Srbi u Hrvatskoj

Srbi u Hrvatskoj
Josif Rajačić  · Petar Preradović  · Josif Runjanin · Vladimir Matijević · Svetozar Pribićević  · Nikola Tesla · Milutin Milanković · Grigor Vitez · Đuro Kurepa · Gajo Petrović  · Rade Šerbedžija · Predrag Stojaković
Ukupna populacija
Srbi u Hrvatskoj: 186.633 Srbi poreklom iz Hrvatske: 700.000
Populacija
Hrvatska 186.633 (2011.)  Srbija  Bosna i Hercegovina  SAD  Kanada  Australija
Jezici
Srpski i Hrvatski
Religija
Uglavnom pravoslavna, manjim delom ateisti
Etničke grupe
Indo-Evropska   Sloveni     Južni Sloveni

Deo serija članaka o Srbima Srpska kultura Književnost · Muzika Umetnost · Kinematografija Kuhinja · Plemena Narodna nošnja Po regijima ili zemljama (uključujući dijasporu) Srbija (Vojvodina · Kosmet) BiH (Srpska · FBiH) · Crna Gora Hrvatska (Dalmacija) · Makedonija Mađarska · Rumunija · Albanija Slovenija · Grčka · Bugarska Nemačka · Francuska · Austrija Švajcarska · Kanada · SAD · Meksiko Australija · Afrika · Rusija Engleska · Švedska · Argentina · Turska Slovačka Po gradovima Beč · Budimpešta · Pariz Vankuver · Čikago · Zagreb Mostar · Sarajevo · Temišvar · Trst Komoran Podgrupe i srodni narodi Bokelji · Bošnjaci · Bunjevci Goranci · Janjevci · Krašovani Makedonci ·Muslimani · Torlaci Hrvati · Crnogorci · Šokci Jugosloveni · Južni Sloveni Srpske zemlje Srbija (Vojvodina · Kosmet) CG · BiH (RS · Brčko · FBiH) Srpska pravoslavna crkva Patrijarsi · Svetitelji Ustrojstvo · Manastiri Srpski jezici i narečja srpski · srpskohrvatski užički · romsko-srpski staroslovenski · slavenosrpski štokavski · torlački · šatrovački Istorija · Vladari Poreklo Srba Proganjanje Srba Srbofobija · Jasenovac Nezavisna Država Hrvatska Kragujevački oktobar

Srbi su najveća nacionalna manjina u Republici Hrvatskoj. Po popisu stanovništva iz 2011. godine Srba u Hrvatskoj ima 186.633 i čine 4,4% stanovništva Hrvatske. U odnosu na 1991. godinu, kada ih je bilo 581.663 i kada su u ukupnom broju stanovništva učestvovali sa 12,2% broj Srba u Hrvatskoj je smanjen za dvije trećine već do sledećeg popisa 2001. godine. Božićnim ustavom iz 1990. godine Hrvatski sabor je srpskom narodu ukinuo status konstitutivnog naroda u Hrvatskoj.

Najpoznatiji Srbin iz Hrvatske je naučnik Nikola Tesla.

Demografija

Za više informacija pogledajte članak Demografska istorija Srba u Hrvatskoj

• 

  Opštine (plavo) sa većinskim srpskim stanovništvom 2001.

• 

  Srbi u Hrvatskoj 1991. prema sadašnjoj administrativnoj podeli (2011)

• 

  Srbi u Hrvatskoj 2011. po opštinama

Najveći broj Srba u Republici Hrvatskoj živi u Zagrebu. Posle Zagreba, najveći broj Srba živi na Baniji, Kordunu, Lici, Severnoj Dalmaciji, Slavoniji, zapadnom Sremu i Baranji. Manji broj Srba živi u južnoj Dalmaciji, Bilogori, Moslavini, Gorskom kotaru i Istri.

17 opština u Republici Hrvatskoj ima većinsko srpsko stanovništvo:

• Dvor i Vrginmost u Sisačko-moslavačkoj županiji;
• Vojnić i Krnjak u Karlovačkoj županiji;
• Donji Lapac i Vrhovine u Ličko-senjskoj županiji;
• Erdut, Jagodnjak, i Šodolovci u Osječko-baranjskoj županiji;
• opština Biskupija, Civljane, Ervenik, i Kistanje u Šibensko-kninskoj županiji;
• Borovo, Markušica, Negoslavci, i Trpinja u Vukovarsko-sremskoj županiji.

Prema popisu stanovništva iz 2001. godine u četiri županije u ukupnom broju stanovnika Srbi učestvuju sa više od 10%: u Vukovarsko-sremskoj županiji (15,6%), Sisačko-moslavačkoj županiji (11,7%), Karlovačkoj županiji (11,0%) i Ličko-senjskoj županiji (11,5%).

Broj Srba je 1991. bio puno veći, kada ih je bilo 581,663 čineći 12,2% stanovništva Hrvatske. U popisu stanovništva 1971. je u SR Hrvatskoj zabeležen najveći broj Srba, njih 626,789 (preko 14% stanovništva).

Prema podacima Državnog zavoda za statistiku Hrvatske, hrvatskim kao maternjim jezikom govori 4.265.081 (96,12%) stanovnika Hrvatske, dok 44.629 (1,01%) stanovnika govori srpski jezik kao maternji, što je značajno manje od 201.631 (4,54%), koliko se stanovnika Hrvatske nacionalno izjasnilo kao Srbi. Prema metodologiji hrvatskog Državnog zavoda za statistiku, pod maternjim jezikom se podrazumeva jezik koji je osoba naučila u ranom detinjstvu, odnosno, ako se u domaćinstvu govorilo nekoliko jezika jezik koji osoba smatra svojim maternjim.

Promene za vreme rata u Hrvatskoj

Najveći pad broja Srba u Hrvatskoj se dogodio za vreme Rata u Hrvatskoj 1991-1995. Većina Srba, njih 200.000 (2005). nastavlja da i dalje živi u izbeglištvu u Bosni i Hercegovini, Srbiji i Crnoj Gori.

Prema popisu stanovništva iz 1991., poslednjem pre početka rata, u Hrvatskoj je živelo 581.663 Srba. U ukupnom stanovništvu Hrvatske, procentualno, Srbi i Hrvati, odnosno pripadnici pravoslavne i katoličke veroispovesti su učestvovali sa:

• Hrvati 78.1%, katolici 76.5%
• Srbi 12.2%, pravoslavci 11.1%

Za vreme rata, velike promene u prostornom rasporedu Srba u Hrvatskoj i njihovom broju dogodile se se u dva navrata: na početku, tokom 1991, i zatim na kraju rata, tokom 1995. godine.

Posle rata u Hrvatskoj, udeo Srba i Hrvata, odnosno pripadnika pravoslavne i katoličke veroispovesti je sledeći:

• Hrvati 89.6%, katolici 87.8%
• Srbi 4.5%, pravoslavci 4.4%

Na početku rata najveći deo Srba je napustio područja Bilogore i Severozapadne Slavonije, dok je na kraju rata, tokom 1995. u operacijama Bljesak i Oluja većina srpskog stanovništva izbegla sa područja Zapadne Slavonije, Banije, Korduna, Like i Severne Dalmacije.

Istorija

Do 1700. godine

Crkva Vavedenja Presvete Bogorodice manastira Lepavina podignutog 1550. godine

Svoje hramove, imanja i kuće Srbi su imali u Hrvatskoj još pre Kosovskog boja. Manastir Krupa podignut je 1317. godine, a manastir Krka 1345. godine. Srbi su se na teritorije koje su ušle u sastav Hrvatske posle Drugog svetskog rata, naselili i mnogo pre seobe pod vođstvom Arsenija Čarnojevića 1690. godine. Dr Velimir Branković pominje da su Južni Sloveni, odnosno Srbi i Hrvati svoje prve države dobili u Panoniji pod Vojimirom i Ljudevitom Posavskim oko 796. godine, odnosno Srbi i pod Višeslavom i Radoslavom 800. godine. Raskolom u hrišćanskoj crkvi 1054. godine nastala je podela između Srba i Hrvata na pravoslavce (istočne hrišćane) i katolike (zapadne hrišćane). Međutim, u srpskim državama Bodina, Miroslava i posebno Nemanjića na Balkanu, slobodno je radila Katolička crkva, dok je Pravoslavna crkva imala svoje centre u Dalmaciji, Slavoniji, Vojvodini i staroj (banskoj) Hrvatskoj: Mljet, Krupa, Krka, Krušedol, Hopovo, Orahovica, Marča, Sremski Karlovci...

Mapa područja pod jurisdikcijom Pećke patrijaršije u 16-17. veku, u okviru kojeg su se nalazili i Srbi sa područja današnje Hrvatske

Organizovano doseljavanje Srba u Slavoniju vršeno je i za vreme vladavine kralja Dragutina, a zatim despota Stefana Lazarevića i despota Đurđa Brankovića. Ženidbom hrvatskog bana Ulriha Celjskog sa despotovom ćerkom Katarinom Branković 1434. godine, Srbi se masovnije naseljavaju i u severnu Hrvatsku: Medvedgrad kod Zagreba, Kalnik, Križevce i Koprivnicu. Bili su to većinom vojnici, mladi, neoženjeni, koji su se tu i orodili sa Hrvatima, prelazili na katoličanstvo i njihovi potomci vremenom su postajali Hrvati. Inače to su bila vremena u kojima je verska pripadnost bila mnogo izraženija nego nacionalna. Ljudi tog doba, dakle, više su se određivali po verskoj ili jezičkoj, odnosno plemenskoj pripadnosti. Naravno, bilo je i suprotnih migracija i dešavanja. O poreklu ovih davno doseljenih starih srpskih porodica u katoličku Hrvatsku svedoče samo još njihova nepromenjena prezimena, čuvena i u starom kraju: Brankovići, Borići, Ivkovići, Jugovići, Draškovići, Marčetići, Milićevići, Poznanovići, Radinovići... Srpsko gospodarstvo nad Kalnikom trajalo je npr. čitavih sto godina, do 1537. i Nikole Hercegovića. Zbog toga se srbstvo ponajbolje i očuvalo, tvrdi dr Velimir Branković, baš u Slavonskoj krajini.

Turskom najezdom i razbijanjem starih srpskih država, Srbi su saterani na zapadne i severne granice Balkana. Dok ih je na jugu pratila nasilna islamizacija, na severozapadu Srbi su bili pod udarom germanizacije i unijaćenja i to u vreme mira.

1700—1848.

Područje austrijske Vojne krajine u 19. veku, u okviru kojeg je živeo znatan deo srpskog stanovništva sa područja današnje Hrvatske

Reka Sava i Beograd su sredinom 18. veka bili granica dva carstva. Na prostorima Hrvatske i Slavonije, katoličko nasilje nad pravoslavcima imalo je za posledicu njihove sve češće pobune. Kada je 1755. godine Zagreb preoteo manastir Marču, izbila je Severinska buna, koju je vodio Srbin Petar Ljubojević iz okoline Bjelovara.

Bilo je to vreme pokreta za očuvanje srpskog nacionalnog bića u Dalmaciji, severnoj Hrvatskoj, Slavoniji i Podravini. Krajem 18. veka tu su otvorene i prve srpske škole. U tom periodu podignut je i najveći broj pravoslavnih crkava, kao i bogoslovije u Metku, Zalužnici, Plaškom i Karlovcu. Samo episkop Gornjokarlovački Lukijan Mušicki osnovao je osamdeset srpskih škola. U Pakracu je iz Bogoslovske škole kasnije izrasla srpska Učiteljska škola i sva ostala srednja učilišta, a u okviru njih i KUD „Karadžić“. Tada je izlazio i srpski časopis „Dobri pastir“.

Srbi u gradovima vrlo rano ulaze u modernizacijske procese. U krajiškom, povojačenom društvu su ti procesi znatno sporije napredovali, a činjenica je da je veći broj Srba u Hrvatskoj bio upravo iz seoskih sredina. Srbi u gradovima bili su disperzirani po čitavoj Hrvatskoj, što je otežavalo buđenje njihove nacionalne svesti. Ipak, Srem je izuzetak. Ovde najveći broj stanovnika i na selu i u gradovima predstavljaju Srbi, a budući da je bio podeljen između Vojne krajine i Kraljevine Slavonije te se u njemu nalazilo i središte srpskoga pravoslavlja u Habsburškoj Monarhiji, bio je plodno tlo za razvitak narodnog preporoda. I u drugim gradovima, poput Vukovara, Osijeka, Požege, Zagreba i Karlovca, Srbi su razvijali svoju nacionalnu svest, ali je zbog njihove relativno male zastupljenosti to bilo znatno slabije nego u sremskim središtima.

Kada u Zagrebu i drugim gradskim centrima počinje ilirski pokret suštinski se menjaju hrvatsko-srpski odnosi. Panslavistički pokreti i demokratizacija kulture znatno utiču na odnose Hrvata i Srba. To je ujedno prelomna faza za integraciju srpske nacije u hrvatsko društvo. U tom smislu se, u vrlo kratkom periodu, prevladavaju verske netrpeljivosti te se stvaraju osnove za građanska prava. Istaknuti hrvatski Ilirci Janko Drašković, Ljudevit Gaj i Ivan Kukuljević zalažu se za punu ravnopravnost „domorodaca“ obeju veroispovesti i versku trpeljivost. Mnogi Srbi učestvuju u hrvatskom narodnom preporodu i postaju njegovi najistaknutiji pristalice kao npr. Petar Preradović i Anastas Popović.

Revolucionarna 1848. godina

Saradnja Srba i Hrvata dosiže svoj vrhunac u revoluciji 1848. godine. Godine 1848. i Srbi učestvuju u revolucionarnim i kontrarevolucionarnim gibanjima. Budući da su Mađari odbili srpske zahteve za priznavanjem prava narodnosti u okvirima narodno-crkvene autonomije i za slobodnom upotrebom „narodnog jezika“, Srbi su stali na stranu Austrije. U drugoj fazi pokreta održana je Majska skupština u Sremskim Karlovcima od 13 do 15. maja. Na toj skupštini ističe se pravo srpskog naroda u Austriji i Ugarskoj na autonomni, politički i kulturni razvitak. Radi ostvarenja toga prava proglašena je autonomna Srpska Vojvodina. Istovremeno je izabran srpski vojvoda, graničarski pukovnik Stevan Šupljikac, a mitropolit Josif Rajačić je proglašen za patrijarha, dok je proklamovan i politički savez između Srpske Vojvodine i Hrvatske, Slavonije i Dalmacije „na osnovu slobode i savršene jednakosti“. Odluke Majske skupštine nisu u početku smatrali zakonitim ni Mađari ni Austrijanci. Austrija je, međutim, kasnije priznala legalitet ovim odlukama, prilikom obračuna s mađarskim pokretom. Nakon pobede nad Mađarima Austrija je dala Vojvodini status posebne krunske oblasti pod imenom Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat. Odluka da se formira ova autonomna jedinica delovala je u prvi mah umirujuće, jer je izgledalo da se njome ispunjavaju zahtevi Srba s Majske skupštine. Ipak, Srbi su tim činom bili delimično izigrani. Vojvodinom je upravljao austrijski guverner, njeno upravno središte se nalazilo u Temišvaru, u njenim školama i ustanovama obavezni jezik je bio nemački, a titulu njenog vojvode nosio je sam car. Istovremeno, Hrvatski sabor, poduprt krajiškim težnjama, izradio je prvi program teritorijalne integracije Vojne krajine s Hrvatskom.

Krajiški ustav utvrđuje da je Vojna krajina nerazdruživ deo Trojedne Kraljevine. Krajiški ustav precizirao je još dve odredbe: novi zakoni za Krajinu mogu se donositi samo u Hrvatskom saboru, a narodni se jezik uvodi u sve javne poslove Krajine iu njene škole. Osim toga, sva zemlja koju Krajišnici poseduju proglašena je „njihovom pravnom svojinom“. Austrija nakon poraza Mađara nije dopustila demobilizaciju Vojne krajine, što je hrvatski sabor takođe tražio. U Hrvatski sabor ulaze 1848. godine i predstavnici Srba iz gradova građanske Hrvatske. Srpski kandidati predstavljaju gotovo polovinu saborskog zastupstva i najbrojniji su u onoj skupini zastupnika koja od početka zasedanja insistira na radikalnijim rešenjima otvorenih pitanja. Iste godine u aprilu 1848. proglasili su Srbi iz Dalmacije svoja zahtevanja. Tražili su, među ostalim, potpunu slobodu crkve, slobodan prelaz sa katoličke vere na pravoslavnu i obrnuto, državne plate za sveštenike, slobodu škola itd. Što se tiče bana Josipa Jelačića, njegov stav o „slogi i bratinstvu“ između Hrvata i Srba nikada nije dolazio u pitanje. O tome svedoči i njegov ćirilični proglas „Narodu srpskom i srpskom u Trojednoj Kraljevini Dalmacije, Hrvatske i Slavonije“ u vezi sa svojim imenovanjem za bana.

Od Revolucije do Prvog svetskog rata

Saborni hram Preobraženja Gospodnjeg u Zagrebu iz 1866. godine

Nakon ovoga vrlo burnog perioda, koje je protkano uskom saradnjom Srba i Hrvata, dolazi period razvitka nacionalizama i kod jednih i kod drugih. Sve rasprave o etnogenezi Srba i Hrvata, o državnim tradicijama i prostorima jednih i drugih, o kulturnim sferama, nastaju upravo u vreme nakon 1848. godine. Ipak, bez obzira na to, potres koji je pogodio Monarhiju Austro-ugarskom i Hrvatsko-ugarskom nagodbom ukazao je i Hrvatima i Srbima u Hrvatskoj da jedni bez drugih ne mogu funkcionisati, tj da mogu štititi svoje interese jedino ako nisu nacionalno konfrontirani. Godine 1860. krajiški zastupnici ulaze u Hrvatski sabor, s pravom učestvovanja u raspravi o državnopravnim pitanjima. Sledeći je korak bilo demobilizaciju Vojne krajine 1871. godine.

U vremnima bana Ivana Mažuranića i bana Kuena Hedervarija Srbi dolaze na visoke funkcije u hrvatskom društvu. Sve tri najviše funkcije Civilne Hrvatske i Slavonije, osim banke, drže Srbi u vreme bana Mažuranića. Šef Odjeljenja za unutrašnje poslove i podban je Jovan Živković. Predsednik vrhovnog suda je Livije Radivojević, a Nikola Krestić je predsednik Hrvatskog sabora. Za vreme Kuena Hedervarija deo Srba je pristajao uz njegovu promađarske politiku. Ipak, na izborima za crkveno-narodni sabor 1897. godine koalicija srpskih liberala, radikala i samostalaca pobeđuje „Kuenove Srbe“ ostavljajući im jedva koji mandat. Službena ugarska politika podsticala je u vreme Kuena Hedervarija konflikte između Hrvata i Srba. Narodna slobodumna stranka Svetozara Miletića, koja je svoj program osmislila u Rumi 1881. godine, insistira na jednakosti Srba i Hrvata u crkvenoj i školskoj autonomiji i na priznanju srpskog naroda u Austrougarskoj tako da se u svakom zakonu spominje i srpski narod, a jezik da se naziva hrvatski ili srpski. Godine 1887. zastupnici u Hrvatskom saboru potvrđuju crkveno-narodnu srpsku autonomiju. Ugledajući se na ugarski saborski član IX iz 1868. godine, Srbi imaju autonomiju crkve i škole, obezbeđena im je ravnopravnost sa ostalim religijama, a isto se tako slobodno smeju služiti ćirilicom u čitavoj Kraljevini Slavoniji i Hrvatskoj, a u krajevima gde žive u povećanom broju mogu se služiti samo ćirilicom.

Srbi u Hrvatskoj u zadnjim decenijama 19. veka inicijativama Vladimira Matijevića stvaraju niz jakih institucija kao što su Srpska banka, Savez srpskih zemljoradničkih zadruga i Srpsko privredno društvo Privrednik. Od 1884. godine izlazi i „Srbobran“, stranačko glasilo Srpske samostalne stranke. U prvim godinama 20. veka na području Dalmacije i Hrvatske nastaje Hrvatsko-srpska koalicija. U oktobru 1905. potpisane su dve rezolucije, od kojih je Zadarsku potpisala srpska strana, a Riječku hrvatska, u kojima se ističe jedinstvo hrvatskog i srpskog naroda te njihova ravnopravnost. Srbi u Zadarskoj rezoluciji daju podršku Hrvatima za ujedinjenje Dalmacije i ostatka Hrvatske. Hrvatsko-srpska koalicija pobeđuje na izborima 1905. i 1906. godine, ali je do izbora 1907. ona slomljena pod pritiscima iz Beča i Budimpešte. Ipak, koalicija se nije raspala ni u vreme velikih montiranih procesa protiv hrvatskih Srba (Veleizdajnički i Fridjungov proces). Budući da su uticaji Miletićeva Srpske samostalne stranke, koja se nije slagala sa ugarskom službenom politikom, bili sve jači u narodnocrkvenim saborima, godine 1912. ugarska vlada ukinula je srpsku autonomiju ukidanjem narodno-crkvenih sabora. U periodu između aneksije Bosne i Hercegovine i početka Prvog svetskog rata dolazi do razvoja ekstremnih struja i kod Srba i kod Hrvata.

Kada su, Evropu zahvatili novi ratovi, Beču nije odgovarala srpskohrvatska sloga, pa je Slavoniju i Vojvodinu prepustio uticaju militantne Pešte. To mučno razdoblje potpune podložnosti Hrvatske ugarskim (mađarskim) interesima i novog nasilja nad Srbima trajalo je sve do 1918. godine, jer je Austrougarska želela da reformu svoje monarhije izvrši na račun Slovena, a pre svega, Srba. Posle atentata Gavrila Principa na prestolonaslednika Franca Ferdinanda u Sarajevu, Srbi su u ovoj monarhiji, pa i tadašnjem hrvatskom prostoru postali „veleizdajnički narod“. Antisrpskih demonstracija, uz rušenje i skrnavljenje grobalja i crkava, bilo je u Zagrebu, Đakovu, Petrinji, Slavonskom Brodu, a manje u dalmatinskim gradovima Šibeniku, Splitu i Dubrovniku. Posle objavljene mobilizacije avgusta 1914. godine, Srbi su nasilno uzimani kao taoci, zatvarani u logore, čak i streljani, a mnogi su proterivani iz mesta stanovanja. Sve je to vršeno uz saglasnost hrvatskog Sabora, pod optužbama za „vređanje Cara i velikosrpsku propagandu“. Došlo je čak i do javnih suđenja u Zagrebu, gde su na „crnu klupu“ seli dr Srđan Budisavljević, poslanik i dr Laza Popović, dr Milan Teodorović i Đorđe Gavrilović. Tokom 1916. montiranih procesa bilo je i u Splitu, Zadru i Dubrovniku. Naredbom Bana, ćirilica je zabranjena još na početku Prvog svetskog rata, a potom i poznati srpski listovi: „Novi Srbobran“, „Srpski Glas“ i „Dubrovnik“.

Za vreme Prvog svetskog rata velik broj hrvatskih Srba učestvuje u ratu na strani Austrougarske. Dobar je primer za to Svetozar Borojević, koji je dostigao čin feldmaršala i bio jedan od retkih uspešnih austrijskih generala na bojištu. Majskom deklaracijom i Krfskom deklaracijom, koje su potpisane za vreme Prvog svetskog rata, otvaraju se mnoge mogućnosti, ali i pitanja u vezi s mogućom budućom zajedničkom državom južnih Slovena.

Period između dva Svetska rata i Kraljevina Jugoslavija (1918—1941)

Kratkotrajna Država Slovenaca, Hrvata i Srba 1918. godine, u kojoj su Srbi bili jedan od tri priznata naroda

Formiranjem Nacionalnog veća Slovenaca, Hrvata i Srba težilo se jednakosti u novonastaloj Državi Slovenaca, Hrvata i Srba. Svetozar Pribićević održao je govor u Hrvatskom saboru 29. oktobra 1918. godine na kojem je među ostalim izjavio da su u zajedničkoj državi Slovenci, Hrvati i Srbi potpuno jednak faktor i da su ta tri narodna imena izraz za jednu politiku i narodnu svest.

Na Svetozara Pribićevića i njegove sledbenike nakon ujedinjenja Države SHS sa Kraljevinom Srbijom i Kraljevinom Crnom Gorom u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca pada glavnina mržnje Hrvata zbog neravnopravnog, iznuđenog ujedinjenja, a potom i zbog političke, privredne i nacionalne represije velikih razmera koja je usledila odmah nakon ujedinjenja. Pribićević je u zajedničkoj vladi sa radikalom Nikolom Pašićem izdržao svega godinu dana. Samostalna demokratska stranka, kako se zvala Pribićevića stranka, težila je integralnom jugoslovenstvu i jakoj nacionalnoj državi. Od 1925. godine pa sve do 1939. Samostalna demokratska stranka, kao najjača stranka hrvatskih Srba, ne izlazi iz opozicije, a i 1939. godine se vraća na vlast kao koalicioni partner Hrvatske seljačke stranke u Seljačko-demokratskoj koaliciji. Pribićević će svoj život završiti zatvoren u Pragu 1936. godine, ali će njegova ideja o saradnji hrvatskih i srpskih političara preživeti sve do Drugog svetskog rata. U Zagrebačkim puntikacijama iz 1932. godine koje je donela Seljačko-demokratska koalicija, teži se federalnom uređenju Jugoslavije.

Prema etničkoj mapi srpskohrvatskog prostora centralne Jugoslavije, koja je 1936. godine rađena za potrebe Krunskog saveta Kneza Pavla, 90% stanovništva u Zapadnoj Slavoniji, Baniji, Kordunu, Lici i Dalmatinskoj Zagori, činili su Srbi. Tada je u granicama današnje Hrvatske bilo 1,2 miliona Srba. Pet godina kasnije, međutim, u tzv. Nezavisnoj Državi Hrvatskoj (NDH), nemački vojni predstavnik Glez fon Horstenau zapisao je u Zagrebu da Srbi u Hrvatskoj čine 31 % stanovništva i da su najviše koncentrisani u Savskoj, Vrbaskoj i Primorskoj banovini. U nemačkim službenim izvorima, u NDH je krajem 1940. godine, živelo 1.847.000 Srba, a Hrvata tri miliona. Na teritoriji NDH postojalo je devet srpsko-pravoslavnih eparhija, od čega su četiri bile u Hrvatskoj: Slavonska u Pakracu, Zagrebačka, Gornjokarlovačka i Šibenska.

Osnivanjem Komunističke partije Hrvatske 1937. godine, sve je veći broj Srba seljaka okupljen u ovoj stranci. Sporazumom Cvetković - Maček 1939. godine u kojem učestvuje kao partner Hrvatska seljačka stranka i Samostalna demokratska stranka, stvorena je Banovina Hrvatska. Jedan deo Srba nezadovoljan je tim rešenjem te traže stvaranje nove političke jedinice, Srpske krajine, sastavljene od delova Bosanske i Hrvatske krajine. Ipak, zbog vrlo male podrške toj grupi, do stvaranja takve jedinice nije došlo.

Drugi svetski rat, Nezavisna Država Hrvatska i ZAVNOH (1941—1945)

Mapa područja Nezavisne Države Hrvatske na kojem su ustaše počinile genocid nad Srbima, Jevrejima i Romima u toku Drugog svetskog rata

Uspostavom Nezavisne Države Hrvatske 1941. godine počelo je najtragičnije razdoblje u istoriji srpskog naroda u Hrvatskoj.

Dolaskom Ante Pavelića i ustaša na vlast, Srbi su kao narod jednostavno bili potisnuti i podvrgnuti genocidu. To je ozakonjeno „Odredbama za obranu naroda i države“, zatim „Odredbom o zabrani ćirilice“ i „Naredbom o obeležavanju pravoslavaca“ trakom sa natpisom „P“, kao i „Odredbom za jezička pitanja“, koja je imala za cilj da da iskoreni srpski iz hrvatskog jezika. I kroz sve druge zakone koje je donosila vlada NDH, diskriminacija i genocid nad Srbima bio je legalizovan.

Ustanak je planuo isprva u krajevima koji su bili naseljeni srpskim stanovništvom. Ipak, u otporu ustašama, nacistima i fašistima učestvovali su zajedno Srbi i Hrvati. Iz zajedničkog otpora neprijatelju rađa se prividno jedinstvena Jugoslavija, iako i Hrvati i Srbi u Hrvatskoj baštine traume izazvane strahotama iz Drugog svetskog rata. Dokumenti ZAVNOH-a potvrđuju Srbe iz Hrvatske zajedno sa Hrvatima kao konstituente u formiranju ZAVNOH-a i u donošenju svih njegovih dokumenata kojima je tokom Narodnooslobodilačkog rata uspostavljena Demokratska Srbija (uz formiranje i djelovanje Srpskog kluba odbornika u okviru ZAVNOH-a).

Srpski klub vićnika ZAVNOH-a osnovan je 10. novembra 1943. godine, te je osnivanje Kluba dokaz pune ravnopravnosti i jednakosti Srba i Hrvata u Hrvatskoj. Povereništvo prosvete ZAVNOH-a uputilo je 9. februara 1945. raspis narodnooslobodilački odborima o upotrebi pisama u osnovnim i srednjim školama u Hrvatskoj. U tome raspisu stoji da se u školama uče i ćirilica i latinica. Nesumnjivo je najvažniji dokument Trećeg zasedanja ZAVNOH-a Deklaracija o osnovnim pravima naroda i građana Demokratske Hrvatske, jer je on osnova ustavnopravnog razvoja NR/SR Hrvatske u čitavu poslijeratnom periodu. U Deklaraciji stoji da su hrvatski i srpski narod u Hrvatskoj potpuno su ravnopravni.

Osnivanjem Srpskog kluba vićnika ZAVNOH-a usledilo je, na polju kulture i osivanje Srpskog pevačkog društva „Obilić“, pokretanje lista „Srpska reč“, a 14. novembra 1944. godine u Glini osnovano je i Srpsko kulturno društvo Prosvjeta.

SFR Jugoslavija (1945—1990)

Nakon Drugog svetskog rata vrlo je jasno poimanje mesta srpskih nacionalnih institucija u Hrvatskoj u politici nove, narodne vlasti. Naime, ni za vreme rata, ni posle rata, u tom poimanju nema mesta bilo za kakve posebne „srpske institucije“. Odmah nakon Drugog svetskog rata zaista su obnovljene neke „srpske institucije“, kao na primer Savez srpskih zemljoradničkih zadruga, ali je i on brzo raspušten. Srpski klub vijećnika ZAVNOH-a ostaje i nakon usvajanja Ustava NR Hrvatske 1946. godine, s tim da se ne zna čime se bavio posle rata, kada prestaje da deluje i da li je uopšte formalno ukinut. Slično se pitanje može postaviti i u vezi s Glavnim odborom Srba u Hrvatskoj koji nastaje na Kongresu Srba u Hrvatskoj, održanom 29. i 30. septembra 1945. godine, sa trideset hiljada učesnika. Iako je Kongres održan kao prvi po redu, nikada više nije postavljeno pitanje njegova ponovna sazivanja, a o delatnosti Glavnog odbora takođe se ne može mnogo više reći jer se ne zna niti je li i kako je prestao da radi.

Dr Dinko Davidov tvrdi da su hrvatske komunističke vlasti i u FNRJ nastavile sa uništavanjem pravoslavnih hramova po Hrvatskoj. Na teritoriji Dalmatinskog zaleđa od 1947. do 1957. godine, potpuno je sravnjeno sa zemljom 57 seoskih crkava, koje su tokom rata bile samo neznatno oštećene obzirom da su se nalazile u italijanskoj okupacionoj zoni ili su bile pod partizanskom vlašću. O tome postoji zvanična odluka Narodnooslobodilačkog odbora u Udbini, u Lici, a biskupa Antuna Akšamovića, koji je srpske crkve pretvarao u katoličke, odlikovali su i dr Ante Pavelić 1943. i Josip Broz Tito 1957. godine ordenom Bratstva i jedinstva. Stvaranjem „avnojske“ Jugoslavije u Jajcu 1943. godine, Srbi u Hrvatskoj povratili su status državotvornog konstitutivnog naroda u NR, a zatim SR Hrvatskoj, sve do 1990. godine, ali nisu mnogo poboljšali svoj nacionalni položaj. Nepostojanjem nacionalnih obrazovnih i kulturnih institucija, sve su više gurani u hrvatski mentalitet, korišćenje hrvatskog jezika i zaboravljanje (neupotrebljavanje) ćirilice. Masa je iseljena u Srbiju u kolonizaciji posle Drugog svetskog rata, a te nove generacije umnogome su zaboravile poreklo i korene.

Srbi u Hrvatskoj prema popisu iz 1981. godine

Srbi u Hrvatskoj prema popisu iz 2001. godine

Srbi u Hrvatskoj, unutar druge Jugoslavije, nisu imali kulturnu autonomiju, mada je takva ideja bila zagovarana tokom rata, u vreme stvaranja budućih kontura FNRJ. Tu ideju lansirao je Moša Pijade, ali je Josip Broz nije prihvatio, kao što sličan plan Dušana Brkića, Rada Žigića i Danice Opačić, sedamdesetih godina, nije hteo da prihvati Vladimir Bakarić (Kuperštajn). Odmah iza rata, Srbi su septembra 1945. godine, održali u Zagrebu svoj prvi kongres, kome je prisustvovalo 30.000 ljudi. Tada je izabran i Glavni odbor, kao vrhovno srpsko političko predstavništvo. U to vreme Srbi su bili unekoliko institucionalizovani. Imali su Klub Srba vijećnika ZAVNOH-a, Centralnu biblioteku Srba u Hrvatskoj, Muzej Srba u Hrvatskoj i list „Srpska Riječ“, koji je štampan ćirilicom. Sredinom pedesetih to srpsko glasilo je promenilo ime u „Prosvjeta“, kada je osnovano istoimeno srpsko kulturno društvo. Ogranci „Prosvjete“ postojali su u Zadru, Kninu, Rijeci, Karlovcu itd. Međutim, već kod prvog hrvatsko-srpskog međunacionalnog sukoba početkom sedamdesetih, to društvo je zabranjeno kao „leglo srpskih nacionalista“.

Od pojave Maspoka, ali i nakon njegovog gašenja, u Hrvatskoj su srpska reč i ćirilica, nezvanično bile ukinute, a sa njima i sve zvanične srpske institucije, dok su iz školskih udžbenika izbacivana poglavlja o srpskoj istoriji. Za obnovu pravoslavnih hramova vlada u Zagrebu nikada nije imala novca, dok je istovremeno podizala nove katoličke crkve i obnavljala stare, pa čak i u Vojvodini. Ovo gušenje srpskog kulturnog i nacionalnog identiteta potpomognuto je prećutnom politikom SKH i SKJ ni čudilo onda, što je postojalo uvreženo mišljenje o „tisućljetnoj hrvatskoj kulturi“ i „srpskom opanku“. Sa jačanjem intencija o povratku srpske državnosti i srpstva u političkom životu posttitovske Jugoslavije, došlo je najpre u kninskoj Krajini do narastanja srpske nacionalne svesti. Pod rukovodstvom Dušana Starčevića, u Benkovcu je obnovljen rad Kulturno-prosvetnog društva Prosvjeta, a u Kninu je narodni poslanik Jovan Opačić osnovao Srpsko kulturno društvo Zora. Godine 1989., Krajišnici su u svom selu Kosovu kod Knina proslavili 600 godina od Kosovske bitke i tako dali svoj doprinos proslavi na Kosovu Polju. U Kninu je već postojao Srpski radio, kao i lokalni srpski list.

Samostalna Hrvatska i Rat u Hrvatskoj (1990—1995)

Za više informacija videti Rat u Hrvatskoj, Republika Srpska Krajina i Erdutski sporazum

Mapa RSK

Dana 27. juna 1990. godine na osnovu 43. amandmana na Ustav Hrvatske, Skupština opštine Knin donela je odluku o formiranju Zajednice opština Severna Dalmacija i Lika, što je faktički bio zvaničan predlog zagrebačkim vlastima za uvođenje m srpske autonomije u Hrvatskoj. Tom prilikom je lider tek osnovane Srpske demokratske stranke dr Jovan Rašković javno istakao da je tzv. Zajednica opština baza za uspostavljanje političkog, a i teritorijalnog jedinstva srpskog naroda i korak ka modernoj autonomiji.

Dr Milan Babić, tadašnji predsednik opštine Knin, odricao je da je tu reč o stvaranju srpske države, govoreći da se samo radi o reakciji Srba na kroatizam i na torturu većine u Hrvatskom saboru. Kada je, 25. decembra 1990. godine Ustav Hrvatske i Sabor 25. juna 1991. godine, proglasio stvaranje nove nezavisne države Hrvatske, u kojoj nije bilo mesta za srpski narod kao državotvorni, došlo je do oružanih sukoba i otcepljenja prvo te Zajednice opština, a potom i delova Zapadne Slavonije, kao i Istočne Slavonije, Baranje i Zapadnog Srema u jedinstveno područje Republiku Srpsku Krajinu, 19. decembra 1991. godine. Ovo područje naseljavalo je u toku rata oko 360.000 stanovnika, a od strane međunarodne zajednice proglašena je UNPA (ružičastom) zaštićenom zonom.

Godine 1991. godine grupe intelektualaca i uglednih Srba iz Hrvatske pokreće inicijative u cilju sprečavanja rata i iznalaženja razrešenja konfliktne situacije u Republici Hrvatskoj mirnim putem. U tom kontekstu osniva se Srpski demokratski forum. U Zagrebu se obnavljaju i Srpsko kulturno društvo Prosvjeta i Srpsko privredno društvo Privrednik do kraja 1993. godine. Osniva se i Srpska narodna stranka koja s izbijanjem rata u Hrvatskoj postaje politička partija koja je zastupala interese Srba na područjima pod nadzorom hrvatske vlasti. Srpska narodna stranka je u periodu od 1992. do 1995. godine u Hrvatskom saboru imala 3 poslanika s Milanom Đukićem koji je bio potpredsednik Sabora.

U to vreme za srpski narod u Hrvatskoj van teritorije Srpske Krajine, nastupili su crni dani. Tokom 1991. godine, spaljeno je i uništeno mnogo srpskih sela u Zapadnoj Slavoniji, dok su njihovi stanovnici prognani. Oni koji nisu pristali da napuste svoje domove likvidirani su u svojim kućama (Izveštaj Helsinške komisije, 1992). Naredbe za raseljavanje Srba izdavali su krizni štabovi opština i to po ulicama i trgovima kao u najgorim vremenima smrti i stradanja. Informativni centar Srpskog Sabora iz Beograda ima podatke o raseljavanju 24 srpska sela u opštini Slavonska Požega i proterivanju mirnog civilnog srpskog stanovništva, većinom starijih osoba pod kontrolom 113. brigade ZNG. Od avgusta 1990. do juna 1991. godine, u Hrvatskoj je opštuženo oko 20.000 lica od čega je 70 % srpske nacionalnosti (Amnesti International).

Godine 1995. u vojnim akcijama Bljesak i Oluja Republika Srpska Krajina je okupirana od strane hrvatske vojske u saradnji sa NATO-om, pri čemu je oko 250.000 Srba izbeglo u Srbiju i Republiku Srpsku, dok je nekoliko hiljada zbrisala sa lica zemlje.

U poslednjih nekoliko godina deo Srba, većinom starijeg stanovništva, se vraća na svoja imanja u bivšoj Krajini.

Srbi u Hrvatskoj danas

Rodna kuća Nikole Tesle u Smiljanu (levo) sa spomenikom Nikoli Tesli vajara Mile Blaževića, i parohijska Crkva Sv. apostola Petra i Pavla iz 1765. godine (desno) – kompleks Memorijalnog centra „Nikola Tesla“

Kako bi zaštitili svoj kulturni i nacionalni identitet, te se uključili u politički život Hrvatske, Srbi osnivaju svoja udruženja i političke stranke.

Centralna organizacija Srba u Hrvatskoj je Srpsko narodno vijeće — Nacionalna koordinacija veća srpske nacionalne manjine u Republici Hrvatskoj.

U Hrvatskoj deluju sledeće političke stranke Srba: parlamentarna Samostalna demokratska srpska stranka i vanparlamentarne Srpska narodna stranka, Partija podunavskih Srba, Nova srpska stranka, Demokratska partija Srba i Naša stranka.

Aktuealni poptredsednik Vlade Republike Hrvatske prof. dr Slobodan Uzelac (na funkciji od 12. januara 2008) prvi je član Vlade u samostalnoj Hrvatskoj koji je srpske nacionalnosti.

U Hrvatskom saboru Srbima su zagarantovana tri mandata.

Značajnija udruženja su Srpsko privredno društvo Privrednik, Srpsko kulturno društvo Prosvjeta i Srpski demokratski forum iz Zagreba koje deluju na teritoriji cele Hrvatske, te Zajedničko veće opština iz Vukovara, Društvo Đurđevdan iz Drežnice i Zajednica Srba Rijeka.

Eparhije Srpske pravoslavne crkve koje se nalaze na teritoriji Hrvatske su: Mitropolija zagrebačko-ljubljanska, Eparhija dalmatinska, Eparhija gornjokarlovačka, Eparhija slavonska i Eparhija osječkopoljska i baranjska.

Pod pokroviteljstvom Srpske pravoslavne crkve u Hrvatskoj i Zagrebačke mitroploije 2005. godine u Zagrebu je utemeljena Srpska pravoslavna opšta gimnazija Kantakuzina Katarina Branković.

Broj Srba je u Hrvatskoj sveden na trećinu predratnog broja. Zahvaljujući povratku izbjeglica iz Srbije i Republike Srpske, broj Srba je u porastu. Struktura povratničkog stanovništva je izrazito nepovoljna, jer se prvenstveno radi o starijim osobama najvećim delom s nižom stručnom spremom. Povratnici se prvenstveno vraćaju u manja mesta (do 500 stanovnika), dok je broj povratnika u veće gradove izrazito malen. Povratak teče sporo usled brojnih problema s kojima se susreću povratnici:

• stambeno zbrinjavanje bivših nositelja stanarskog prava;
• stambeno zbrinjavanje na „Područjima od posebne državne skrbi“ odvija se sporo u objektima potpuno neadekavatnim za život;
• nemogućnosti konvalidacije radnog staža ostvarenog u Krajini;
• otežanog sticanja državljanstva;
• sigurnosna situacija je otežana uz incidente na nacionalnoj osnovi;
• preko 200 srpskih povratničkih sela i danas nema struju.

Prema Koaliciji udruženja izbeglica prava Srba u Hrvatskoj su ugrožena i velikom broju Srba koji su izbegli i prognani iz Hrvatske ni do 2011. godine nije obezbeđeno korišćenje svoje imovine i stečenih prava. Koalicija navodi da je do 2011. godine desetine hiljada izbeglih i prognanih Srba pokušalo da povrati svoja nezakonito oduzeta imovinska i stečena prava pred sudovima Republike Hrvatske, međutim to većini nije uspelo zbog pristrasnosti sudova.

U Hrvatskoj je od 1. januara 1996. do sredine 2012. ubijeno 83 uglavnom starijih Srba, a nijedan ubica nije otkriven.

U Hrvatskoj je zbog proglašavanja ćirilice nepoželjnim pismom od 1990. godine uništeno oko 2,8 miliona knjiga revizijom fondova od seoskih biblioteka do onih u Zagrebu.

Postoji oko 50 hiljada srpskih zahteva za vraćanjem stanova u Hrvatskoj, ali proces vraćanja je spor i teško ostvariv u praksi.

Simboli

Za više informacija pogledajte članak Zastava srpske nacionalne manjine u Hrvatskoj

Zastava

Na sednici Srpskog narodnog vijeća 9. aprila 2005. godine doneta je odluka o usvajanju zastave srpske zajednice u Hrvatskoj. Zastava je pravougaonog oblika, podeljena na tri horizontalna polja jednake širine, redom: crveno, plavo i belo (videti: panslovenske boje), bez drugih simbola, razmera 1:2. Upotreba zastave je legalizirana 26. aprila 2005. odlukom Savjeta za nacionalne manjine Republike Hrvatske – najvišeg organa manjinske samouprave u Hrvatskoj. Po izgledu zastava je slična narodnoj zastavi Republike Srbije. Zastava se ističe u prostorima Vijeća srpske nacionalne manjine i srpskih organizacija, i na skupovima srpske zajednice, i to uz zastavu Hrvatske.

Grb srpske nacionalne manjine u Hrvatskoj još nije usvojen.

Poznate ličnosti

Za više informacija pogledajte članak Spisak poznatih Srba u Hrvatskoj

Nikola Tesla, najpoznatiji Srbin, rodom iz Smiljana, Lika

Veliki broj znamenitih i poznatih Srba je rođen u Hrvatskoj ili je rođen u nekoj drugoj zemlji a veći deo svog radnog veka je proveo u Hrvatskoj. Izdvajamo:

• Nikola Tesla, najpoznatiji Srbin uopšte, jedan od najpoznatijih svetskih pronalazača i naučnika u oblasti fizike, elektrotehnike i radio-tehnike.
• Milutin Milanković, inženjer, geofizičar, klimatolog i astronom, svetski poznat kao autor teorije poznate pod imenom Milankovićevi ciklusi, koja opisuje nastanak ledenih doba.
• Josif Pančić, botaničar i prvi predsednik Srpske kraljevske akademije.
• Josif Runjanin, kompozitor hrvatske himne Lijepa naša domovino.
• Petar Preradović, pesnik.
• Vladan Desnica, književnik.
• Grigor Vitez, pjesnik, dečji pisac, prevodilac.
• Simo Matavulj, književnik.
• Vojin Bakić vajar, autor spomenika Stjepanu Filipoviću u Valjevu i spomenika na Petrovoj gori.
• Svetozar Pribićević, najvažniji politički predstavnik srpskog naroda u Austro-ugarskoj, kasnije političar u Državi Slovenaca Hrvata i Srba i Kraljevini Jugoslaviji.
• Josif Rajačić, karlovački mitropolit, srpski patrijarh i upravitelj Srpske Vojvodine.
• Patrijarh srpski Pavle, poglavar Srpske pravoslavne crkve.
• Vladimir Matijević, osnivač najvažnije humanitarne organizacije između dva svetska rata Srpskog Privrednog društva Privrednik, Srpske banke i Saveza zemljoradničkih zadruga.
• Rade Šerbedžija, glumac.
• Milorad Pupovac, političar, predsednik Srpskog narodnog vijeća.
• Jovanka Broz, udovica jugoslovenskog predsednika Josipa Broza Tita.
• Rade Končar, jedan od vođa KPH, i narodni heroj
• Predrag Stojaković, košarkaš.
• Jasna Šekarić, reprezentativka Srbije u streljaštvu, višestruka je olimpijska, svetska i evropska šampionka.
• Siniša Mihajlović, fudbaler.
• Miladin „Dado“ Pršo, fudbaler, bivši reprezentativac Hrvatske.
• Arsen Dedić, muzičar i kantautor.

Vidi još

• Srbi
• Hrvatska
• Demografska istorija Srba u Hrvatskoj
• Srpsko pitanje u Hrvatskoj
• Srbi u Dalmaciji
• Republika Srpska Krajina
• Rat u Hrvatskoj
• Naseljena mesta u Hrvatskoj sa preko 500 Srba, popis 1991.
• Istorijski pomeni Srba i srpskog jezika zapadno od Drine

Literatura

• D. Roksandić, Srbi u Hrvatskoj, Zagreb 1991.
• R. Veselinović, „Srpski narodno-crkveni sabori“ u: Enciklopedija Jugoslavije, sv. 8, Zagreb 1971.
• Historija naroda Jugoslavije, sv. 2, Zagreb 1959., (poglavlja XXXIII, XXXVI, XXXVII, XLII)
• Месић, Д.; Д. (2007). Одрживост мањинског повратка у Хрватској. Загреб: Уред високог повјереника Уједињених народа за избјеглице (УНХЦР). ISBN 978-953-95763-0-9. 

Spoljašnje veze

Vikimedijina ostava ima još multimedijalnih datoteka vezanih za: Srbi u Hrvatskoj

• Srpsko narodno vijeće
• Srpsko privredno društvo „Privrednik"
• Zajedničko veće opština
• Srpsko kulturno društvo Prosvjeta
• Privrednik Junior
• Nedeljnik „Novosti"
• Samostalna demokratska srpska stranka
• Srpska narodna stranka
• Mitropolija Zagrebačko-Ljubljanska
• Srpska pravoslavna opšta gimnazija Kantakuzina Katarina Branković
• Srpski demokratski forum
• Srpska crkva i škola u Dubrovniku („Politika“, 26. april 2008)
• Kud nestadoše dubrovački Srbi („Pres“, 27. novembar 2011)