Zvonari sa područja Kastavštine

Zvonari sa područja Kastavštine
Zvonejski zvonari 17. januara
Nematerijalno kulturno nasleđe
Region	Teritorija Hrvatske
Predlagač	Republika Hrvatska, Ministarstvo kulture
Datum upisa	2009.
Svetska baština Uneska
Lista upisa	UNESKO
Unesko oznaka	Reprezentativna lista nematerijalnog kulturnog nasleđa čovečenstva
Datum upisa	2009.
Veb sajt	Ministarstvo kulture RH

Zvonari sa područja Kastavštine (hr. Godišnji pokladni ophod zvončara s područja Kastavštine) je narodni običaj sa područja Istre, koji se tradicionalno održava za vreme poklada (od 17. januara do Pepelnice). U njemu učestvuje desetak grupa muškaraca koji obilazi svoja i susedna sela na višekilometarskim povorkama po tradicionalnim putevima. Neki imaju maske, a neki različita obeležja na glavi koja simbolično označavaju vegetaciju i plodnost. Svi učesnici na sebi imaju ogrnute naopako okrenute ovčije kože i zvona, po kojima su i prozvani zvonarima ili zvončarima.

Zaštita nematerijalnog dobra

Godine 2009. tradicija pokladni običaj zvonari se područja Kastavštine, kao jedno od 15 nematerijalnih kulturnih dobara Republike Hrvatske, uneto je na Reprezentativnu listu UNESKO-a kao nematerijalno kulturno nasleđa Evrope i Hrvatske, i sastavni deo kulturne baštine čovečanstva, i deo dobre prakse očuvanja nematerijalne kulturne baštine sveta.

Istorija

Prvi zapisi o organizovanim zvonarima datiraju iz 19. veka, ali koreni sežu duboko u prošlost s obzirom na sve elemente ritualnog obreda i specifičnu kostimografiju koja se odnosi na rituale kulta plodnosti.

Tokom 20. veka po svojim karakteristikama izdvojili su se zvonari sa zapadne Kastvštine, koji ne skrivaju lica i nose kape sa papirnim ukrasima, dok zvonari sa područja istočne Kastvštine nose jedinstveno izrađene maske sa rogovima i velikim zvonom na njihova leđima.

Tradicija je i u 21. veku sačuvana u Kastavi i njegovoj okolini (Kastavštini), gradu u Hrvatskoj u Primorsko-goranskoj županiji koja ima oko 9.000 stanovnika, su nekada rasporešenih u 6 naselja: Brnčići, Ćikovići, Kastav, Rubeši, Spinčići i Trinajstići, a danas udruženi u jedinstveno naselje Kastav.

Na širem području Kastava (Kastavštini), koja se nalazi svega nekoliko kilometara od najvećeg hrvatskoga lučkoga grada Rijeke i mondenskog letovališta Opatije, svake godine se odvija ritual Godišnji prolećni ophod (povorka) poznatiji kao Zvonari se područja Kastavštine.

Za razliku od ostalih elemenata tradiconalne Hrvatske kulture, ovaj ritual sačuvao se kao neobično vitalan u kontinuitetu duži vremenski period, i vremenom je postao simbol lokalnoga kulturnog identiteta, ali i bogate turističke ponude Istre i Kvarnerskog zaliva.

Opis kulturnog dobra

Zvonarska grupa muškaraca koja obilazi svoja i susedna sela na višekilometarskim povorkama po tradicionalnim putevima.

Mali Grobnički dondolaši, koji od malih nogu nastavljaju tradiciju svojih predaka

U vreme poklada (od 17. januara do Pepelnice) desetak grupa muškaraca obilazi svoja i susedna sela na višekilometarskim povorkama po tradicionalnim putevima. Neki imaju maske, a neki različita obeležja na glavi koja simbolično označavaju vegetaciju i plodnost. Svi učesnici na sebi imaju ogrnute naopako okrenute ovčije kože i zvona, po kojima su i prozvani zvonarima ili zvončarima. Na njima zvono zvone kad se oni kreću na različite načine, što zahteva dobro savladanu veštinu i psihofizičku izdržljivost. Zato zvonar ne može biti svako već samo oni koji ima dovoljno snage, hrabrosti ili, bolje reći ludosti da učestvuju u kilometarskim povorkama lupajući teškim zvonima u kostimu od teške ovčije kože.

U povorci učestvuju samo muškarci, kojima je to nekada bio inicijacijski obred. U današnje vreme imamo i miševe (male) zvonare koji mogu da učestvuju, ali u ovom obredu nikada ne učestvuju žene.

Kada tokom obreda zvonari dođu u centar sela predvođeni vođom, počinju se hvatati u zvonarsko kolo zajedno sa muzičarima i počinju sa plesom. Na kraju bi potpuno ućutali i razišli se na vođin zvižduk, što je znak meštanima da ih zajedno sa muzičarima ugoste i počaste.

• Neke od maski Krastavških zvonara
• 
  Maske zvonara u etnografskom muzeju u Zagrebu
• 
  Maska vuka
• 
  Maska zvonara

U ovom rituala nije stvar samo u karnevalskoj povorci i lupanju zvona, ve i u drugim tradicionalnim običajima, jer godišnju karnevalsku povorku prati i čitav niz narodnih običaja, plesova i konzumiranje posebno pripremljenih jela i pića.

U ovom običaju ogledaju se drevna magijska značenja kojima se krajem zime treba prizvati plodnost, i zato je ovaj je običaj i danas vrlo vitalan.

Kroz interakciju grupa zvonari (i ljudi koji ih prate u obilasku) sa stanovništvom sela kroz koja prolaze, zadržali su društveno značenje i funkciju, izuzetno vazanu za koheziju sela u kojima se održavaju međusobni odnosi nekadašnjeg područja Kastavštine, a danas opšina Matulji i Viškovo.

Na području Matulja deluju Rukavački, Zvonejski, Brgujski, Munski, Žejanski, Brežanski, Mučićevi, Frlanski i zvončari Vlahov Breg - Korensko, a na području Viškova Halubajski zvonari.

Halubijski zvonari, grupa maskiranih ljudi sa ogromnim maskama životinja, odevena u ovčje kože, uz puno zvona, buke i gotovo magičnih plesova, mašući sekirama i palicama, provodi dane obilazeći okolna sela i nikome ne daju mira.

Zvonejski zvonari

Zvonejski zvonari

Zvonejski zvončai su zvonarska grupa iz zapadnog dela Kastavštine iz Zvoneće. Po opremi, kostimima i performansama vrlo su slični zvonarima Rukavačkog i Mučića, ali postoje i razlike. Za razliku od zvonara Halubaja, oni nose tri zvona, a umesto maski (koje su im bile zabranjene tokom italijanske okupacije između Prvog i Drugog svetskog rata ) na glavi nose šešire sa četiri „bičeva“ i šparoge na kojima nose šarene krep-papirne „ruže“ i „fioku“ .košulja). Iznad ovčjih koža oko vrata umotani su u šareni rupčić „fakolom“. U ruci imaju „baltu“, a vodi ih kapo koji je i sam nekada bio zvonar, uz pomoć još nekoliko „bivših“ zvonara koji sa sobom nose „bure“ u kojima se nalazi vino za osveženje.

Zvonejski zvonari pripadaju najstarijim grupama u tom delu Kastavštine, zajedno sa Rukavačkkim i Brgujskim zvonarima zapadnog Kastavaštine.

Brgujski zvonari

Brgujski zvonar

Svake godine, pretposlednje nedelje karnevala brgujski zvončari i mačke tradicionalno posećuju okolna sela Velog Brguda. Ovu kampanju nazivaju „Naš krug“. Ujutro kreću iz Velog Brguda za Zaluke, Brešac, Mučiće, Permana, Ružiće, Mali Brgud i konačno, uveče se vraćaju kući. U svakom selu zaustave se na nekoliko mest, gde ih gledaoci pozdrave, a domaćini počaste hranom i pićem. Tradicionalno večeraju u Permanima , u restoranu „Stara pošta“.

Zvončari Brguja pripadaju grupi zvonara iz zapadnog dela Kastavštine, što je prepoznatljivo po njihovom izgledu. Oni na glavama nose šešire, obložene crvenom tkaninom, na kojima su ušivene jelinske grančice i cvetovi različitih boja, ručno izrađeni od krep papira. Na vrhu šešira vire tri grančice sa obojenim lišćem, takođe od krep papira . Prednji deo oboda šešira podignut je prema gore, a na zadnjoj strani je svileni luk ( fioka). Kapa zvonika Brguj mora biti uspravna, dok je kod nekih drugih zvonara u zapadnom delu Kastavštine blago zakrivljena unazad. Važno je naglasiti da zvonari nikada sami ne izrađuju kape , ali to je zadatak njihove majke , a kada se venčaju, taj zadatak preuzima njihova supruga. Zvončri iz Brguja obučeni su u crvene karirane košulje i bele pantalone sa crvenimtrakama ušivenim na spoljnim ivicama.

Žejanski zvonari

Žejanski zvonari

Žejanski zvonari potiču iz najudaljenijeg naselja opštine Matulji i imaju nešto drugačiju opremu i ponašanje od zvonara iz kastavskog kraja (Halubajski, Rukavački, Zvonejski itd.). I sami stanovnici Žejana i dalje koriste žejanski govor koji je povezan sa rumunskim jezikom. Karneval u njihovoj blizini započinje 6. januara povorkom zvonara u Žejanama i vešanjem karnevala u centru naselja.

Uvek zvone u parovima, kreću se posebno koordinisanim koracima, sa ovčjim kožama na leđima i sa tri zvona. Glava im se sastoji od kape prekrivene ukrasima od papira sa kojih se spuštaju dugačke raznobojne trake koje sežu gotovo do poda i prekrivaju mornarsku majicu i bele pantalone.

Mnoge od ovih karakteristika mogu se naći u sličnim varijantama u karnevalskim grupama u susedstvu, odnosno u severnoj Istri, južnim delovima Slovenije i severoistočnoj Italiji.

Grobnički dondolaši

Grobnički dondolaši na karnevalu u Rijeci

Grobnički dondolaši obilaze područje Grobinšćine , a kao stalni učesnici međunarodnog Riječkog karnevala jedan su od prepoznatljivih simbola grada Rijeke.

Nose karakterističnu uniformu, crvenu kariranu flanelsku košulju - pantalone , crne pantalone - brage , crne kožne visoke cipele - stalkei debele bele vunene čarape. Na glavi imaju ovčije krzno sa životinjskom lobanjom ( bikom ili bravom) i rogovima - krabujom . Lice mu se zacrnilo od čađi. Oko vrata crna marama. Pokriveni su ovčjim krznom, a oko struka su užetom vezana tri velika zvona - dondolo . U ruci drve drvenu huntu - stilizovani buzdovan. Kreću se u parovima, udarajući se velikim zvonom koje svako od njih nosi vezano za leđa.

Običaj nekada i danas

U davna vremena deo ovog folklornog prikaza služio je u ritualne svrhe kako bi pozvao bogove plodnosti zimi dobro, oterao zle duhove, ali i zaštitio stoku od uroka.

Danas je to više slavlje uz pevanje običajnih i određene ritualne radnje, ne samo za izvođače ili zvonare, već za čitav kraj i stanovništvo oko Kastve, koje je izuzetno ponosno na ovu viševekovnu tradiciju.

Vremenom običaj je postao i turistička atrakcija Kastavštine i Istre.

Galerija

• 
  Vrag na spaljivanju Pusta Halubijskih zvonara
• 
  Halubijski zvonari na Korzu
• 
  Halubijski zvonari
• 
  Halubijski zvonari
• 
  Maska Grobničkog dondolaša
• 
  Grobnički dondolaš

Vidi još

• Nematerijalna kulturna baština Hrvatske na listi UNESKO-a

Literatura

• Ivan Lozica, Hrvatski karnevali, Golden marketing, 1997. g., Zagreb, ISBN 953-6168-29-4
• Lidija Nikočević, "Se za stare užance - Promjena značenja pokladnih običaja u zapadnom dijelu Kastavštine" u: Liburnijske teme 9, Općina Matulji i Katedra Čakavskog sabora Opatija, Opatija 1996.

Spoljašnje veze

Mediji vezani za članak Zvonari sa područja Kastavštine na Vikimedijinoj ostavi

• Godišnji pokladni ophod zvončara s područja Kastavštine (jezik: hrvatski)
• Nematerijalna dobra upisana na UNESCO-ov Reprezentativni popis nematerijalne kulturne baštine čovječanstva (jezik: hrvatski)
• UNESCO-ov popis nematerijalne kulturne baštine u Hrvatskoj (jezik: hrvatski)