je kršteno ovim ispovedanjem.[111]
Druge religije[uredi | uredi izvor]
Pored katolicizma, u Rimu su rasprostranjeni islam i drugi hrišćanski kultovi; štaviše, od kasnog republikanskog doba u gradu postoji velika jevrejska zajednica.[112] Konkretno, tu je valdenska evangelistička crkva sa valdenzijskim hramom na trgu Kavur, pravoslavlje sa crkvom Santa Katerina Martire i mormonizam sa hramom Rima u Italiji. Islam ima, kao glavno gradsko sedište, rimsku džamiju (najveću džamiju na Zapadu)[113] u oblasti Akva Acetoza. Judaizam ima jednu od najvećih sinagoga u Evropi, Tempio Mađore u Rimu, u zoni geta.
Jezici i dijalekti[uredi | uredi izvor]
Latinski je bio prvi jezik Rima; pretrpeo je istu evoluciju i transformaciju grada: u početku se govorio samo u gradu i na Latium vetus (sa malo dijalekatskih varijacija, na primer u Faleriji i Preneste), pretrpeo je uticaj etrurskog i pre svega grčkog. Kasnije je latinski jezik pratio širenje Rima na italijanskom poluostrvu i širom carstva, sve dok nije, zajedno sa političkom institucijom, prošao kroz fazu opadanja. U srednjem veku je potvrđen kao zvanični jezik Rimske crkve i kao kulturni i internacionalni jezik zapadne Evrope.[114]
Ono što se danas podrazumeva pod rimskim dijalektom (Romanesko)[d] je lingvistički kod veoma sličan italijanskom, toliko da se često smatra više „govornim“ (akcentom) nego dijalektom.[115] Tipološki se može smatrati dijalektom u anglo-francuskom smislu, ali ne i u italijanskom smislu.
Spada u grupu medijanskih dijalekata, ali se od njih razlikuje po nekim tipično toskanskim osobinama,[116] rasprostranjenim u gradu tokom renesanse od tada upadljivih (i veoma bogatih) toskanskih nacija stacioniranih u Rimu i kod papskog dvora. Zbog toga se njegova gramatika malo razlikuje od italijanske, koja je zasnovana upravo na toskanskom, a govornik italijanskog može lako da razume veliki deo govora na rimskom dijalektu. Naročito kod govornika koji pripadaju nižim klasama, rimski dijalekat ima izrazito izuzetno bogatstvo izraza i idioma, u stalnom razvoju. Sve više se povećava distanca koja odvaja savremenu varijantu Romaneska od one osveštane u klasičnoj dijalekatskoj književnosti (Belijevoj).[117]
Stariji oblik rimskog dijalekta koji se upotrebljavao u srednjem veku bio je južnoitalijanski dijalekt, koji je bio vrlo sličan napuljskom dijalektu. Uticaj firentinske kulture za vreme renesanse, i preseljavanje mnogih Firentinaca u Rim (uključujući i pape iz porodice Mediči, Lava X i Klementa VII) uzrokovali su mnoge promene u dijalektu, koji je više počeo ličiti toskanskim jezičkim verzijama. Ovaj dijalekt većinom se upotrebljavao samo u Rimu sve do 19. veka, ali se od 20. veka proširio na ostala područja Lacija zahvaljujući rastu rimskog stanovništva i boljoj saobraćajnoj povezanosti. Rimski dijalekt održavaju i brojna književna dela koja su na njemu napisana. Poznatiji autori koji su pisali na ovom dijalektu su Đuzepe Đoakino Beli, Trilusa i Čezare Paskarela. Moderniji rimski dijalekt umnogome promovišu filmski glumci kao što su Aldo Fabrici, Alberto Sordi, Nino Manfredi, Ana Manjani, Điđi Projeti, Enriko Montesano i Karlo Verdone.
Tradicije i folklor[uredi | uredi izvor]
Jedna od glavnih proslava rimske narodne tradicije bio je, od petnaestog do devetnaestog veka, rimski karneval, koji je opština Rim obnovila, doduše u potpuno drugačijem obliku, 2010. Njegovo poreklo seže u Saturnalije antike.[118] Rim karakteriše javna zabava, igre i maskenbali. Karnevalske igre su se održavale od 10. veka na planini Testačo; nekoliko vekova kasnije, papa Pavle je odlučio da se karneval održi u Via Lata, sada via del Korso. Među tipičnim maskama rimskog karnevala su Rugantino, Meo Pataka i general Manađa La Roka.[119]
Turizam[uredi | uredi izvor]
.jpg)
Rim je danas jedna od najvažnijih turističkih destinacija sveta, zbog nesagledive neizmernosti svog arheološkog i umetničkog blaga, kao i zbog šarma jedinstvene tradicije, lepote njegovih panoramskih pogleda i veličanstvenosti njegovih „vila“ (parkovi). Među najznačajnijim resursima su mnogi muzeji – Muzeji Kapitolini, Vatikanski muzeji i Galerija Borgeze i drugi posvećeni modernoj i savremenoj umetnosti – akvadukti, fontane, crkve, palate, istorijske zgrade, spomenici i ruševine Rimskog foruma i katakombe. Rim je treći najposećeniji grad u EU, posle Londona i Pariza, i primi u proseku 7–10 miliona turista godišnje, što se ponekad udvostruči tokom svetih godina. Koloseum (4 miliona turista) i Vatikanski muzeji (4,2 miliona turista) su 39. odnosno 37. najposećenija mesta u svetu, prema nedavnom istraživanju.[120]
Rim je glavno arheološko središte i jedan od glavnih svetskih centara arheoloških istraživanja. U gradu se nalaze brojni kulturni i istraživački instituti, kao što su Američka akademija u Rimu,[121] i Švedski institut u Rimu.[122] Rim sadrži brojne antičke lokacije, uključujući Forum Romanum, Trajanovu pijacu, Trajanov forum,[123] Koloseum i Panteon, da spomenemo samo neke. Koloseum, verovatno jedno od najpoznatijih rimskih arheoloških nalazišta, smatra se svetskim čudom.[124][125]
Rim sadrži ogromnu i impresivnu kolekciju umetnosti, skulptura, fontana, mozaika, fresaka i slika, iz svih različitih perioda. Rim je prvi put postao veliki umetnički centar tokom starog Rima, sa oblicima važne rimske umetnosti kao što su arhitektura, slikarstvo, skulptura i mozaik. Metalni radovi, kovanice i graviranje dragulja, rezbarije u slonovači, staklo za figurice, grnčarija i ilustracije knjiga smatraju se „manjim“ oblicima rimskog umetničkog dela.[126] Rim je kasnije postao glavni centar renesansne umetnosti, pošto su pape trošile ogromne sume novca na izgradnju grandioznih bazilika, palata, trga i javnih zgrada uopšte. Rim je postao jedan od glavnih evropskih centara renesansnog umetničkog dela, drugi posle Firence, i sposoban da se poredi sa drugim velikim gradovima i kulturnim centrima, kao što su Pariz i Venecija. Grad je bio pod velikim uticajem baroka, a Rim je postao dom brojnih umetnika i arhitekata, kao što su Bernini, Karavađo, Karači, Boromini i Kortona.[127]
Krajem 18. veka i početkom 19. veka, grad je bio jedan od centara Grand Tura,[128] kada su bogati, mladi engleski i drugi evropski aristokrati posetili grad da upoznaju drevnu rimsku kulturu, umetnost, filozofiju i arhitekturu. Rim je ugostio veliki broj neoklasičnih i rokoko umetnika, poput Paninija i Bernarda Belota. Danas je grad veliki umetnički centar, sa brojnim umetničkim institutima[129] i muzejima.
Kultura[uredi | uredi izvor]
Umetnost[uredi | uredi izvor]
Rim se danas smatra jednim od najvažnijih gradova umetnosti na svetu; na njegovoj teritoriji nalaze se dela koja svedoče o svim civilizacijama koje su ga nastanjivale u raznim epohama, od rimskih dela do srednjovekovnih, renesansnih, baroknih, romantičarskih i savremenih: iz tog razloga je grad koji ima više spomenika u svetu.[130]
Rimska umetnost bila je pod snažnim uticajem dve različite kulturne struje: italske kulture (posebno etrurske) i helenističke grčke kulture; Rimljani, međutim, nisu pridavali veliki značaj svetu umetnosti, koji se smatrao uzrokom kvarenja mos maiorum.
Zabava i scenska umetnost[uredi | uredi izvor]
Rim je važan centar za muziku i ima intenzivnu muzičku scenu, uključujući nekoliko prestižnih muzičkih konzervatorijuma i pozorišta. U njemu se nalazi Nacionalna akademija Santa Sesilija (osnovana 1585. godine), za koju su izgrađene nove koncertne sale u novom Parco della Musica, jednom od najvećih muzičkih prostora na svetu. Rim takođe ima opersku kuću, Teatro del'Opera di Roma, kao i nekoliko manjih muzičkih institucija. Grad je takođe bio domaćin takmičenja za Pesmu Evrovizije 1991. i MTV evropskih muzičkih nagrada 2004. godine.
Rim je takođe imao veliki uticaj na istoriju muzike. Rimska škola je bila grupa kompozitora pretežno crkvene muzike, koji su bili aktivni u gradu tokom 16. i 17. veka, dakle obuhvatajući doba kasne renesanse i ranog baroka. Termin se takođe odnosi na muziku koju su proizveli. Mnogi od kompozitora su imali direktnu vezu sa Vatikanom i papskom kapelom, iako su radili u nekoliko crkava; stilski su često u suprotnosti sa venecijanskom školom kompozitora, paralelnim pokretom koji je bio mnogo progresivniji. Daleko najpoznatiji kompozitor rimske škole je Đovani Pjerluiđi da Palestrina, čije se ime već četiri stotine godina vezuje za glatko, jasno, polifono savršenstvo. Međutim, u Rimu su radili i drugi kompozitori, i to u različitim stilovima i oblicima.
Između 1960. i 1970. Rim se smatrao „novim Holivudom” zbog mnogih glumaca i reditelja koji su tamo radili; ulica Via Vittorio Veneto se pretvorila u glamurozno mesto gde su se mogli videti poznati ljudi.[131]
Obrazovanje[uredi | uredi izvor]
Rim je nacionalni i veliki međunarodni centar za visoko obrazovanje, koji sadrži brojne akademije, fakultete i univerzitete. Ima veliki izbor akademija i koledža, i oduvek je bio veliki svetski intelektualni i obrazovni centar, posebno tokom starog Rima i renesanse, zajedno sa Firencom.[132] Prema Indeksu brendova gradova, Rim se smatra drugim istorijskim, obrazovnim i kulturno zanimljivijim i najlepšim gradom na svetu.[133]
Rim ima mnogo univerziteta i koledža. Njegov prvi univerzitet, La Sapijenca (osnovan 1303., it. Università degli Studi di Roma "La Sapienza"), jedan je od najvećih na svetu, sa više od 140.000 studenata koji ga pohađaju; 2005. godine rangiran je kao 33. najbolji univerzitet u Evropi,[134] a 2013. godine Univerzitet Sapienza u Rimu je rangiran kao 62. u svetu i na vrhu u Italiji na svojoj svetskoj rang listi univerziteta.[135] i rangiran je među 50 evropskih i 150 najboljih koledža u svetu.[136] Da bi se smanjila pretrpanost La Sapijence, tokom poslednjih decenija osnovana su dva nova javna univerziteta: Tor Vergata 1982. i Roma Tre (Treći Rimski Univerzitet) 1992. U Rimu se nalazi i LUISS School of Government,[137] najvažniji italijanski univerzitet u oblasti međunarodnih odnosa i evropskih studija, kao i LUISS Business School, najvažnija italijanska poslovna škola. Rim ISIA je osnovana 1973. godine od strane Đulija Karla Argana i najstarija je institucija u Italiji u oblasti industrijskog dizajna.
U gradu se nalazi i veliki broj papinskih univerziteta uključujući Univerzitet sv. Tome Akvinskog i Gregorijanski univerzitet (najstariji isusovački univerzitet na svetu iz 1551).
Ovde se takođe nalaze brojni privatni univerziteti kao LUMSA, Katolički univerzitet Svetog Srca, LUISS, Evropski institut za dizajn, Univerzitet Đovanija Kabota, IUSM, Američki univerzitet u Rimu i mnogi drugi univerziteti.
Moda[uredi | uredi izvor]
Rim je takođe široko poznat kao svetska prestonica mode. Iako nije toliko važan kao Milano, Rim je četvrti najvažniji centar za modu u svetu, posle Milana, Njujorka i Pariza, i pobedivši London.[138]
Glavne luksuzne modne kuće i lanci nakita, kao što su Valentino, Bulgari, Fendi,[139] Laura Bjađoti, Brioni i Renato Balestra, imaju sedište ili su osnovani u gradu. Takođe, druge velike marke, kao što su Guči, Šanel, Prada, Dolče & Gabana, Armani i Versaće, imaju luksuzne butike u Rimu, prvenstveno duž njegove prestižne i luksuzne ulice Via dei Condotti.
Muzika[uredi | uredi izvor]
Rim je važan muzički centar. U njemu se nalazi Nacionalna akademija Santa Čečilija (osnovana 1585) za koju su izgrađene nove koncertne dvorane u Parku muzike („Parco della Musica“). U Rimu se nalazi i opera Teatro dell'Opera di Roma, i više manjih muzičkih institucija. Rim je bio grad domaćin Pesme Evrovizije 1991. i MTV evropskih muzičkih nagrada 2004.
Kuhinja[uredi | uredi izvor]
Rimska kuhinja se, počev od srednjeg veka, delila na papsku, koja se konzumirala na papskom dvoru, i narodnu, koja je sazrela do današnjih dana.[140] Ovo poslednje se zasniva na jednostavnim, ali ukusnim sastojcima, na upotrebi aromatičnog bilja, ostataka i iznutrica, masti, ulja i mlevenog mesa na bazi masti, slanine i šunke.[140]
Među tipičnim jelima su pečena jagnjetina, volovski rep, koratela, rigatoni sa pajatom, saltimboka, volovska tripica, artičoke u rimskom stilu, amatricijana, karbonara, kačo i biber, pangjalo, bela pica i jevrejsko-rimska jela (uključujući jevrejski stil artičoke i kalconiki).[141]
Kasnije, tokom renesanse, Rim je postao poznat kao centar visoke kuhinje, pošto su neki od najboljih kuvara tog vremena radili za pape. Primer za to je bio Bartolomeo Skapi, koji je bio kuvar koji je radio za Pija IV u vatikanskoj kuhinji, a slavu je stekao 1570. kada je objavljena njegova kuvarska knjiga Opera dell'arte del cucinare. U knjizi on navodi oko 1000 recepata renesansne kuhinje i opisuje tehnike kuvanja i alate, dajući prvu poznatu sliku viljuške.[142]
Testačo, rimsko trgovačko i klaničko područje, često je bilo poznato kao „trbuh” ili „klanica” Rima, a nastanjivali su je mesari, ili vačinari.[143] Staromodni coda alla vaccinara (volov rep kuvan na način mesara) je i dalje jedan od najpopularnijih obroka u gradu i deo je većine jelovnika rimskih restorana. Jagnjetina je takođe veoma popularan deo rimske kuhinje, a često se peče sa začinima i začinskim biljem.[143]
U modernom dobu, grad je razvio svoju kuhinju, zasnovanu na proizvodima obližnje Kampanje, kao što su jagnjetina i povrće. Paralelno, rimski Jevreji – prisutni u gradu od 1. veka pre nove ere – razvili su sopstvenu kuhinju, jevrejsko-rimsku kuhinju. Primeri rimskih jela uključuju saltimbocca alla romana - teleći kotlet, na rimski način, preliven sirovom šunkom i žalfijom i krčkan belim vinom i puterom; carciofi alla romana - artičoke na rimski način, sa uklonjenim spoljnim listovima, punjenim nanom, belim lukom, prezlama i dinstanim; carciofi alla giudia - artičoke pržene u maslinovom ulju, tipične za rimsko jevrejsko kuvanje, sa uklonjenim spoljnim listovima, punjenim nanom, belim lukom, prezlama i dinstanim; spaghetti alla carbonara - špageti sa slaninom, jajima i pekorinom; i gnocchi di semolino alla romana, njoke na rimski način - knedle od griza, na rimski način.[144]
Film[uredi | uredi izvor]
U Rimu se nalazi filmski studio Činečita, najveća filmska i televizijska produkcija u kontinentalnoj Evropi i centar italijanske kinematografije, gde se snimaju mnogi od najvećih hitova današnjice na blagajni i uključujući mnoge klasične epove kao što su Ben Hur i Kleopatra.[145]
Činečitu je otvorio Musolini u aprilu 1937. sa namerom da kroz bioskop promoviše Italiju i aktuelne fašističke ideale. Kompleks, na jugoistoku Rima, dizajniran je kao kompletan centar proizvodnje, sa objektima koji pokrivaju sve od obuke, preko proizvodnje filmova do postprodukcije. U roku od šest godina, skoro 300 filmova snimljeno je u novim studijima, uz pomoć Alfijerijevog zakona, uvedenog 1939. godine, koji je osmišljen da pomogne domaćoj filmskoj produkciji. Saveznici su ga bombardovali tokom rata, a sam studio se od tog vremena najviše povezuje sa rediteljem Federikom Felinijem.[145]
Činečita je privatizovan sredinom 1990-ih, a sada je domaćin mnogih televizijskih produkcija, kao i filmova. Studio je zatvoren za javnost, iako se povremeno otvara za obilaske. Postoje planovi da se u nekom trenutku u bliskoj budućnosti otvori kompletna studijska turneja, zajedno sa tematskim parkom pod nazivom Činečita Svet.[145]
Muzeji[uredi | uredi izvor]
Najstariji muzeji u Rimu su Kapitolski muzeji iz 1471. koji se nalaze na Kapitolu, i koji uz Vatikanske muzeje sadrže najveće i najvažnije umetničke kolekcije u gradu. U Nacionalnom rimskom muzeju, smeštenom na četiri lokacije, čuvaju se važne rimske umetnine, kao i predmeti iz Stare Grčke i Egipta.
U Vili Đuliji, letnjikovcu pape Julija II koja je izgrađena sredinom 16. veka, nalazi se kolekcija drevne etrurske umetnosti. U blizini se nalazi park Vila Borgeze i u njemu znamenita galerija. U njoj se nalazi većina umetnina iz kolekcije porodice Borgeze.
Važne galerije slika nalaze se u palatama Dorija Pamfili, Kolona i Barberini, a u Venecijanskoj palati nalaze se umetnički predmeti od ranohrišćanskog razdoblja do renesanse.
Mediji[uredi | uredi izvor]
|
Sport[uredi | uredi izvor]
Fudbal[uredi | uredi izvor]
.png)
Fudbal je najpopularniji sport u Rimu, kao i u ostatku zemlje. Grad je bio domaćin finalnih utakmica Svetskog prvenstva u fudbalu 1934. i 1990. godine. Potonji je održan na stadionu Olimpiko, koji je ujedno i zajednički domaći stadion za lokalne klubove Serije A S.S. Lacio, osnovan 1900. godine, i A.S. Roma, osnovan 1927. godine, čije je rivalstvo u rimskom derbiju (ital. derby della Capitale) postalo sastavni deo rimske sportske kulture.[146] Fudbaleri koji igraju za ove timove i koji su takođe rođeni u gradu imaju tendenciju da postanu posebno popularni, kao što je bio slučaj sa igračima kao što su Frančesko Toti i Danijele De Rosi (za A.S. Romu) i Alesandro Nesta (za S.S. Lacio).[147]
Ovo rivalstvo ne samo da je jedno od najjačih rivalstava dva kluba u Italiji, već i u svetu.[148] Prepune tribine, incidenti, nasilje i rasistički transparenti[149] karakteristični su za ove mečeve. Za vreme jedne od derbi utakmica tokom sezone 1979/80 ubijen je Vičenco Papareli, navijač Lacija. Paparelija je jedan navijač Rome pogodio bakljom u glavu.[150][151]
Rivalstvo ova dva kluba je na neki način je podstaknuto kulturološkim razlikama između dve grupe navijača.[152] Navijači Lacija obično dolaze iz bogatijih delova severnih oblasti Rima, kao što su Parioli, Prati, Flaminio, Kasija i Monte Mario. Navijači Rome, s druge strane, obično dolaze iz gradskih sredina Rima, posebno iz okruga Testaćo. Navijači Rome imaju reputaciju da su nasilniji od navijača Lacija, budući da su prethodno bili umešani u nasilne sukobe sa navijačima engleskih ekipa poput Liverpula, Mančester junajteda i Arsenala. Lacijevi navijači, s druge strane, bili su poznati kao Irriducibili Lazio i imaju tendenciju da kreiraju veličanstvene koreografije kada se klubovi sastanu. Neguju prijateljski odnos sa pristalicama Intera iz Milana. Za razliku od Rome, Lacio do danas nije najavio nikakve planove ili želje da napusti stadion Olimipiko.[152]
.jpg)
Košarka[uredi | uredi izvor]
Dalje, Rim je bio domaćin Evrobasketa 1991. i dom je međunarodno priznatog košarkaškog tima Virtus Roma.
Ostali sportovi[uredi | uredi izvor]
Svakog maja, Rim je domaćin teniskog turnira ATP Masters serije na zemljanim terenima Foro Italiko. Rekorder po broju osvojenih mastersa u Rimu je španski teniser Rafael Nadal, koji ga je osvojio deset puta. Biciklizam je bio popularan u periodu posle Drugog svetskog rata, iako je njegova popularnost izbledela. Rim je tri puta bio domaćin finalnog dela Điro d'Italije, 1911, 1950. i 2009. Rim je takođe dom drugih sportskih timova, uključujući odbojku (M. Roma Volej), rukomet ili vaterpolo.
Ragbi unija dobija na popularnosti. Stadion Flaminio je do 2011. godine bio domaći stadion za reprezentaciju Italije u ragbiju, koja od 2000. igra na prvenstvu šest nacija. Tim sada igra domaće utakmice na stadionu Olimpiko jer su stadionu Flaminio potrebni radovi kako bi se poboljšati kapacitet i sigurnost. Rim je dom lokalnih ragbi timova kao što su Ragbi Roma (osnovan 1930. i pobednik pet italijanskih prvenstava, poslednjeg 1999–2000), Unione Ragbi Kapitolina i S.S. Lacio 1927 (ragbi ogranak multisport kluba S.S. Lazio).
Olimpijske igre[uredi | uredi izvor]
Rim je bio domaćin Letnjih olimpijskih igara 1960. sa velikim uspehom, koristeći mnoga antička mesta kao što su Vila Borgeze i Karakaline terme kao mesta održavanja. Za Olimpijske igre izgrađeni su mnogi novi objekti, posebno novi veliki olimpijski stadion (koji je zatim proširen i obnovljen za nekoliko utakmica i finala FIFA Svetskog prvenstva 1990), Stadion Flaminio, Vilađo Olimpiko (Olimpijsko selo, stvoreno da ugosti sportiste i preuređeno nakon igara kao stambeni kvart), Rim je dao ponudu za domaćina Letnjih olimpijskih igara 2020., ali je povučena pre isteka roka za dosije kandidata.[153][154]
Privreda[uredi | uredi izvor]
Zbog svoje upravne važnosti (državne, regionalne, pokrajinske i opštinske) i zbog razvijenosti tehnologije, komunikacija i uslužnog sektora, Rim je ekonomski najznačajniji grad u Italiji. Proizvodi oko 6,7% nacionalnog BDP-a (što je više od bilo kog grada u zemlji), a zbog ekonomskog rasta od 4,4% taj udeo se povećava, i Rim ima najveći rast od bilo kog grada u zemlji. Tek nakon Drugog svetskog rata grad ekonomski počinje premašivati ostale ekonomski snažne gradove u Italiji, kao što su Napulj i Milano. Ekonomska najvažnija delatnost u Rimu je turizam, paje grad u tom pogledu jedan od najzanimljivijih u Evropi. U tom području se takođe beleži snažan rast; 2005. godine grad je posetilo 19,5 miliona turista, što je porast od 22,8% naspram 2001. godine.
Od industrijskih proizvoda u gradu se proizvodi tekstil i suveniri za turiste, a u novije vreme razvijene su i prehrambena, farmaceutska, mašinska, papirna i metalna industrija. Značajno je i bankarstvo, kao i elektronska i vazdušna industrija. Zbog istorijsko važnih lokacija, grad je važan i u svetskoj filmskoj industriji, pa je time i nacionalno filmsko središte. Brojna međunarodna kompanijska sedišta, konferencijski centri i sl. nalaze se u poslovnim delovima grada.
Saobraćaj[uredi | uredi izvor]
Rim ima tri aerodroma. Dva od njih su u vlasništvu društva Aeroporti di Roma (ADR). Aerodromi su:
- Međunarodni aerodrom Leonardo da Vinči ili Rim-Fjumičino je najveći i glavni aerodrom u Italiji i vrlo važna evropska vazduhoplovna luka. Nalazi se u obližnjoj opštini Fjumičino jugozapadno od Rima.
- Međunarodni aerodrom Đovan Batista Pastine ili Rim-Čampino je civilni i vojni aerodrom blizu opštine Čampino. Najviše ga koriste niskobudžetne i čarter avio-kompanije za svoje civilne letove.
- Aerodrom Rim-Urbe smešten na šest kilometara od gradskog središta, većinom ga koriste privatni avioni i helikopteri.
Aerodrom Čentočele u istočnom delu grada se više ne koristi u vazduhoplovnom saobraćaju, pa je najvećim delom pretvorena u javni park.
Rim je važno sedište italijanskih železnica. Prva železnica u Rimu, a druga u Italiji bila je pruga Rim-Fraskati koja je otvorena 14. jula 1856. Glavne železnički pravci su: tirenski (Rim-Đenova, uz put Aurelija), severni (Rim-Firenca-Bolonja), jadranski (Rim-Peskara, uz put Tiburtina, i Rim-Ankona) i južni (Rim-Napulj, uz put Apija). Godine 2006, otvorena je nova brza pruga između Rima i Napulja na kojoj vozovi mogu postići brzinu i do 300 km na sat.
Glavna rimska stanica je Roma Termini koja je otvorena 1863. Ovo je najprometnija stanica u Italiji sa oko 600.000 putnika dnevno. U sklopu stanice nalazi se veliki trgovački centar „Forum Termini”. Druga po veličini stanica je Roma Tiburtina koji služi za brze vozove.[155] Ostale veće stanice su Roma Ostijense, Roma Trastevere i Roma Tuskolana.
Rimski metro ima dve linije metroa koje su otvorene 1955. (linija B, tj. plava) i 1980. (linija A, tj. narančasta) koje saobraćaju smerom severozapad-jugoistok (linija A) i severoistok-jug (linija B). Ukupna dužina sistema je 38 km. Ove dve linije seku se samo na jednom mestu, na stanici Roma Termini. Tri stanice linije B (Piramide, Bazilika di San Paolo i EUR Maljana) zajedničke su sa stanicama železnice Rim-Lido. Nastavak linije B (linija B1) se gradi i smatra se da će se otvoriti 2010. Ova linija od pet kilometara i pet stanica saobraćati će na području na kojem živi oko pola miliona ljudi, pa će se sa linijom B spajati na Bolonjskom trgu. Trenutno se gradi i nova linija C koja će saobraćati u pravcu istok-severozapad i koja će biti dugačka 34 km i imati 39 stanica. U planovima je trenutno i linija D koja bi trebalo da saobraća u pravcu sever-jug.
Sistem javnog prevoza gradske nadzemne železnice sastoji se od 40-tak železničkih stanica. Najveće su Roma Tiburtina, Roma Ostijense, Roma Trastevere i Roma Tuskolana. Na nekim stanicama saobraćaju i regionalni vozovi. Za gradsku železničku mrežu vredi ista karta kao i za metro i ATAK-ovu saobraćajnu mrežu. Od stanice Roma Termini železnica vozi do aerodroma Fjumičino („Leonardo Ekspres”).
Sistem javnog gradskog prevoza sastoji se i od mreže autobusa, tramvaja i trolejbusa (vraćen u upotrebu 2005) kojima upravlja ATAK. Opštinsko društvo za javni prevoz osnovano je 1929. kao „Azienda Tramvie ed Autobus del Governatorato (A. T. A. G.)”, i decenijama je bilo jedino društvo koje je upravljalo javnim prevozom grada i koje je apsorbovalo ostala manja privatna preduzeća. Vremenom su troškovi upravljanja narasli zbog širenja grada, pa je ovo društvo 2000. pretvoreno u dioničarsko društvo. Danas ATAK upravlja sa 339 linija sa 2.760 vozila na području od 2.152 km, a godišnje autobusima preveze 932 miliona putnika.
Zbog saobraćajnih zagušenja koje su uzrokovali automobili u centru grada je uvedena zabrana vožnje tokom radnog dana od 6 do 18 sati. Ovo područje zove se Zona ograničenog saobraćaja (Zona a Traffico Limitato). Velike noćne gužvi vikendima izazvane burnim noćnim životom grada imale su za posledicu stvaranje novih noćnih zona ograničenog saobraćaja u nekim delovima grada. Nakon izgradnje podzemnih garaža, na većini gradskih ulica parkiranje se naplaćuje.
Međunarodni odnosi[uredi | uredi izvor]
Pobratimljeni gradovi[uredi | uredi izvor]
Od 9. aprila 1956. Rim je isključivo i recipročno pobratimljen samo sa:
- Pariz, Francuska (1956).
- "Samo je Pariz vredan Rima; samo je Rim vredan Pariza."
- (franc. Seule Paris est digne de Rome; seule Rome est digne de Paris)
- (ital. Solo Parigi è degna di Roma; solo Roma è degna di Parigi).[156][157][158]
Partnerski gradovi[uredi | uredi izvor]
Rim ima potpisane partnerske sporazume sa:[159]
Ačakači, Bolivija
Alžir, Alžir[160]
Peking, Kina[161][162]
Beograd, Srbija[160]
Brazilija, Brazil[160]
Buenos Ajres, Argentina
Kairo, Egipt[160]
Sinsinati, SAD
Kijev, Ukrajina[160]
Kobani, Sirija[163]
Krakov, Poljska[164]
Madrid, Španija[165]
Multan, Pakistan[166]- Njujork, SAD[167]
Plovdiv, Bugarska[160]
Seul, Južna Koreja[168][169]
Sidnej, Australija[160]
Tirana, Albanija[170][171]
Tokio, Japan[172]
Tongeren, Belgija[160]
Tunis, Tunis[173]- Vašington, SAD[174]
Simboli i počasti[uredi | uredi izvor]
Simboli[uredi | uredi izvor]
Opis grba opštine Rim sadržan je u prvom članu opštinskog statuta:
| „ | „Amblem opštine čini štit u obliku igle, ljubičaste boje, sa zlatnim grčkim krstom, postavljenim na čelu sa desne strane, a zatim zlatnim velikim slovima S. P. Q. R. postavljenim u trakama i stepenicama, na vrhu sa kruna od osam zlatnih florona, od kojih je pet vidljivo" | ” |
Drugi simboli Rima, pored opštinskog grba, su kapitolijska vučica, bronzana statua koja prikazuje legendarnu vučicu koja je dojila dva blizanca Romula i Rema; Koloseum, najveći amfiteatar u rimskom svetu, priznat 2007. kao jedno od sedam svetskih čuda modernog sveta (jedinstven u Evropi);[175] Kupolone, kupola bazilike Svetog Petra u Vatikanu, koja dominira celim gradom i simbolizuje hrišćanski svet.[176] Simbol grada u drevnim vremenima bio je carski orao, vojna slika,[177] tokom srednjeg veka to je bio lav, životinjski amblem nadmoći.[178]
Moto grada je SPQR, na latinskom Senatus PopulusQue Romanus (Senat i rimski narod), koji je u antičko doba označavao dve klase koje su bile temelj rimskog društva, patricija i plebejaca.
Počasti[uredi | uredi izvor]
Grad Rim je:[179]
- četvrti među 27 gradova odlikovan zlatnom medaljom kao „zaslužni za nacionalni Risorđimento“, za visoko patriotske akcije koje je grad sproveo u periodu Risorđimenta.
| Izgled medalje | Naziv na srpskom jeziku | Naziv na italijanskom jeziku | Razlog | Datum |
|---|---|---|---|---|
 |
Medalja zaslužnim gradovima Nacionalnog Risorđimenta | Medaglia alle Città Benemerite del Risorgimento Nazionale | "U znak sećanja na herojske akcije koje su izvršili rimski građani i rimske trupe u pohodu 1848. i u odbrani Rima 1849. Pripremljena uoči nastavka rata protiv Austrije, pobuna je izbila tog dana. Predvođeni Titom Sperijem – koji bi 1853. godine bio obešen u Belfioreu – ustanici su zauzeli grad, ali su, na kraju žestokog otpora koji je Breši doneo nadimak „Italijanska lavica“, morali su da se predaju Austrijancima 2. aprila." | 21. april 1898.[180] |
 |
Zlatna medalja za vojničku hrabrost | Medaglia d'oro al valor militare | "U slavnom popodnevu nacionalnog Risorđimenta 9. februara 1849. najbolja italijanska omladina trčala je da gine na tribinama republikanskog Rima, inspirisana neumornim apostolom jedinstva Đuzepeom Macinijem i predvođena nacionalnim herojem Đuzepeom Garibaldijem. Rim se borio u protiv žestokih trupa četiri vojske, dok je Ustavotvorna skupština donela zakone pod paljbom, obnavljajući u kratkom, ali blistavom periodu vojničku slavu i građanske vrline na kojima je prošarana milenijumska istorija Večnog grada. Za čudesnu epopeju iz 1849. Rim je ponovo postao centar i plamen italijanskih nada, ukazujući na put ka nacionalnom iskupljenju. U stogodišnjici herojskih događaja, na Kapitolinskom brdu gde se vijori barjak Republike, Rimljani, koji su u tragediji Otadžbine, proživeli nezaboravne sate mučeništva i iskupljenja, sažimaju zavete, herojstva, žrtve svih gradova koje ste pokušali ali ne pokolebali nesrećom, sarađivali u otkupu Italije. 1849 - 1949." | 7. februar 1949.[180] |
|
Zlatna medalja za vojničku hrabrost | Medaglia d'oro al valor militare | "Večni grad, centar i duša italijanskih nada u kratkom i izvanrednom vremenu Druge rimske republike, 271 dan se suprotstavljao okupaciji neprijatelja sa veoma teškim stradanjima. Nekoliko puta u svom milenijumskom postojanju Rim je pretrpeo bes osvajača, ali nikada kao u to vreme njegov narod nije pokazao jedinstvo, hrabrost, odlučnost. U snažnom otporu civila i vojnika na Porta San Paolo, u tragičnim hajkama Jevreja i u Kvadraru, u mučeničkoj smrti Fose Ardeatine i Forte Braveta, u bezobzirnim akcijama partizanskog gerilskog rata, u stoičkoj izdržljivosti najokrutnijih mučenja u zatvorima Via Taso i od najneselektivnijih egzekucija, u veoma teškim razaranjima pretrpljenim, partizani, patriote i celo stanovništvo iskupili su Italiju od fašističke diktature i nacističke okupacije. Ponosni primer herojstva za sve okupirane gradove i sela, Rim je započeo Otpor i nacionalno-oslobodilački rat u svojoj istorijskoj i političkoj misiji kao prestonica Italije. 9. septembar 1943. – 4. jun 1944.“ | 16. jul 2018. |
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Napomene[uredi | uredi izvor]
- ^ Plutarh je napisao: „na obalama zaliva stajala je divlja smokva, koju su Rimljani nazvali ruminalis jer su tamo bili dojeni blizanci; Rimljani Rumiliju nazivaju boginjom koju prizivaju dok doje bebe.
- ^ Dva vrata su po obliku uporediva sa dve dojke.
- ^ U ovom slučaju Rim bi značio „jaki grad“; Plutarh je pisao: „[...] Pelazgi, koji su, pošto su obišli skoro sve useljive zemlje i potčinili skoro sve žive, naselili se tamo gde stoji Rim, i zbog sopstvene snage u ratu dali gradu ime“.
- ^ Hipoteza se smatrala mogućom tokom srednjeg veka, ali, osim pompejskog grafita, nigde nije dokumentovana.
- ^ Prepoznajući proizvoljnost definicija, termin „jezik“ se koristi u nomenklaturi stavki prema ISO 639-1, 639-2 ili 639-3. U drugim slučajevima se koristi izraz „dijalekt”.
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ a b Livy (1797). The history of Rome. George Baker (trans.). Printed for A.Strahan.
- ^ „Romulus and Remus | Story, Myth, Definition, Statue, & Facts | Britannica”. www.britannica.com (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2022-02-14.
- ^ Cf. Jaan Puhvel: Comparative mythology. The Johns Hopkins University Press, Baltimore and London 1989, str. 287.
- ^ Claudio Rendina: Roma Ieri, Oggi, Domani. Newton Compton, Roma, 2007, str. 17.
- ^ Rendina, Claudio (2007). Roma ieri, oggi e domani : una storia insolita della Città Eterna attraverso i misteri, i segreti, le leggende e le curiosità (Prima edizione in quest collana novembre 2007 izd.). Roma. str. 17. ISBN 978-88-541-1025-0. OCLC 645978791.
- ^ a b v g Pontani, Filippomaria (2020). „In un caffè remoto: l'Alessandria greca e non greca di Ungaretti”. Giornale Storico della Letteratura Italiana. 197 (658): 205—222. ISSN 0017-0496. S2CID 246761298. doi:10.1484/j.gsli.5.130010.
- ^ Servio Mario Onorato (na jeziku: italijanski), 2021-09-15, Pristupljeno 2022-03-01
- ^ „Massimo Pittau - Il toponimo Roma”. www.pittau.it. Pristupljeno 2022-03-01.
- ^ Liverotti, Massimiliano (2007). Il grande libro dei misteri di Roma risolti e irrisolti : a caccia di enigmi e sorprese tra la storia e i luoghi di una città che regala a chi la ama sempre una nuova magia (1. izd.). Roma: Newton Compton. ISBN 978-88-541-0894-3. OCLC 175651487.
- ^ „Perché Roma è detta la Città Eterna?”. Pristupljeno 2022-03-01.
- ^ Heiken, G., Funiciello, R. and De Rita, D. (2005), The Seven Hills of Rome: A Geological Tour of the Eternal City. Princeton University Press.
- ^ a b v g d Coarelli 1984, str. 9
- ^ Wilford, John Noble (2007-06-12). „More Clues in the Legend (or Is It Fact?) of Romulus”. The New York Times (na jeziku: engleski). ISSN 0362-4331. Pristupljeno 2022-02-14.
- ^ Kinder, Hermann; Hilgemann, Werner (1964). Dtv-Atlas zur Weltgeschichte (in German). Vol. 1. Dtv. OCLC 887765673. str. 73.
- ^ Livy (2002). The early history of Rome : books I-V of The history of Rome from its foundations. Aubrey De Sélincourt, R. M. Ogilvie, S. P. Oakley. London: Penguin Books. ISBN 978-1-101-48750-1. OCLC 1227380917.
- ^ „Strabo, Geography, book 5, chapter 3, section 3”. www.perseus.tufts.edu. Pristupljeno 2022-02-14.
- ^ „LacusCurtius • Strabo's Geography — Book V Chapter 3”. penelope.uchicago.edu. Pristupljeno 2022-02-14.
- ^ a b Kinder & Hilgemann 1964, str. 73.
- ^ Kinder & Hilgemann 1964, str. 77.
- ^ Kinder & Hilgemann 1964, str. 79.
- ^ Kinder & Hilgemann 1964, str. 81–83.
- ^ Kinder & Hilgemann 1964, str. 81–85.
- ^ a b Kinder & Hilgemann 1964, str. 89.
- ^ a b v Kinder & Hilgemann 1964, str. 91.
- ^ a b Kinder & Hilgemann 1964, str. 93.
- ^ „The Great Fire of Rome ~ Background | Secrets of the Dead | PBS”. Secrets of the Dead (na jeziku: engleski). 2014-05-29. Pristupljeno 2022-02-14.
- ^ Society, National Geographic (2021-04-22). „Great Fire of Rome”. National Geographic Society (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2022-02-14.
- ^ Kinder & Hilgemann 1964, str. 97.
- ^ a b Kinder & Hilgemann 1964, str. 99.
- ^ Kinder & Hilgemann 1964, str. 107.
- ^ a b Kinder & Hilgemann 1964, str. 101.
- ^ Kinder & Hilgemann 1964, str. 115.
- ^ Kinder & Hilgemann 1964, str. 117.
- ^ Kinder & Hilgemann 1964, str. 103.
- ^ „travel, history, civilizations, greatest cities, largest cities, Rome - Mandatory”. 2013-01-30. Arhivirano iz originala 30. 01. 2013. g. Pristupljeno 2022-02-14.
- ^ Tellier, Luc-Normand (2009). Urban World History: An Economic and Geographical Perspective (na jeziku: engleski). PUQ. ISBN 978-2-7605-2209-1.
- ^ Norman John Greville Pounds. An Historical Geography of Europe 450 B.C.–A.D. 1330. str. 192.
- ^ a b v g d đ Bertarelli 1925, str. 19
- ^ „Italian Peninsula, 500–1000 A.D. | Heilbrunn Timeline of Art History | The Metropolitan Museum of Art”. 2008-12-05. Arhivirano iz originala 05. 12. 2008. g. Pristupljeno 2022-02-14.
- ^ a b v Bertarelli 1925, str. 20
- ^ a b v g d đ e ž Bertarelli 1925, str. 21
- ^ Jarrett, Bede (1913). "Papal Arbitration" . In Herbermann, Charles (ed.). Catholic Encyclopedia. New York: Robert Appleton Company.
- ^ a b v g d đ Bertarelli 1925, str. 22
- ^ a b v g d Bertarelli 1925, str. 22.
- ^ „Basilica of St. Peter”. Catholic Encyclopedia. Newadvent.org. 1. 2. 1912. Arhivirano iz originala 10. 1. 2010. g. Pristupljeno 3. 2. 2010.
- ^ Bertarelli 1925, str. 23.
- ^ Ravaglioli, Armando (1997). Roma anno 2750 ab Urbe condita (na jeziku: italijanski). Rome: Tascabili Economici Newton. ISBN 978-88-8183-670-3.
- ^ „Roma Capitale”. sso.comune.roma.it. Pristupljeno 2022-03-01.
- ^ „Roma Capitale”. sso.comune.roma.it. Pristupljeno 2023-08-26.
- ^ RomaNatura; Name <you@example.com>, Your. „Sito Istituzioneale Roma NATURA”. romanatura.roma.it (na jeziku: italijanski). Arhivirano iz originala 02. 03. 2022. g. Pristupljeno 2022-03-01.
- ^ „Roma Capitale”. sso.comune.roma.it. Pristupljeno 2022-03-01.
- ^ a b v „Classificazione sismica: novità in Lazio”. CASA&CLIMA.com (na jeziku: italijanski). 6. 9. 2019. Pristupljeno 2022-03-01.
- ^ „ROMANOTIZIE.IT - Porto di Fiumicino. Cutrufo: "Nuovo tassello del secondo polo turistico della Capitale"”. 2015-09-24. Arhivirano iz originala 24. 09. 2015. g. Pristupljeno 2022-03-01.
- ^ „Parco di Bracciano | Parco Regionale Naturale di Bracciano - Martignano”. www.parcobracciano.it. Pristupljeno 2022-03-01.
- ^ „World Maps of the Köppen-Geiger climate classification updated”. web.archive.org. 2011-05-31. Arhivirano iz originala 31. 05. 2011. g. Pristupljeno 2023-08-26.
- ^ „Storia della neve a Roma”. web.archive.org. 2013-07-27. Arhivirano iz originala 27. 07. 2013. g. Pristupljeno 2023-08-26.
- ^ „Roma, tutte le nevicate storiche in città dal ‘56 ad oggi”. Corriere della Sera (na jeziku: italijanski). 2018-02-26. Pristupljeno 2023-08-26.
- ^ Ercolia, Olivia; Belford, Ros; Mitchell, Roberta (2006). Rome. Dorling Kindersley. pp. 36–37. ISBN 1-4053-1090-1.
- ^ „Neoclassical architecture | Definition, Characteristics, Examples, & Facts | Britannica”. www.britannica.com (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2023-09-02.
- ^ „Neoclassicism”. web.archive.org. 2013-03-28. Arhivirano iz originala 28. 03. 2013. g. Pristupljeno 2023-09-02.
- ^ „Italian Life Under Fascism - Italian Fascism”. web.archive.org. 2012-04-01. Arhivirano iz originala 01. 04. 2012. g. Pristupljeno 2023-09-02.
- ^ Ghirardo, Diane Yvonne (1980-05-01). „Italian Architects and Fascist Politics: An Evaluation of the Rationalist's Role in Regime Building”. Journal of the Society of Architectural Historians (na jeziku: engleski). 39 (2): 109—127. ISSN 0037-9808. doi:10.2307/989580.
- ^ „Art Under Fascism: Architecture”. web.archive.org. 2014-07-24. Arhivirano iz originala 24. 07. 2014. g. Pristupljeno 2023-09-02.
- ^ Lozzi Bonaventura, Maria Antonietta (2009). Roma antica : viaggio nel tempo alla scoperta della città eterna. Subiaco: Iter. str. 27—60. ISBN 978-88-8177-143-1. OCLC 955991103.
- ^ Enciclopedia di Roma. 4, S-Z. 4. Roma: Newton & Compton. 2005. str. 987. ISBN 88-541-0304-7. OCLC 955111565.
- ^ „Roma Capitale”. sso.comune.roma.it. Pristupljeno 2022-03-01.
- ^ „I gatti romani diventano "patrimonio bioculturale”. Arhivirano iz originala 04. 03. 2016. g. Pristupljeno 2022-03-01.
- ^ Adnkronos (2003-02-20). „ROMA: GIUNTA COMUNALE, GATTI 'PATRIMONIO BIOCULTURALE'”. Adnkronos. Pristupljeno 2022-03-01.
- ^ „.: UDA - Ufficio Diritti degli Animali - Colonie Feline :.”. 2015-09-08. Arhivirano iz originala 08. 09. 2015. g. Pristupljeno 2022-03-01.
- ^ „Roma: Emergenza Storno - Unione EnalCaccia P.T. sezione provinciale di Roma | Unione EnalCaccia P.T. sezione provinciale di Roma”. 2015-09-24. Arhivirano iz originala 24. 09. 2015. g. Pristupljeno 2022-03-01.
- ^ „Guano in strada, pericoli e sporcizia: lungotevere sotto scacco. "Ma è in arrivo il raggio verde"”. la Repubblica (na jeziku: italijanski). 2020-11-11. Pristupljeno 2022-03-01.
- ^ „La danza degli storni al tramonto nel cielo di Roma”. la Repubblica (na jeziku: italijanski). 2018-11-20. Pristupljeno 2022-03-01.
- ^ [[#CITEREFCutrufo,_La_Quarta_Capitale,_Roma,_Gangemi_Editore,_2010,_-{ISBN}-_978-88-492-1950-0.2010|Cutrufo, La Quarta Capitale, Roma, Gangemi Editore, 2010, ISBN 978-88-492-1950-0. 2010]], str. 48.
- ^ Roma - Españoles en el mundo - RTVE.es (na jeziku: španski), Pristupljeno 2023-08-28
- ^ Giardina, str. 49.
- ^ Sgarbi, str. 177
- ^ „Palombi Editori .::. Casa Editrice dal 1914”. www.palombieditori.it. Pristupljeno 2022-03-10.
- ^ Grundmann, Stefan (1998). The architecture of Rome: an architectural history in 400 individual presentations. Stuttgart: Ed. A. Menges. ISBN 978-3-930698-60-8.
- ^ „Great Synagogue - Rome, Italy”. www.sacred-destinations.com. Pristupljeno 2023-08-28.
- ^ Toynbee, Jocelyn M. C. (1996). Death and burial in the Roman world. Aspects of Greek and Roman life (Paperback ed izd.). Baltimore, Md.: Johns Hopkins Univ. Press. ISBN 978-0-8018-5507-8.
- ^ „Rome's Ancient Catacombs”. History (na jeziku: engleski). 2017-01-21. Pristupljeno 2023-08-28.
- ^ fluide, Geometrie. „Le fontane di Bernini”. geometriefluide.com (na jeziku: italijanski). Pristupljeno 2023-08-29.
- ^ Frontin, Les Aqueducs de la ville de Rome, translation and commentary by Pierre Grimal, Société d'édition Les Belles Lettres, Paris, 1944.
- ^ Italian Gardens, a Cultural History, Helen Attlee. Francis Lincoln Limited, London 2006.
- ^ Rome, Wanted in (2023-08-25). „The curious story of Rome's talking statues”. Wanted in Rome (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2023-08-29.
- ^ „Bridge - Medieval, Construction, Arches | Britannica”. www.britannica.com (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2023-08-29.
- ^ „Ponte Sant’Angelo | Rome, History, & Facts | Britannica”. www.britannica.com (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2023-08-29.
- ^ http://www.infrastrutturetrasporti.it/page/standard/site.php?p=cm&o=vh&id=146 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (28. septembar 2007) - Roma Capitale on the official website of the Italian Ministry for Infrastructures and Transportation
- ^ http://www.camera.it/_dati/leg14/lavori/stampati/sk4000/articola/3885.htm - Proposal of Constitutional Law on the official website of the Camera dei Deputati
- ^ http://www.comune.roma.it/was/wps/portal/!ut/p/_s.7_0_A/7_0_21L?menuPage=/Area_di_navigazione/Sezioni_del_portale/Municipi/ -List of Municipi and definition of their territories on the official website of the Comune di Roma
- ^ Cornell 1995, str. 204–205
- ^ Aldrete, Gregory S. (30. 1. 2007). Floods of the Tiber in Ancient Rome. ISBN 978-0-8018-8405-4. Arhivirano iz originala 30. 11. 2015. g. Pristupljeno 13. 7. 2014.
- ^ Ward, Lorne H. (1990). „Roman Population, Territory, Tribe, City, and Army Size from the Republic's Founding to the Veientane War, 509 B.C.-400 B.C.”. The American Journal of Philology. 111 (1): 5—39. ISSN 0002-9475. JSTOR 295257. doi:10.2307/295257. Pristupljeno 12. 2. 2022.
- ^ P.M.G. Harris (2001). The History of Human Populations: Forms of growth and decline. ISBN 978-0-275-97131-1. Arhivirano iz originala 1. 1. 2016. g. Pristupljeno 13. 7. 2014.
- ^ Herreros, Francisco (2007). „Size and Virtue”. European Journal of Political Theory. 6 (4): 463—482. S2CID 145139011. doi:10.1177/1474885107080651. Arhivirano iz originala 4. 9. 2015. g. Pristupljeno 13. 7. 2014.
- ^ Ward, Lorne H. (1. 1. 1990). „Roman Population, Territory, Tribe, City, and Army Size from the Republic's Founding to the Veientane War, 509 B.C.–400 B.C.”. The American Journal of Philology. 111 (1): 5—39. JSTOR 295257. doi:10.2307/295257.
- ^ N.Morley, Metropolis and Hinterland (Cambridge, 1996) 33–39
- ^ Duiker, William; Spielvogel, Jackson (2001). World History
(Third izd.). Wadsworth. str. 149. ISBN 978-0-534-57168-9.
- ^ Arnold HM Jones The Decline of the Ancient World, Lonmans, Green and Co. Ltd, London 1966
- ^ Bernard Lancon, Rome in Late Antiquity. 2001. ISBN 0-415-92976-8. str. 14.
- ^ Neil Christie, From Constantine to Charlemagne, An Archaeology of Italy 300-800 A.D. 2006. ISBN 978-1-85928-421-6. str. 61.
- ^ „Istat demographic balance 2010”. Demo.istat.it. Arhivirano iz originala 22. 03. 2012. g. Pristupljeno 13. 10. 2012.
- ^ stanovništvo http://demo.istat.it/strasa2006/index.html Arhivirano na sajtu Wayback Machine (30. septembar 2007)
- ^ Cartufo, str. 35
- ^ Podaci iz Papskog godišnjaka za 2014., koji se odnose na rimsku biskupiju.
- ^ Emilio Gabba (1999). Introduzione alla storia di Roma. Milano: LED. ISBN 88-7916-113-X. OCLC 43667258.
- ^ Stefan Grundmann, Ulrich Fürst (1998). The architecture of Rome : an architectural history in 400 presentations. Stuttgart: Ed. Axel Menges. ISBN 3-930698-60-9. OCLC 40093363.
- ^ Traina, Alfonso (1998). Propedeutica al latino universitario. Giorgio Bernardi Perini, Claudio Marangoni (6. ed. riveduta e aggiornata izd.). Bologna: Pàtron. str. 22—27. ISBN 88-555-2454-2. OCLC 849313996.
- ^ Capek-Habekovic, Romana (2009). Parola a te!. Sandra Palaich. Boston: Heinle. ISBN 978-1-4130-2187-5. OCLC 199447839.
- ^ „Italiano e dialetto a Roma | Treccani, il portale del sapere”. www.treccani.it (na jeziku: italijanski). Pristupljeno 2022-03-01.
- ^ webmaster (2018-11-06). „Il neoromanesco di Tommasino”. Poeti del Parco (na jeziku: italijanski). Pristupljeno 2022-03-01.
- ^ Rendina, str. 247.
- ^ Rendina, str. 247-248.
- ^ „The 50 Most Visited Places in The World”. itvnews.tv. 2. 10. 2009. Arhivirano iz originala 2. 10. 2009. g. Pristupljeno 22. 8. 2019.
- ^ „AIRC-HC Program in Archaeology, Classics, and Mediterranean Culture”. Romanculture.org. Arhivirano iz originala 29. 3. 2010. g. Pristupljeno 3. 2. 2010.
- ^ „Isvroma.it”. Isvroma.it. Arhivirano iz originala 18. 4. 2008. g. Pristupljeno 3. 2. 2010.
- ^ Packer, James E. (1998). „Trajan's Glorious Forum”. Archaeology. sv. 51 br. 1. Archaeological Institute of America. Arhivirano iz originala 16. 2. 2010. g. Pristupljeno 2. 10. 2010.
- ^ I H Evans (reviser), Brewer's Dictionary of Phrase and Fable (Centenary edition Fourth impression (corrected); London: Cassell, 1975), p. 1163
- ^ Miller, Francis Trevelyan; Wilson, Woodrow; Taft, William Howard Taft; Roosevelt, Theodore (1915). America, the Land We Love. W. T. Blaine. str. 201. OCLC 679498513. Arhivirano iz originala 28. 7. 2020. g. Pristupljeno 22. 8. 2019.
- ^ Toynbee, J.M.C. (decembar 1971). „Roman Art”. The Classical Review. 21 (3): 439—442. ISSN 0009-840X. JSTOR 708631. S2CID 163488573. doi:10.1017/S0009840X00221331.
- ^ „Baroque Art of Rome (ROME 211)”. Trincoll.edu. Arhivirano iz originala 30. 5. 2008. g. Pristupljeno 3. 2. 2010.
- ^ Rosenberg, Matt. „Grand Tour of Europe: The Travels of 17th & 18th Century Twenty-Somethings”. About.com. Arhivirano iz originala 5. 12. 2010. g. Pristupljeno 3. 2. 2010.
- ^ „The Franca Camiz Memorial Field Seminar in Art History”. Trinity College, Hartford Connecticlt. Arhivirano iz originala 30. 5. 2008. g. Pristupljeno 3. 2. 2010.
- ^ Maria Antonietta e Lozzi Bonaventura, Roma antica. Viaggio nel tempo alla scoperta della città eterna, Guide ITER, Subiaco. 2009. ISBN 978-88-8177-143-1. str. 27–60.
- ^ „LA NEW HOLLYWOOD: IL CONTESTO POLITICO-SOCIALE”. Unife.it (na jeziku: italijanski). Università degli Studi di Ferrara. Arhivirano iz originala 25. 1. 2021. g. Pristupljeno 2021-01-31.
- ^ „Roman Academies”. Catholic Encyclopedia. Newadvent.org. 1. 3. 1907. Arhivirano iz originala 12. 1. 2010. g. Pristupljeno 3. 2. 2010.
- ^ „Anholt-GfK Roper Nation Brands Index” (PDF). wayback.archive-it.org. 18. 12. 2017. Arhivirano iz originala 17. 12. 2008. g.
- ^ „Top 100 European Universities”. Academic Ranking of World Universities. 2005. Arhivirano iz originala 29. 1. 2009. g.
- ^ „Top 100 Universities”. Center for World University Rankings. 2013. Arhivirano iz originala 13. 12. 2019. g. Pristupljeno 22. 8. 2019.
- ^ „Top 100 European Universities”. Academic Ranking of World Universities. 2008. Arhivirano iz originala 21. 5. 2009. g. Pristupljeno 22. 8. 2019.
- ^ „LUISS School of Government”. sog.luiss.it (na jeziku: italijanski). Arhivirano iz originala 10. 7. 2019. g. Pristupljeno 22. 8. 2019.
- ^ „The Global Language Monitor » Fashion”. Languagemonitor.com. 20. 7. 2009. Arhivirano iz originala 1. 11. 2009. g. Pristupljeno 17. 10. 2009.
- ^ „Fendi”. fendi.com. Arhivirano iz originala 31. 1. 2010. g. Pristupljeno 17. 10. 2009.
- ^ a b Rendina, str. 366.
- ^ Rendina, str. 365-368.
- ^ Rolland, Jacques (2006). The food encyclopedia. Toronto: Robert Rose. str. 273. ISBN 0-7788-0150-0. OCLC 70176309.
- ^ a b Eyewitness Travel (2006), pg. 312 - 313
- ^ Carnacina, Luigi; Buonassisi, Vincenzo (1975). Roma in Cucina (na jeziku: italijanski). Milano: Giunti Martello.
- ^ a b v „History of Cinecittà Studios in Rome”. Romefile. Arhivirano iz originala 1. 5. 2009. g. Pristupljeno 17. 10. 2009.
- ^ „Football First 11: Do or die derbies”. CNN. 22. 10. 2008. Arhivirano iz originala 17. 10. 2014. g. Pristupljeno 5. 10. 2014.
- ^ „Index of /”. www.iffhs.de. 10. 4. 2020. Pristupljeno 2022-02-27.
- ^ „Football First 11: Do or die derbies”. CNN. 22. 10. 2008. Pristupljeno 16. 11. 2008.
- ^ „Play stopped after Lazio supporters racially abuse Napoli's Kalidou Koulibaly”. thescore.com. 3. 2. 2016.
- ^ „Ultras History”. UltrasLazio.it. 29. 06. 2007. Arhivirano iz originala 16. 06. 2013. g. Pristupljeno 25. 01. 2009.
- ^ „Police on high alert for foreign invasion at Rome Derby”. yahoo.com. 7. 11. 2015. Arhivirano iz originala 19. 02. 2017. g. Pristupljeno 18. 2. 2017.
- ^ a b „Rome Football Clubs | Football Stadiums in Rome | Football-Stadiums.co.uk”. www.football-stadiums.co.uk. Pristupljeno 2023-08-26.
- ^ „Media”. Olympic.org. Arhivirano iz originala 19. 10. 2011. g. Pristupljeno 15. 9. 2011.
- ^ „Candidate Cities for Future Olympic Games”. Bladesplace.id.au. Arhivirano iz originala 12. 10. 2009. g. Pristupljeno 17. 10. 2009.
- ^ http://eurostar-av.trenitalia.com/it/progetto/stazioni_rinnovate/roma_tiburtina.html Arhivirano na sajtu Wayback Machine (3. decembar 2006) - Entry on Roma Tiburtina station on the official website of the Italian high-speed rail service (jezik: italijanski)
- ^ „Twinning with Rome”. Arhivirano iz originala 05. 09. 2012. g. Pristupljeno 27. 5. 2010.
- ^ „Les pactes d'amitié et de coopération”. Mairie de Paris. Arhivirano iz originala 22. 01. 2010. g. Pristupljeno 14. 10. 2007.
- ^ „Dichiarazione congiunta Roma – Parigi – (2014)” (PDF). Roma – Relazioni Internazionali Bilaterali (na jeziku: francuski). Rome: Commune Roma. 1. 10. 2014. Arhivirano iz originala 9. 7. 2016. g. Pristupljeno 10. 9. 2016.
- ^ „Comune di Roma”. Commune of Rome. Arhivirano iz originala 2. 12. 2020. g. Pristupljeno 18. 11. 2020.
- ^ a b v g d đ e ž https://www.comune-italia.it/comune-roma.html
- ^ „Sister Cities”. Beijing Municipal Government. Arhivirano iz originala 18. 8. 2012. g. Pristupljeno 23. 6. 2009.
- ^ „Le jumelage avec Rome” (na jeziku: francuski). Municipalité de Paris. Arhivirano iz originala 16. 12. 2008. g. Pristupljeno 9. 7. 2008.
- ^ „Rome declares Kobane 'sister city'”. Arhivirano iz originala 21. 12. 2016. g. Pristupljeno 18. 12. 2016.
- ^ „Kraków – Miasta Partnerskie” [Kraków – Partnership Cities]. Miejska Platforma Internetowa Magiczny Kraków (na jeziku: poljski). Arhivirano iz originala 2. 7. 2013. g. Pristupljeno 10. 8. 2013.
- ^ „Mapa Mundi de las ciudades hermanadas”. Ayuntamiento de Madrid. Arhivirano iz originala 26. 5. 2012. g. Pristupljeno 17. 10. 2009.
- ^ Jaffery, Owais (9. 6. 2011). „Sister cities: Multan celebrates Italy's national day”. The Express Tribune. Pakistan. Arhivirano iz originala 25. 2. 2021. g. Pristupljeno 29. 2. 2020.
- ^ „NYC's Partner Cities”. The City of New York. Arhivirano iz originala 14. 8. 2013. g. Pristupljeno 16. 12. 2012.
- ^ „International Cooperation: Sister Cities”. Seoul Metropolitan Government. www.seoul.go.kr. Arhivirano iz originala 10. 12. 2007. g. Pristupljeno 26. 1. 2008.
- ^ „Seoul – Sister Cities [via WayBackMachine]”. Seoul Metropolitan Government (archived 2012-04-25). Arhivirano iz originala 25. 3. 2012. g. Pristupljeno 23. 8. 2013.
- ^ „Twinning Cities: International Relations” (PDF). Municipality of Tirana. www.tirana.gov.al. Arhivirano iz originala (PDF) 10. 10. 2011. g. Pristupljeno 23. 6. 2009.
- ^ Twinning Cities: International Relations. Municipality of Tirana. www.tirana.gov.al. Retrieved on 25 January 2008.
- ^ „Sister Cities(States) of Tokyo”. Tokyo Metropolitan Government. Arhivirano iz originala 11. 6. 2016. g. Pristupljeno 17. 6. 2019.
- ^ „Cooperation Internationale” (na jeziku: francuski). 2003–2009 City of Tunis Portal. Arhivirano iz originala 8. 5. 2008. g. Pristupljeno 31. 7. 2009.
- ^ „Visita a Washington del Sindaco”. Arhivirano iz originala 25. 11. 2011. g. Pristupljeno 3. 10. 2011.
- ^ „Ecco le nuove 7 meraviglie. C'è il Colosseo - Corriere della Sera”. www.corriere.it. Pristupljeno 2022-03-01.
- ^ Il patrimonio dell'umanità : tesori salvati e da salvare. Milano: Touring club italiano. 2004. str. 60. ISBN 88-365-2948-8. OCLC 799434969.
- ^ „Simboli di Roma”. 2009-10-09. Arhivirano iz originala 09. 10. 2009. g. Pristupljeno 2022-03-01.
- ^ „Roma Capitale”. sso.comune.roma.it. Pristupljeno 2022-03-01.
- ^ „Quirinale.it”. Arhivirano iz originala 14. 05. 2011. g. Pristupljeno 01. 03. 2022.
- ^ a b „Sito web del Quirinale: dettaglio decorato.”. Arhivirano iz originala 24. 04. 2019. g. Pristupljeno 01. 03. 2022.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Cutrufo, Mauro (2010). La Quarta Capitale. Roma: Gangemi Editore. ISBN 978-88-492-1950-0.
Miller, Francis Trevelyan; Wilson, Woodrow; Taft, William Howard Taft; Roosevelt, Theodore (1915). America, the Land We Love. W. T. Blaine. str. 201. OCLC 679498513. Arhivirano iz originala 28. 7. 2020. g. Pristupljeno 22. 8. 2019.
- Duiker, William; Spielvogel, Jackson (2001). World History (Third izd.). Wadsworth. str. 149. ISBN 978-0-534-57168-9.
- P.M.G. Harris (2001). The History of Human Populations: Forms of growth and decline. ISBN 978-0-275-97131-1. Arhivirano iz originala 1. 1. 2016. g. Pristupljeno 13. 7. 2014.
- Aldrete, Gregory S. (30. 1. 2007). Floods of the Tiber in Ancient Rome. ISBN 978-0-8018-8405-4. Arhivirano iz originala 30. 11. 2015. g. Pristupljeno 13. 7. 2014.
- Ravaglioli, Armando (1997). Roma anno 2750 ab Urbe condita (na jeziku: italijanski). Rome: Tascabili Economici Newton. ISBN 978-88-8183-670-3.
- Rendina, Claudio (2005). Enciclopedia di Roma. Roma: Newton Compton Editori. ISBN 88-541-0304-7.
- Bertarelli, Luigi Vittorio (1925). Guida d'Italia (na jeziku: italijanski). IV. Rome: CTI. OCLC 552570307.
- Brilliant, Richard (2006). Roman Art. An American's View. Rome: Di Renzo Editore. ISBN 978-88-8323-085-1.
- Coarelli, Filippo (1984). Guida archeologica di Roma (na jeziku: italijanski). Milano: Arnoldo Mondadori Editore.
- De Muro, Pasquale; Monni, Salvatore; Tridico, Pasquale (2011). „Knowledge-Based Economy and Social Exclusion: Shadow and Light in the Roman Socio-Economic Model”. International Journal of Urban and Regional Research. 35 (6): 1212—1238. ISSN 0309-1317. doi:10.1111/j.1468-2427.2010.00993.x.
- Rome – Eyewitness Travel. DK. 2006. ISBN 978-1-4053-1090-1.
- Hughes, Robert (2011). Rome. Weidenfeld & Nicolson.
- Kinder, Hermann; Hilgemann, Werner (1964). Dtv-Atlas zur Weltgeschichte (na jeziku: nemački). 1. Dtv. OCLC 887765673.
- Lucentini, Mario (2002). La Grande Guida di Roma (na jeziku: italijanski). Rome: Newton & Compton Editori. ISBN 978-88-8289-053-7.
- Rendina, Mario (2007). Roma ieri, oggi, domani (na jeziku: italijanski). Rome: Newton & Compton Editori.
- Spoto, Salvatore (1999). Roma Esoterica (na jeziku: italijanski). Rome: Newton & Compton Editori. ISBN 978-88-8289-265-4.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- Zvanični veb-sajt
- Turistička organizacija grada Rima (jezik: italijanski), (jezik: engleski), (jezik: francuski), (jezik: španski), (jezik: nemački), (jezik: ruski)
- Rimski muzeji (jezik: italijanski), (jezik: engleski), (jezik: francuski), (jezik: španski)
- Rimska pozorišta (jezik: italijanski), (jezik: engleski)
- Podzemni Rim (jezik: italijanski)
- Stranica Bila Tejera posvećena Rimu (jezik: engleski)
Gradovi domaćini Letnjih olimpijskih igara  | |||||
|---|---|---|---|---|---|
1 zbog Prvog svetskog rata; 2 zbog Drugog svetskog rata | |||||
| Međunarodne | |
|---|---|
| Državne | |
| Geografske | |
| Ljudi | |
| Ostale | |
.svg){kind=small}
