Staro Sajmište

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Za druge upotrebe pogledajte stranicu Logor Sajmište.
Staro Sajmište
Brojni posetioci sajamskih manifestacija
Opšte informacije
MestoBeograd
OpštinaNovi Beograd
Država Srbija
Koordinate44° 48′ 46″ S; 20° 26′ 32″ I / 44.812745° S; 20.442246° I / 44.812745; 20.442246
Vreme nastanka1937.
Tip kulturnog dobraSpomenik kulture
Nadležna ustanova za zaštituZavod za zaštitu spomenika kulture
beogradskonasledje.rs
Sajmište 1937—1941

Staro sajmište je naziv za nekadašnji prostor Beogradskog sajma izgrađen na osnovu odluke Beogradske opštine 1936. godine. Društvu za priređivanje sajma i izložbi je u decembru 1935.[1] ustupljen teren kraj novoizgrađenog Mosta kralja Aleksandra. Prva faza radova je započeta u proleće 1937. godine[2], a završena je do otvaranja, septembra 1937. Druga faza, u kojoj su izgrađeni Turski i veliki Nemački paviljon, završena je 1938. Planirana je izgradnja i šestog jugoslovenskog paviljona, koji je skoro potpuno bio izidan i postavljene krovne konstrukcije, ali su radovi obustavljeni nakon izbijanja Drugog svetskog rata.

Za vreme Drugog svetskog rata nacisti su ga pretvorili u logor za Jevreje, a kasnije za sve protivnike okupacije. Posle rata, očuvane zgrade date su likovnim umetnicima za ateljee, a bilo je i delom namerne, delom divlje gradnje. Kompleks je 1987. proglašen za kulturno dobro Beograda, a 1992. usvojen je Urbanistički plan, sa ciljem da se Sajmište rekonstruiše. Spomenik žrtvama logora otkriven je aprila 1995. godine, na 50. godišnjicu zatvaranja logora.[3]

Kompleks Starog beogradskog sajmišta na levoj obali Save, nalazi se u Novom Beogradu u bloku 17, između današnjeg Brankovog i Tramvajskog mosta. Prostor izuzetno slojevitije memorije od izgradnje do danas imao je različite namene. Osmišljen i realizovan kao reprezentativan sajamski prostor, koji je trebalo da pokaže ambicije mlade evropske kraljevine i bude podstrek njenom ekonomskom razvoju za vreme Drugog svetskog rata pretvoren je u koncentracioni logor, a nakon rata u oazu likovnih umetnika. Danas predstavlja najznačajniji memorijalni kompleks ne samo u Beogradu nego i na području čitave Srbije.[4]

Prvi beogradski sajam[uredi | uredi izvor]

Prvi beogradski sajam je podignut 1937. godine zalaganjem srpskih industrijalaca, trgovaca i Beogradske opštine prema projektu trojice opštinskih arhitekata Rajka Tatića, Milivoja Tričkovića i Đorđa Lukića.[5][6]

Njegovom izgradnjom, Beograd je po prvi put iskoračio na drugu obalu reke Save i time otvorio put budućim graditeljima Novog Beograda. Urbanistički koncept kompleksa i arhitektura sajamskih paviljona bili su reprezentativan primer moderne arhitekture i urbanizma tridesetih godina 20. veka. Pet velikih jugoslovenskih paviljona simetrično su raspoređeni oko centralnog trga sa kulom u središtu, koja je davala osnovni pečat kompleksu i činila njegovo jezgro. Prostran trg u središtu i zrakaste komunikacije učinili su ovaj prostor preglednim i funkcionalnim. Preostale sajamske površine prema utvrđenom regulacionom planu bile su rezervisane za strane i domaće paviljone. Tako su svoje paviljone izgradile sledeće države: Italija, Čehoslovačka, Rumunija, Mađarska 1937. godine, naredne 1938. Turska, 1939. i Nemačka, potom su podignuti padobranski Škodin toranj, paviljon holandske firme „Filips“ i Zadužbine Nikole Spasića, kao i niz drugih paviljona.

Prvi beogradski sajam je nudio bogatu ponudu, i ubrzo je postao popularno odredište Beograđana. Prvi televizijski program na Balkanu je emitovao 1938. godine sa beogradskog sajma holandski „Filips“, koji je zakupio jedan od paviljona.[7] Čehoslovačka „Škoda“ je konstruisala na sajmu toranj visok 74 m, koji je korišćen za obuku padobranaca iz svih delova zemlje[8][9]

Italija i Nemačka su koristile svoje paviljone između ostalog i za ideološku propagandu. Nacističke zastave su bile istaknute ispred Nemačkog paviljona, a unutrašnjost je bila ukrašena kukastim krstovima.

Logor Sajmište[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Logor Sajmište

Prvi beogradski sajam građen kao značajan privredni i trgovački kompleks po izbijanju Drugog svetskog rata postao je stratište, mesto stravičnog stradanja. Gestapo je formirao koncentracioni logor Logor Sajmište, ili prevedeno sa nemačkog Jevrejski logor Zemun (nem. Semlin Judenlager), radi likvidacije jevrejskog i romskog stanovništva u Beogradu i Srbiji.[10]

Sudbina Sajmišta od rata do danas[uredi | uredi izvor]

Spomenik žrtvama logora Sajmište, rad vajara Miodraga Miše Popovića

U posleratnom periodu, u vreme socijalizma, Sajmište je tretirano kao mesto na kome je „tragična borba progresivnog čovečanstva protiv fašizma (...) ostavila svoje tragove“[8]. Prva spomen ploča je podignuta 1974. godine. Identičan natpis nosi i ploča iz 1984, koja se nalazi i danas na travnatoj površini između Centralne kule i bivšeg Turskog paviljona. Aprila 1995, otkriven je i veliki spomenik stradalim u logoru Sajmište i žrtvama ustaškog logora Jasenovac.

Sajamski paviljoni oštećeni u bombardovanjima i borbama su porušeni. Uklonjeno je svih pet jugoslovenskih paviljona. Pošteđeni su čehoslovački, italijanski, rumunski, mađarski, nemački i Spasićev paviljon i Centralna kula. U paviljone su smeštene institucije koje su bile zadužene za izgradnju Novog Beograda, koja je počela 1. aprila 1948. Paviljonima je pretilo rušenje jer se nisu uklapali u viziju nove moderne metropole. Urbanistički planovi iz 1950. i 1987. godine, predviđaju ovaj prostor kao „zeleni pojas“ za „odmor i rekreaciju“[8].

Godine 1951, paviljoni su pretvoreni u stanove za socijalno ugrožene ili predate na korišćenje Udruženju likovnih umetnika Srbije, stvarajući svojevrsnu likovnu koloniju u kojoj su nikle mnoge avangardne ideje i ostvarena značajna dela savremene srpske i jugoslovenske umetnosti. Jedno vreme se tu nalazilo i romsko naselje, izmešteno 1961. pred samit Nesvrstanih. Početkom pedesetih, podignuta su i spomen-obeležja na Bežaniji i na Jevrejskom groblju u Zemunu (treba napomenuti da na Jevrejskom groblju nisu sahranjene jevrejske žrtve, već žrtve prolaznog logora, Anhaltelager-a). U isto vreme je otkrivena i spomen-ploča u Jajincima.

Krajem pedesetih i početkom šezdesetih godina, postojao je pokušaj, u okviru Sekcije bivših političkih zatvorenika, interniraca i deportiraca za NR Srbiju, koja je funkcionisala u okviru SUBNOR-a, da se prikupe podaci o logorima u Srbiji, pa i o Sajmištu, i da se oni adekvatno obeleže. Decembra 1965, leva obala je proglašena za „Spomen obalu“ na osnovu odluke Skupštine grada Beograda. Godine 1968, došlo se na ideju da se u bloku 17, koji obuhvata i prostor Sajmišta, izgradi beogradska opera. Projekat propada 1972, kao i konkurs koji je zatim raspisan za uređenje „Spomen obale“. Konačno, na 20. oktobar 1974. godine, otkriveno je prvo spomen-obeležje. Godine 1983, ponovo je pokrenuta ideja o uređenju Sajmišta. Naredne godine, na Dan ustanka 7. jula, otkrivena je druga spomen ploča, sa identičnim tekstom. Prethodna ploča je uklonjena[8].

Februara 1986, na inicijativu Koordinacionog odbora za očuvanje revolucionarnih tradicija, pokrenuta je još jedna inicijativa za uređenje Spomen-parka u Jajincima i spomen-obeležja logora Sajmište. Namera je bila da se postavi veći spomenik i da se izradi detaljni urbanistički plan prostora Starog sajmišta. Iste godine, odlukom opštine Novi Beograd, 9. maj je proglašen danom logora Sajmište. Čitav prostor sa očuvanim paviljonima pod nazivom „Staro sajmište – Logor Gestapoa“ je 1987. godine utvrđen za kulturno dobro.[11]

Na Savskom nasipu, ispred nekadašnjeg logora, uređen je prostor za sećanje i odavanje pošte i u osovini centralne kule, radi trajne uspomene na žrtve i otpor zatočenika logora Sajmište, podignut spomenik visok 22 metra, kao apstraktna kompozicija u bronzi, rad vajara Miodraga Popovića, pored koga je postavljen i natpis na srpskom i engleskom jeziku[12]. Njegov rad je osvojio drugu nagradu na konkursu za spomen park u Jajincima, pa je odlučeno da se ovo rešenje iskoristi za 'Spomen-obeležje na Sajmištu. Spomenik je trebalo da bude otkriven 9. maja 1989. ali će biti postavljen i svečano otkriven sa šest godina zakašnjenja, 22. aprila 1995. na godišnjicu proboja logoraša iz Jasenovca, dan koji se u Srbiji od 1992. obeležava kao Dan žrtava genocida[8].

Godine 1992, urađen je Detaljni urbanistički plan kompleksa „Staro sajmište“, koji ni do danas nije realizovan. Deset godina kasnije, direktor Muzeja žrtava genocida, Milan Bulajić, predaje Direkciji za građevinsko zemljište predlog uređenja Starog sajmišta, u skladu sa planom iz 1992. Godine 2006, u Narodnom muzeju je održana manifestacija pod imenom „Staro Beogradsko sajmište 3+1: sajmište, stratište, utočište“[8]. Upućen je apel da se Sajmište obnovi, i da mu se vrati izgled iz 1941.

Dve godine kasnije, 2008, Opština Novi Beograd donosi odluku da se na mestu logora izgradi Muzej holokausta. Iste godine, u Muzeju primenjene umetnosti u Beogradu, održana je serija izložbi i radionica posvećenih Sajmištu, pod nazivom „Staro sajmište kao jezgro Novog Beograda“. Okosnicu budućeg uređenja bi trebalo da predstavlja „memorijalni muzej sa usklađenim kompatibilnim sadržajima okolnih objekata“[8].

Januara 2009, televizija B92 emituje dokumentarni film iz dva dela „Sajmište, istorija jednog logora“. Prvi deo govori o dva logora, Sajmištu i topovskim šupama, a drugi deo o logoru Sajmište nakon ubijanja Jevreja.

Skupština grada Beograda je 22. jula 2014. godine donela odluku da se 10. maj obeležava kao Dan sećanja na žrtve Holokausta u Beogradu u znak sećanja na 10. maj 1942. godine kada je nacistički okupator objavio da u Beogradu nema više Jevreja.

Obnavljanje memorijalnog kompleksa počelo je 2022. godine.[13][14]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ "Politika", 19. dec. 1935
  2. ^ Temelji beogradskog sajmišta juče su svečano osvećeni, "Politika", 7. jun 1937, str. 6[mrtva veza]. digitalna.nb.rs
  3. ^ Pajin, Dušan (9. 2. 2006). „Davni sajmovi”. Vreme. Pristupljeno 29. 2. 2020. 
  4. ^ Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda, dosije spomenika kulture Staro sajmište – Logor Gestapoa.
  5. ^ A. Sekulić, prvi beogradski sajam između prvog i Drugog svetskog rata, Godišnjak Muzeja grada Beograda IV, Muzej grada Beograda, Beograd 1957, 587-595; M. Vukotić-Lazar, Staro beogradsko sajmište, Godišnjak grada Beograda LI, Muzej grada Beograda, Beograd 2004, 143-168; S. Mihajlov, Rajko M. Tatić 1900-1979, Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda, Beograd 2013.
  6. ^ Tri generacije arhitekata u jednoj porodici („Politika”, 1. jun 2017)
  7. ^ Prvi TV ekran zasvetleo 1938. godine („Večernje novosti“, 23. oktobar 2013)
  8. ^ a b v g d đ e Istraživački projekat Sajmište, Pristupljeno 9. 4. 2013.
  9. ^ Kula sa koje su skakali padobranci („Večernje novosti“, 21. septembar 2013)
  10. ^ J. Bajford, Staro sajmište. Mesto sećanja, zaborava i sporenja, Beogradski centar za ljudska prava, Beograd 2011.
  11. ^ „Službeni list grada Beograda“ br. 16/87.
  12. ^ S. Mihajlov, Podizanje spomenika na Starom sajmištu i njegovo značenje – spomenik žrtvama fašističkog terora u logoru sajmište i/ili spomenik žrtvama genocida, u: Javni spomenici i spomen obeležja kolektivno sećanje i/ili zaborav, Zavod za zaštitu spomenka kulture grada Beograda, Beograd 2014.
  13. ^ „Počeli radovi na obnovi memorijalnog kompleksa „Staro sajmište””. Politika. 27. 7. 2022. Pristupljeno 31. 7. 2022. 
  14. ^ Aranđelović, Višnja (9. 8. 2022). „Počinje obnova centralne kule na Starom sajmištu”. Politika. Pristupljeno 10. 8. 2022. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Staro Sajmište na Vikimedijinoj ostavi.


Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Старо_Сајмиште&oldid=27383906”