Istorija Srba pre Nemanjića
Istorija Srba pre Nemanjića obuhvata period istorije srpskog naroda u srednjem veku od dolaska Srba sa ostalim slovenskim plemenima na Balkan u prvoj polovini 7. veka, do dolaska na vlast Stefana Nemanje tokom sedme decenije 12. veka.
Nakon doseljavanja, Srbi su formirali nekoliko međusobno povezanih kneževina (središnja Srbija, Duklja, Travunija, Konavli, Zahumlje, Neretljanska kneževina), koje su obuhvatale prostor od Jadrana do Save, odnosno od Cetine i Vrbasa na zapadu, do Morave na istoku.[1]
Sredinom 9. veka, formira se jako državno središte u tadašnjoj Srbiji pod knezom Vlastimirom, koji je tokom trogodišnjeg rata uspeo da odbije bugarske napade. Početkom osme decenije 9. veka, tokom vladavine njegovih potomaka, Srbi su primili hrišćanstvo.[a] Tokom vladavine bugarskog vladara Simeona I Srbi su se aktivno uključili u vizantijsko-bugarski sukob. Poslednji Vlastimirović, knez Časlav je uz pomoć i podršku Vizantije obnovio i ojačao srpsku državu, tako da je ona mogla da parira tadašnjem Prvom bugarskom carstvu. Posle Časlavljeve smrti, njegova država se raspala, a njene istočne i središnje oblasti potpale su pod vlast Vizantije (oko 971. godine) i Samuilovog carstva (nakon 976. godine).[2]
Novi državni centar stvoren je u prvoj polovini 11. veka u Duklji (Zeti), pod knezom Stefanom Vojislavom koji je u bici kod Bara 1042. godine do nogu potukao Vizantince i izborio nezavisnost svoje države.[3] Njegov sin Mihailo, postao je 1077. godine prvi srpski[b] kralj,[v] dok je pod njegovim unukom Konstantinom Bodinom, ostvarena crkvena autokefalnost stvaranjem Barske nadbiskupije. Posle Bodinove smrti, Zetu su zahvatile unutrašnje borbe oko vlasti, a primat u borbi protiv Vizantije preuzela je Raška, na čelu sa velikim županom Vukanom. Prvu polovinu 12. veka karakterišu pokušaji raških župana da uz pomoć Mađara prošire svoju oblast i steknu nezavisnost od Vizantije. Dolaskom na vlast Stefana Nemanje nakon dinastičkih borbi u Raškoj između 1166. i 1168. godine, počinje nova epoha srpske istorije.
Tokom ovog perioda Srbi su primili hrišćanstvo i počela je da se razvija pismenost među njima, što će dovesti do stvaranja srpskoslovenskog jezika. Iz ovog perioda postoji relativno malo ostataka od istorijskog i kulturnog značaja. Među njima treba pomenuti: Pečat kneza Strojimira (iz druge polovine 9. veka), Temnićki natpis (s kraja 10. i početka 11. veka) i Marijinsko jevanđelje (sa početka 11. veka).
Dolazak Srba i na Balkansko poluostrvo i njihove prve kneževine[uredi | uredi izvor]
Dolazak Srba na Balkansko poluostrvo i njegov tok se ne može sa sigurnošću datirati, što zbog nepostojanja preciznih izvora iz tog vremena, tako i zbog činjenice da još uvek nije razrešen problem njihove prapostojbine. Smatra se da je naseljavanje Srba otpočelo nakon propasti opsade Carigrada 626. godine i da se okončalo pre smrti vizantijskog cara Iraklija (610—640) 11. februara 641. godine.[5]
Jedini zapis o njihovoj prapostojbini i seobi na Balkan, ostavio je vizantijski car Konstantin Porfirogenit, sredinom 10. veka:[6]
Srbi vode poreklo od nekrštenih Srba, nazvanih i Beli, naseljenih sa one strane Turske (Mađarske), u kraju koji se kod njih naziva Bojki (Bojka), gde im je u susedstvu i Franačka, isto kao i velika Hrvatska (jug današnje Poljske i Šleska), ona nekrštena, koja se naziva i Bela. Tamo su dakle ovi Srbi od davnine nastanjeni.
— Konstantin Porfirogenit, „O upravljanju Carstvom“ (glava 32. „O Srbima i zemlji u kojoj sada stanuju“)
Tačan položaj Bele Srbije nije sa sigurnošću utvrđen. U opticaju su dva lokaliteta:
- zapadno od Bele Hrvatske, na prostoru severne Češke i Lužice i
- istočno od Bele Hrvatske, na prostoru istočnog Zakarpatja odnosno na severozapadu današnje Ukrajine.
Porfirogenit takođe navodi i da su posle smrti kneza Srba, vlast nasledila njegova dva sina. Oni su podelili narod, tako da je jedan ostao na čelu Srba u Beloj Srbiji, dok je drugi, sa delom naroda, krenuo u seobu ka jugu.
Pola veka posle dolaska Srba, tačnije 680. godine, na Balkan dolazi narod turskog porekla Prabugari, koji se naseljavaju istočno od njih, među Slovenima na području Trakije. Tokom narednih vekova, oni će se stopiti sa okolnom slovenskom masom i izgubiti svoj jezik i običaje. Jedino što će od njih ostati, to je ime — Bugari. Varvarska najezda je tokom prvih vekova srednjeg veka uništila stare rimske gradove i administrativno uređenje, tako da narednih par vekova karakteriše potpuno odsustvo bilo kakvih podataka o Srbima i dešavanjima u unutrašnjosti Balkanskog poluostrva.
Prema pisanjima Konstantina Porfirogenita i drugih vizantijskih hroničara, Srbi su na Balkanskom poluostrvu formirali nekoliko kneževina:[7]
- Neretljanska oblast ili Paganija, koja se prostirala od ušća reke Cetine do ušća reke Neretve, uključujući i ostrva Brač‚ Hvar‚ Korčula i Mljet. U njenom sastavu su gradovi:[8]
- Mokro (Makarska)
- Verulja (verovatno Vrulje između Omiša i Makarske ili Brela kod Makarske)
- Ostrok (Zaostrog kod Neretve)
- Slavinec (Lokalitet Gradac na ušću Neretve)
- Zahumlje, koje se prostiralo od ušća reke Neretve do Dubrovnika sa stonskim poluostrvom (Pelješac), sa gradovima[8]:
- (dva grada) Bona i Hum (jedan od njih je Blagaj, a drugi nije precizno utvrđen[g])
- Ston
- Mokriskik (položaj nije preciznije utvrđen)
- Josli (današnje Ošlje)
- Galumainik (nesigurna lokacija[d])
- Dobriskik (Dabrsko-Dabar jugoistočno od Ljubinja ili Dobrača kod Stona)
- Travunija i Konavlje, koji su se prostirali od Dubrovnika do Boka Kotorske, sa gradovima[8]:
- Trebinje
- Vrm (stari grad između Trebinja i Bileće)
- Risan
- Lukavete (Luka kod Trebinja)
- Zetlivi (nesigurna lokacija[đ])
- Srbija (sa župom Bosnom), koja se prostirala od reke Vrbas na zapadu do dolina Ibra, Gruže, Ljiga, Jadra i Drine na istoku. Severnu granicu činila je reka Sava dok se na jugu naslanjala na srpske oblasti u primorju (Zahumsku, Travusku i Dukljansku). U njoj su se nalazili gradovi[8]:
- Destinik ili Dostinika (nesiguran položaj)
- Černavusk (nesigurna lokacija[i])
- Međurečje (nesigurna lokacija[j])
- Dresneik (Drežnik kod Užica ili Pljevlja (od srednjovekovnog naziva Breznica).)
- Lesnik (nesigurna lokacija[k])
- Salines (Soli tj. današnja Tuzla)
i u Bosni:
Prva srpska država — Srbija Vlastimirovića[uredi | uredi izvor]
Nepoznatog kneza koji je predvodio Srbe u seobi na Balkan, nasledio je posle smrti njegov sin, tako da je vlast, tokom vekova, ostala u istoj porodici, a prvi knez čije ime je zabeleženo, bio je Višeslav, za koga se pretpostavlja da je vladao oko 780. godine[8]. Posle njega vladao je njegov sin Radoslav, koga nasleđuje njegov sin Prosigoj.
Krajem druge decenije 9. veka, došlo je do pobuna slovenskih naroda koji su se nalazili pod vlašću Bugara i Franaka. Prvo su Timočani (naziv su dobili po reci Timok) 818. godine podigli ustanak protiv Bugara, da bi se naredne godine pobunili i Sloveni iz Panonije predvođeni Ljudevitom Posavskim. Timočani su u borbi protiv Bugara želeli da traže pomoć od susednih franačkih knezova, ali ih je Ljudevit ubedio da će ih Franci ugnjetavati isto koliko i Bugari i da je bolje da udruže svoje snage i pruže zajednički otpor. Ljudevitove snage su uspele da potuku Franačku vojsku 819. godine, kao i naredne godine, kada se na čelu franačkih snaga nalazio knez Borna (oko 810—oko 821)[9]. Franački car Ludvig Pobožni (814—840) je posle toga odlučio da protiv Ljudevita pošalje istovremeno tri vojske sa tri strane, ali je Ljudevit dva puta uspeo da odbije ovakve napade[9]. Treći ovakav napad je usledio 822. godine i pred njime je Ljudevit napustio Sisak i pobegao kod Srba[5], u Bosnu[9], čime je njegov ustanak propao. On je bio lepo primljen kod jednog lokalnog župana, ali ga je vrlo brzo ubio i preuzeo vlast u njegovoj oblasti. Ljudevit se posle toga obratio caru Ludvigu i obećao da će ga priznati za vrhovnog vladara, nakon čega je otišao u državu Borninog ujaka Ljudemisla, u kojoj je već 823. godine ubijen[9].
Ljudevitova pobuna je opisana u Ajnhardovim „Analima Franačkog kraljevstva“ (Annales regni Francorum), nastalim u prvoj polovini IX veka. U opisima događanja oko njegove pobune se nalazi i najstariji pomen Srba u istorijskim dokumentima[5][7]. Pisac Anala za Srbe kaže da drže veliki deo Dalmacije[5], pri čemu se termin Dalmacija odnosi na istoimenu rimsku provinciju[5].
Tokom prve polovine IX veka, došlo je do prvog, zabeleženog, napada Mlečana na obale istočnog Jadrana. Njihove trgovačke galije su bile na stalnom udaru Srba iz Neretljanske kneževine i Hrvata iz Kneževine Dalmacije, zbog čega su 839. godine organizovali pohod protiv njih, na čijem se čelu našao dužd Petar Tradonik (836—864). Tokom ovog pohoda, on je sklopio mir sa hrvatskim knezom Mistislavom (835—845) i neretljanskim knezom Družokom. Već naredne godine, on je ponovo napao Neretljansku kneževinu, ali je poražen u borbi sa knezom Ljudislavom, u kojoj je izgubio više od 100 ljudi. O snazi tadašnje Neretljanske flote, svedoči i podatak da su oni već 846. godine došli do same Venecije i opljačkali susedni grad Kaorle [10].
Srpsko-bugarski ratovi[uredi | uredi izvor]
Višeslavov unuk i Prosigojev sin knez[m] Vlastimir (oko 830—851) je prvi srpski vladar o kome postoji više podataka i danas se smatra utemeljivačem srpske države u srednjem veku. Tokom njegove vladavine, Srbija se našla na udaru susedne Bugarske na čijem se čelu nalazio han Presijam (836—852). Rat je trajao tri godine, a tokom njega je bugarski vladar izgubio veći deo svoje vojske i nije uspeo da postigne bilo kakav uspeh[6], što svedoči o snazi tadašnje Srbije[5]. Drugi istorijski izvori ne pominju ovaj sukob, tako da su njegov povod i datiranje predmet rasprave istoričara, a jedino što se sa sigurnošću može reći je da je vođen između 836. i 852. godine[5][8]. Dok jedni povod za rat vide u delovanju mnogobožačkog dela srpskog naroda koji je podigao pobunu i zbacio vrhovnu vizantijsku vlast, čime je došao u sukob sa susednim Bugarima oko prevlasti nad susednim Slovenima[11]. Drugi smatraju da je upravo srpska saradnja sa Vizantijom u borbi protiv Bugara dovela do rata,[12] dok treći smatraju da povod za rat nema veze sa vizantijskom spoljnom politikom, već isključivo sa tadašnjim srpsko-bugarskim odnosima[8].
Pored toga Vlastimir je svoju ćerku udao za Krajinu, sina župana Travunije Beloja[13]. Nakon toga mu je dodelio titulu kneza i dao mu veću samostalnost[13], ali je Travunija ostala pod vrhovnom vlašću kneza Srbije[7][8][13]. Kasnije su Travunijom vladali potomci Krajine i Vlastimirove ćerke, Hvalimir i Čučimir[13], koji su poznati samo po imenima[7].
Krajem prve polovine 9. veka, pojačava se gusarenje Srba Neretljana na Jadranu, a 840. godine, osvajanjem Barija, na Jadransko more stižu i Saraceni. Na njemu su oni stvorili bazu za dalje napade i već naredne godine, njihovi brodovi su opljačkali Budvu i Kotor. Nešto severniji Dubrovnik je 850. godine pogodilo veliko nevreme koje je razorilo grad i njegove bedeme, zbog čega su njegovi stanovnici, prilikom obnove grada, dodatno ojačali gradske zidine.
Sredinom IX veka umire knez Vlastimir, a vlast, prema srpskom naslednom pravu, prelazi na trojicu njegovih sinova — Mutimira (851—891), Strojimira i Gojnika, koji su delili vlast. Posle Presijamove smrti 852. godine, na vlast je došao njegov sin Boris (Mihailo) (852—889). On je ponovo napao Srbiju, da bi osvetio poraz svog oca[6], ali su ga Vlastimirovi sinovi porazili. Tokom borbi, zarobljeno je 12 bugarskih bojara i Borisov sin Vladimir (889—893)[6]. Bugarski han je posle ovog poraza bio primoran da sklopi mir sa Srbima, a njegov sin je u pratnji Mutimirovih sinova Pribislava i Brana, koji su tada još bili deca[6], doveden do granice u Rasu[6]. Tu je sklopljeno prijateljstvo između srpskog i bugarskog vladara, što je potvrđeno razmenom poklona. Borisov poklon je ostao nepoznat, dok mu je Mutimir poklonio[6]:
Precizno datiranje ovog sukoba je i dalje nerešeno pitanje, tako da se kreće u rasponu od 852. do 880, pa čak i 887. godine.[8] Deo istoričara smatra da se odigrao 853/854. godine,[12] drugi misle da je vođen posle 864. godine[11], treći ga smeštaju oko 880. godine[7], dok ga Ferjančić, u svojim komentarima jedinog izvora o ovim dešavanjima, smešta između 852. (početak Borisove vladavine) i 867. godine (početak vladavine Vasilija I Makedonca)[8]. Spor postoji i oko srpskog poklona bugarskom vladaru, jer iako se većina istoričara slaže sa vizantijskim hroničarem da je došlo do obostrane razmene poklona, ima onih koji njegove reči, koje se obično prevode kao što Bugari smatraju da predstavlja sklopljeno prijateljstvo[8] prevode rečima što Bugari smatraju dankom[12] i na osnovu toga zaključuju da su Mutimir i njegova braća priznali Borisovu vrhovnu vlast i postali njegovi vazali.[12]
Na jadranskoj obali, gusarenje Saracena se pojačavalo i oni 866. godine opsedaju Dubrovnik. Zahvaljujući obnovi grada i ojačavanju njegovih bedema, posle velikog nevremena 850. godine, Dubrovnik je uspeo da 15 meseci izdrži njihovu opsadu. Oni su se povukli tek na vest da je, vizantijski car i dubrovački suveren, Vasilije I (867—886) poslao u pomoć opsađenom gradu flotu od 100 brodova. Protiv Saracena su Vizantija i Franačka pokrenule, 869. godine, opsežnu akciju u kojoj su učestvovali i njihovi balkanski vazali (srpske i hrvatske kneževine), ali združene snage nisu uspele da zauzmu Bari. Iste godine, Neretljani su nastavili svoje gusarenje i opljačkali su papsko poslanstvo koje se vraćalo iz Carigrada. Svega nekoliko godina kasnije, Saraceni su 872. godine upali u Neretljansku oblast i teško je opustošili, što je iskoristio Vasilije I, koji je naredne godine zauzima. Međutim, nakon njegovog odlaska, Neretljani su nastavili sa gusarenjem, tako da su Mlečani 876. i 879. godine slali ekspedicije protiv njih, ali ni one nisu uspele da spreče njihovo dalje gusarenje.
U tadašnjoj Srbiji je neposredno posle sklapanja mira sa Bugarskom došlo do sukoba među Vlastimirovim sinovima, oko vlasti, iz koga je Mutimir izašao kao pobednik. On je mlađu braću, Strojimira i Gojnika, zarobio i poslao bugarskom vladaru na čuvanje, dok je kod sebe zadržao Gojnikovog sina Petra, koji je tada još uvek bio dete,[12] a kasnije je pobegao u Hrvatsku[6]. Tokom sedme decenije IX veka, Mutimir je najverovatnije priznao vrhovnu vlast Vizantije, tokom boravka Vasilija I u tom delu Balkana. Verovatno je u vezi sa tim novim odnosom, jedno vizantijsko poslanstvo upućeno Srbima oko 870. godine. Izveštaj o njemu se nalazi u žitiju svetog Germana, koji je u to doba privodio kraju radove na završetku manastira posvećenog Bogorodici (manastir Kušnica na istoku današnje Makedonije). On je ostao bez sredstava da isplati radnike, ali su ih, umesto njega, isplatili carevi poslanici Neofit i Nikola, koji su bili na povratku iz poslanstva među Srbima.[12]
Posle niza neuspešnih pokušaja da se suzbije neretljansko gusarenje po Jadranu, Mlečani su 887. godine pokrenuli novi pohod na čijem čelu se našao sam dužd Petar Kandijan I (887). Flota od 15 mletačkih brodova se iskrcala 18. septembra u blizini jednog pristaništa i uspela da potisne Neretljane koji su ga čuvali, nakon čega su Mlečani otpočeli sa uništavanjem 5 brodova koje su tu zatekli. Međutim, uskoro su se našli na udaru većih neretljanskih snaga. Tokom bitke koja je usledila Mlečani su teško poraženi, a u borbama je poginuo i sam Petar Kandijan, koji je postao prvi dužd u istoriji Mletačke republike koji je poginuo u borbi.
Pokrštavanje Srba[uredi | uredi izvor]
Poljska)Verovanja starih Slovena su i dan danas, usled malobrojnih materijalnih ostataka[14] i oskudnih pisanih izvora[14], nedovoljno istražena i rekonstruisana, naročito među Južnim Slovenima[14], a samim tim i Srbima. Pitanje ko je bio srpski vrhovni bog i danas nije rešeno, jer se smatra da bi to mogao biti Dabog, Triglav ili Svetovid. Pored njih trojice, na srpskom kulturnom području pronađeni su tragovi koji ukazuju i na poštovanje drugih bogova[n]. Smatra se da su Srbi pravili žrtvenike i kumire (idole) svojih bogova[15] (iako njihovi tragovi do danas nisu pronađeni[14]), a pojedini autori smatraju da su bili predstavljeni kao ljudi raširenih ruku tj. u obliku krsta[16][17]. Deo nekadašnje mnogobožačke vere, očuvan je, sa izmenjenim hrišćanskim tumačenjem[16], u današnjoj narodnoj veri kod Srba, a jedan od najvećih očuvanih mnogobožačkih običaja je krsna slava[16], nekada praznik u čast mitskog pretka i umrlih predaka[16].
Konstantin Porfirogenit navodi da su Srbi primili hrišćanstvo po dolasku na Balkan od misionara cara Iraklija, ali se danas smatra da to nije tačno,[7] a i sam Porfirogenit na drugom mestu navodi da je deo Srba primio hrišćanstvo u doba njegovog dede, Vasilija I. Prvi srpski prinčevi koji nose hrišćanska imena (Stefan, najmlađi Mutimirov sin i Petar, Gojnikov sin), rođeni su između 870. i 874. godine[7], zbog čega se smatra da su Srbi i njihova vladarska porodica definitivno primili hrišćanstvo između 867. i 874. godine[8].
U prilog ovoj pretpostavci ide nekoliko bitnih činjenica:
- Moravskopanonska misija Solunske braće Ćirila i Metodija, otpočela je 863. godine na inicijativu vizantijskog cara Mihaila III (sa Teodorom 842—856, samostalno 856—867) koji je prihvatio zahtev velikomoravskog kneza Rastislava (842—870) da mu pošalje misionare koji će širiti hrišćanstvo na slovenskom jeziku. Oni su 867. godine dobili u Rimu podršku i blagoslov pape Hadrijana II (867—872) za širenje hrišćanstva i bogosluženje na slovenskom jeziku, a Metodije je postavljen za arhiepiskopa Panonije sa sedištem u Sirmijumu (današnja Sremska Mitrovica). Kasnije je Metodije (881) posetio Carigrad i dobio podršku novog vizantijskog cara Vasilija I za svoj rad.
- Vasilije I je početkom osme decenije 9. veka boravio u zapadnom delu Balkana, a u njegovoj biografiji je zabeleženo da su tokom njegovog boravka svi Srbi, uključujući i Neretljane koje su zbog velikog otpora hrišćanstvu nazivali Paganima, primili hrišćanstvo.
- U jednom pismu iz 873. godine, papa Jovan VIII (872—882) je pozvao srpskog kneza Mutimira da svoju državu, u verskom smislu, potčini panonskom arhiepiskopu Metodiju.
Iako se smatra da su Srbi prihvatili hrišćanstvo između 867. i 874. godine, stara vera se među njima održala do kraja 12. veka, odnosno do doba Stefana Nemanje i njegovog sina svetog Save[7].
Srbija između Vizantije i Bugarske[uredi | uredi izvor]
Knez Mutimir je umro 891. godine, a nasledio ga je najstariji sin Pribislav (Prvoslav, 891—892), koji je imao dva mlađa brata, Brana i Stefana.
Već naredne godine, Pribislava i njegovu braću je potisnuo sa vlasti Petar (892—917), sin njihovog strica Gojnika, koji je došao iz Hrvatske, posle čega su Mutimirovi sinovi pobegli iz Srbije i došli u Hrvatsku[6] (ima autora koji smatraju da je u pitanju greška prepisivača i da su oni zapravo pobegli u Bugarsku).[12] Borba oko vlasti je nastavljena tri godine kasnije (895), kada je, srednji Mutimirov sin, Bran napao Petra, ali je u borbama poražen i zarobljen, nakon čega je, po Petrovom naređenju, oslepljen[6], čime je, prema srednjovekovnom shvatanju, postao nesposoban za vladanje državom i samim tim više nije predstavljao opasnost za njega. Dve godine kasnije (897), sin drugog Petrovog strica Strojimira, Klonimir je pokušao da, iz Bugarske, preuzme vlast u Srbiji. On je uspeo da potisne Petra i zauzme prestonicu Dostiniku, ali je u daljem nastavku borbi poginuo, tako da je Petar uspeo da se održi na vlasti i vladao je Srbijom, narednih dvadeset godina[6].
On je uspeo da obezbedi i međunarodnu podršku svojoj vladavini, tako što je izgradio dobre odnose sa svojim najmoćnijim susedima, Vizantijom i Bugarskom. Prvo je priznao vrhovnu vlast cara Lava VI (886—912), da bi nakon smirivanja vizantijsko-bugarskog sukoba 897. godine[8], sklopio mir[6] i okumio se sa bugarskim vladarom Simeonom Velikim (knez 893—913, car 913—927). Petar se posle toga posvetio unutrašnjim prilikama u zemlji, pošto tokom naredne dve decenije nema podataka o njegovom delovanju na međunarodnoj sceni, čak ni posle obnove vizantijsko-bugarskih sukoba 913. godine.
Veliku promenu na Balkanskom poluostrvu donela je bitka kod Anhijala 20. avgusta 917. godine, u kojoj je Simeon, do nogu potukao Vizantince, posle čega je naredne godine prodro duboko u današnju Grčku, do Peloponeza. Neposredno pre nje, negde u Neretljanskoj oblasti, kojom je tada vladao[6], Petar se susreo sa Lavom, vizantijskim strategom iz Drača. Tema njihovog razgovora i eventualni dogovori nisu poznati i nalaze se u domenu teorija, ali je bugarskog cara Simeona o njemu izvestio zahumski knez Mihailo Višević. On mu je preneo da je vizantijski car podmitio srpskog kneza da zajedno sa Mađarima napadne Bugarsku. Vizantijski hroničar navodi da je Mihailo bio ljubomoran na Petra i da je zbog toga izvestio Simeona o njegovom susretu sa dračkim strategom na takav način. Sam Simeon je pobesneo[6] zbog Petrovog čina i uputio je 917. ili 918. godine na Srbiju vojsku predvođenu Sigricom Teodorom i Marmenom, sa kojima je poslao i Pavla, sina Petrovog brata od strica Brana (koga je on oslepeo dvadesetak godina ranije), da preuzme vlast u Srbiji.
Bugarske vojskovođe su umesto borbe, uputile Petru poziv za pregovore, kao kumu njihovog vladara i uz obećanje da mu se ništa neće dogoditi. Srpski knez je prihvatio ovakav poziv, ali je po dolasku u njihov tabor bio zavezan i poslat u Bugarsku[6]. Pavle (917/918—921/924) je potom postavljen za novog kneza, a Petar je uskoro[7] umro u bugarskom zatočeništvu[6]. U istorijskim izvorima nema podataka o Pavlovom eventualnom učešću u bugarsko-vizantijskom ratu na Simeonovoj strani, ali je izvesno da je vodio doslednu probugarsku politiku. Takve okolnosti su navele vizantijskog cara Romana Lakapina (919—944) da tri godine posle Pavlovog dolaska na vlast (920. ili 921. godine) pošalje protiv njega vojsku predvođenu Zaharijom, Pavlovim bratom od strica (sinom Mutimirovog najstarijeg sina i naslednika Pribislava). U borbama koja su usledile, Zaharijine trupe su poražene, a on sam je zarobljen i poslan u Bugarsku, kao zarobljenik[6].
Međutim, političke prilike na Balkanu, navele su Pavla da promeni svoju politiku i približi se Vizantiji. Ovaj njegov potez je primorao Simeona da ponovo vojno interveniše u Srbiji i ponovo izvrši promenu na srpskom prestolu. Na čelu bugarske vojske, on je 921/924. godine[nj] poslao nekadašnjeg vizantijskog štićenika Zahariju, koji se nalazio u bugarskoj tamnici. Nije poznato da li je do borbe uopšte došlo, ali je izvesno da je Zaharija uspeo da preuzme vlast, dok dalja Pavlova sudbina nije poznata.
Iako je na vlast došao podrškom bugarskog cara, Zaharija (921[7][8]/922[10]/923[12][18]—924[5][7][11][18]/926)[12] je vrlo brzo prešao na stranu Vizantije i priznao vrhovnu vlast vizantijskog cara. Ovaj njegov potez je izazvao Simeonovu reakciju, tako da je on 922[8]/924. godine[12] poslao protiv njega vojsku predvođenu Marmenom i Teodorom Sigricom. Njihov cilj bio je da trajno zauzmu Srbiju, pošto se ne pominje da su sa sobom vodili nekog od srpskih prinčeva, kao što je to bio slučaj u prethodnim bugarskim pohodima, kada su samo zbacivani prema Simeonu nelojalni kneževi. Međutim, bugarske snage su poražene, a Zaharija je glave i oružje dvojice bugarskih vojskovođa poslao u Carigrad, kao ratne trofeje[6].
Novi bugarski pohod usledio je 924. godine[3][7][8][11] (926),[12] a uz vojsku je Simeon poslao i Časlava, Zaharijinog brata od strica Klonimira (sina srednjeg Vlastimirovog sina Strojimira). Zaharija se nije upustio u borbu sa Bugarima i pobegao je u Hrvatsku, nakon čega su bugarske vojskovođe pozvale srpske župane da dođu i priznaju Časlava za novog kneza. Župane koji su došli u njihov tabor, Bugari su pohvatali i zarobili, posle čega su upali u Srbiju i opustošili je[6]. Zarobljene župane i Časlava su odveli u Bugarsku, dok dalja Zaharijina sudbina nije poznata, pošto se on više ne javlja u istorijskim izvorima.
Obnova Srbije[uredi | uredi izvor]
Bugarski car Simeon Veliki je umro 27. maja 927. godine, što je dovelo do velikih političkih promena na Balkanu[3][7][11]. Novi bugarski car Petar I (927—969) zaključio je mir sa Vizantijom, čime je privremeno okončan višedecenijski sukob dve države.
Nakon Simeonove smrti, Časlav se vratio u Srbiju i uz vizantijsku podršku[6] počeo da obnavlja kako državu, tako i vrhovnu vlast nad srpskim kneževinama[11]. Dok većina istoričara[3][5][7][8][11] prihvata vest vizantijskog cara, hroničara i Časlavovog savremenika, Konstantina VII Porfirogenita (913—959), da je on sa četvoricom pratilaca pobegao iz Preslava u Srbiju[8], ima onih koji smatraju da je on vraćen u Srbiju u dogovoru novog bugarskog cara Petra sa vizantijskim vladarem i dedom njegove supruge Romanom I Lakapinom, da bi organizovao državu koja bi se suprotstavila prodoru Mađara iz Panonije.[12] Takođe, mišljenja istoričara su podeljena i oko tačne godine njegovog povratka u Srbiju, tako da jedni smatraju da se vratio još 927. odnosno 928. godine[3][8], drugi da je u pitanju 931. godina[10][11], a treći smatraju da je u pitanju 933/934. godina.[12]
Porfirogenit navodi da je Časlav u Srbiji zatekao samo pedesetak muškaraca bez žena i dece, koji su preživljavali loveći, ali istoričari odbacuju ovakav opis prilika kao nerealan[20]. On navodi da su srpske izbeglice iz okolnih zemalja (Bugarska, Hrvatska i druge) počele da se vraćaju u zemlju nakon Časlavovog povratka, posebno ističući da je deo Srba pobegao iz Bugarske u Carigrad. Njih je piščev tast i savladar Roman Lakapin zaodenuo i obdario[6], nakon čega ih je poslao u Srbiju. Pored toga je vizantijski car pružio Časlavu i finansijsku podršku, što mu je olakšalo obnavljanje i snaženje Srbije.
Tokom ovog vremena, nastavljeno je neretljansko gusarenje po Jadranu, što je pokrenulo nove mletačke pohode. Dužd Petar Kandijan III (942—959), unuk dužda koji je poginuo u borbama sa Neretljanima, godine 948. sa flotom od 33 lađe krenuo je protiv Neretljana, ali je poražen u borbi sa njima. On je posle toga uputio još jednu flotu od 33 lađe, ali je i ovog puta poražen, posle čega je sa Neretljanima zaključio mir na 50 godina, prema kome su se Mlečani obavezali da im u tom periodu plaćaju porez za bezbedan prolaz njihovim vodama.
Smrt kneza Časlava[uredi | uredi izvor]
Poslednje godine Časlavove vladavine, njegove borbe sa Mađarima i pogibija, opisane su u „Letopisu Popa Dukljanina“. Iako se istoričari slažu da je to delo nepouzdano[7][12] i fantastično[5], pogotovo u delovima koji se odnose na vreme pre sredine 11. veka (tj. 1040. godine),[12] smatra se da bi ovi delovi mogli biti istorijski tačni[5], pošto odgovaraju tadašnjem stanju na Balkanskom poluostrvu.
Prema navodima Letopisa, mađarski velikaš Kiš je upao sa vojskom u Bosnu i započeo pljačkanje i pustošenje te oblasti. Srpski knez je sakupio vojsku i sukobio se sa mađarskim snagama u Drinskoj županiji, pored same reke[21] (verovatno nizvodno od današnje Foče).[12] U borbama je poginuo sam Kiš, a mađarske snage su potučene do nogu. Kišova udovica je nakon toga zatražila od mađarskog kralja[o] vojsku, da bi osvetila smrt svog muža. On joj je dao veliku vojsku sa kojom se uputila u Srem (današnja Mačva[5]) i u iznenadnom noćnom napadu na srpski logor, Mađari su zarobili Časlava. Prema naredbi Kišove udovice, Časlavu i svim njegovim srodnicima[21], koji su takođe zarobljeni, su zavezane noge i ruke, nakon čega su živi bačeni u reku Savu.
Vizantijski car, hroničar i Časlavov savremenik, koji je praktično jedini izvor o dešavanjima u Srbiji od doseljavanja do sredine 10. veka, ne pominje kraj njegove vladavine. Ovo je većinu istoričara navelo na zaključak da je Časlav umro nakon završetka spisa (delo je nastalo u periodu od 948. do 952. godine[8], dok su poglavlja o Južnim Slovenima završena 949. godine[5]) oko 950. godine[7] ili nakon careve smrti 959. godine tj. oko 960. godine,[22][10][11][23] ali ima i drugih mišljenja koja njegovu smrt smeštaju u 943. godinu.[12]
Nakon smrti kneza Časlava, njegova država se raspala na manje kneževine, koje su nastavile svoje postojanje nezavisno jedne od drugih. Tokom njegove vladavine srušena i opustošena Srbija je obnovljena iz temelja i predstavljala je regionalnu silu koja je po snazi mogla da se meri sa susednom Bugarskom. Zbog toga se smatra jednim od najznačajnijih vladara iz porodice Vlastimirovića, čija je vladavina ostavila dubok trag u narodnoj svesti i sećanju[p].
Samuilovo carstvo[uredi | uredi izvor]
Dolazak na vlast u Vizantiji, vojskovođe Nićifora II Foke (963—969), doneo je promene u bugarsko-vizantijskim odnosima. On je 965. godine odbio da plati Bugarima ugovoreni porez, njihove predstavnike je naredio da izbičuju,[3] nakon čega je upao sa vojskom u Bugarsku.[3] Zbog zauzetosti u borbama protiv Arabljana on je protiv Bugara upotrebio kijevskog kneza Svjatoslava I (945—972), koji je 968. godine pokorio, na kratko, Bugarsku. Napad Pečenega na Kijev primorao ga je da se povuče iz Bugarske i brani svoju prestonicu, ali se nakon pobede nad njima vratio na Balkan i zauzeo Bugarsku. Iste godine (969) došlo je do državnog udara u Vizantiji u kome je Foka zbačen i ubijen, a novi car je postao, takođe vojskovođa, Jovan I Cimiskije (969—976). On je poveo rat protiv Rusa i odlučnim pobedama 971. godine je uspeo da ih suzbije, a posle opsade Silistrije (u julu iste godine) i protera sa Balkana. Međutim, on je 10. januara 976. godine, preminuo, verovatno od tifusa,[3] a vlast su preuzeli mladi sinovi Romana II (959—963), osamnaestogodišnji Vasilije II (975—1025) i šesnaestogodišnji Konstantin VIII (1025—1028), što je dovelo do građanskog rata oko vlasti u Vizantiji.[3]
Cimiskijeva smrt i slabljenje centralne vlasti, dovelo je do podizanja velikog slovenskog ustanka u Makedoniji, na čijem čelu su se našli sinovi lokalnog gospodara Nikole: David, Aron, Mojsije i Samuilo. Tokom pobune u borbama su poginuli David i Mojsije, dok su Aron i Samuilo uspeli da proteraju Vizantince iz Makedonije. Među braćom je posle toga došlo do neslaganja i sukoba (razlog sukoba je bilo ili Aronovo zalaganje za postizanje sporazuma sa carem Vasilijem II ili njegova želja da preuzme vlast[25]), koji su se okončali Aronovim ubistvom, koje je naredio Samuilo. Podizanje pobune, čiji je cilj bilo stvaranje slovenskog carstva na tradiciji prvog bugarskog carstva privukla je ustanku nekadašnje bugarske prinčeve Borisa (969—971) i Romana koji su živeli u Carigradu. Tokom puta Boris je ubijen, jer su Bugari, zbog grčke odeće, pomislili da je Vizantinac[25], dok je Roman uspeo da dođe do Vidina i da se nakon toga poveže sa ustanicima. Samuilo mu nije predao vlast (Roman je bio sin bugarskog cara Petra I (927—969, ali je bio i kastriran, što ga je, po srednjovekovnim shvatanjima, činilo nesposobnim za vladanje), tako da se on, najverovatnije[r], morao zadovoljiti položajem namesnika u Skoplju (koje je, između 1002. i 1004. godine.[4]
Samuilo je nastavio da proširuje svoje zemlje koristeći se unutrašnjim sukobima u Vizantiji i njenom zauzetošću na drugim stranama, prvenstveno pobunama u Maloj Aziji (pobuna Varde Sklira). Već 979. godine prodire u Tesaliju i neuspešno opseda Larisu, koju uspeva da zauzme 985. ili 986. godine,[4] posle čega je preselio tamošnje Slovene u Makedoniju[25][26]. Širenje slovenskog ustanka primoralo je mladog cara Vasilija II da 986. godine krene na Sofiju, koja je tada bila najistočniji Samuilov posed. Međutim, Vizantinci nisu otpočeli opsadu grada, već su zadovoljili blokadom koju su posle tri nedelje morali da prekinu zbog nedostatka hrane i povuku se ka Carigradu. Tokom povlačenja, ustanička vojska ih je, predvođena samim Samuilom, sačekala u klancima Trojanovih vrata (bitka kod Trojanovih vrata) i potukla ih do nogu 17. avgusta 986. godine. Posledica ovog poraza bilo je izbijanje novog građanskog rata u Vizantiji, koji je paralisao svaki pokušaj da se ustanak uguši.[3]
Izvori o dešavanjima u srpskim kneževinama tokom druge polovine 10. veka praktično i ne postoje. Na osnovu jednog olovnog pečata, zna se da je jedan od knezova Duklje u ovo doba bio izvesni Petar, za koga neki procenjuju da je vladao od 971. do 990. godine[27]. Jedan od njegovih naslednika bio je svakako i Jovan Vladimir (oko 990—1016), koji je zavladao Dukljom početkom poslednje decenije X veka. Njegova država je, kao i susedne srpske oblasti koje su tada bile vizantijski vazali, bila neposredno ugrožena širenjem Samuilove države, zbog čega se smatra da je on mogao da 992. godine uputi brodovima poslanstvo caru Vasiliju II[5]. U istorijskim izvorima nema podataka o tome ko je ovo poslanstvo uputio, iz koje srpske oblasti i koji mu je bio cilj, ali se smatra je najverovatnije reč bila o dogovaranju zajedničke akcije protiv Samuila[5]. Srpske poslanike su, tokom plovidbe, presreli i zarobili arapski gusari, tako da su oni tek 993. godine uspeli da stignu u Carigrad[5]. Detalji pregovora nisu poznati, ali su se svega nekoliko godina kasnije, oko 998. godine[5], Duklja i ostale srpske oblasti našli na udaru Samuilovih snaga. Prema navodima Vladimirovog žitija, očuvanog u sklopu „Letopisa Popa Dukljanina“, on se sa vojskom i narodom povukao ispred Samuila na planinu Oblik iznad Skadra. Samuilove snage su opkolile planinu, a žitije dalje navodi da se Vladimir potom predao da bi sprečio nepotrebne pogibije svojih i Samuilovih ljudi. Izvesno je da se posle Drača i Duklja, krajem X veka, našla u sastavu Samuilove države. On je posle osvajanja Duklje, nastavio svoj pohod ka severozapadu, duž jadranske obale. Tokom njega je neuspešno opseo Ulcinj, posle čega je, prema dubrovačkim analima, pobesneo i iskalio svoj bes po Primorju. Njegove snage su spalile Kotor i Dubrovnik[5] i došle do Zadra[5], posle čega se Samuilo uputio u unutrašnjost Balkanskog poluostrva i na povratku, ka središtu svoje države, priključio je Bosnu i Rašku svom carstvu.
Iako se suprotstavio njegovom osvajanju, Samuilo je Jovana Vladimira vratio na čelo Duklje. U istorijskim izvorima se njegovi razlozi ne navode, ali se u Vladimirovom žitiju daje romansirani prikaz dešavanja.[12] Prema njemu, Samuilova ćerka Kosara (Teodora) je nosila vodu zarobljenicima u tamnici i zagledala se Jovana Vladimira. Ona je saznala da je reč o plemiću i zatražila je od oca da ga oslobodi i oženi ga njom, što je Samuilo i uradio[21]. On je posle toga vratio Jovana Vladimira na vlast u Duklju[21], dok je njegovog strica Dragomira vratio na vlast u Travuniju[21]. Vizantijski izvori navode gotovo istovetnu priču za, sina solunskog duke Grigorija Taronita, Ašota, koji se oženio Samuilovom ćerkom Miroslavom[25], zbog čega pojedini istoričari odbacuju samu priču o Vladimiru i Kosari kao izmišljenu, ali se istoričari slažu da je Vladimir, kao Samuilov zet, vraćen na vlast u Duklji{.{sfn|Ostrogorski|Barišić|1966|p=}}[5][12]
Početak X veka je doneo niz vizantijskih pobeda nad Samuilom (Sperhija, Skoplje, Solun) i slabljenje njegove vlasti. Konačni slom njegove snage su doživele 29. jula 1014. godine na planini Belasici, kod današnje Strumice. Vasilije II je posle bitke na Belasici naredio da se zarobljenici (savremeni izvori navode cifre od 14.000[26] i 15.000[25] (kasniji izvori 8.000[28]), koje se smatraju preteranim)[3] podele u grupe po 100 ljudi, okuju i oslepe, a da se svakom stotom ostavi po jedno oko da bi mogao da ih vodi nazad[25]. On je zbog toga prozvan Bugaroubica (jer se Samuilo proglasio za cara Bugarske, pozivajući se na tradicije Simeonove države), dok je sam Samuilo doživeo srčani udar kada je video svoju oslepljenu vojsku[25] i umro dva dana kasnije, 6. oktobra 1014. godine[25].
Nasledio ga je sin Gavrilo Radomir (1014—1015), koga je u lovu, u avgustu ili septembru, 1015. godine ubio njegov brat od strica Arona (koji je ubijen po Samuilovom naređenju), Jovan Vladislav (1015—1018) i preuzeo vlast. Pored Radomira, po Vladislavljevoj naredbi, ubijena je njegova tadašnja (druga) supruga Irina iz Larise (njegova prva supruga je bila mađarska princeza koju je trudnu oterao), a njegov najstariji sin je oslepljen.[4]
Vladislav je potom pozvao Jovana Vladimira u Prespu, pod zakletvom da mu neće biti učinjeno ništa nažao[21]. Prema navodu njegovog žitija, Jovan Vladimir je došao i na vratima crkve je ubijen po Vladislavljevoj naredbi 22. maja 1016. godine[21]. Istorijski izvori ne donose podatke o njegovoj smrti, dok se u žitiju navodi da je njegova supruga prenela i sahranila njegovo telo u manastiru Bogorodice Krajinske na Skadarskom jezeru, u kome se potom zamonašila[21]. Sam Vladislav je prvobitno sklopio mir sa Vizantijom, ali su borbe vrlo brzo nastavljene. On je početkom 1018. godine poginuo pri napadu na Drač, posle čega se njegova udovica predala Vasiliju II, čime je Samuilova država i definitivno propala, iako su pojedine njegove vojskovođe i pored toga, nastavile dalju borbu protiv Vizantije.
Propast Neretljanske kneževine[uredi | uredi izvor]
Nakon Samuilovog prodora na Jadran, Zadar i još neki primorski gradovi (koji su formalno priznavali vrhovnu vlast Vizantije), obustavili su plaćanje carskog tributa tj. poreza, koji je zvanično pripadao vizantijskom caru, ali je plaćan žiteljima Neretljanske krajine, radi nesmetanog korišćenja zemljišta u zaleđima gradova. Kao odgovor na to, neretljanski gusari su presreli i zarobili četrdesetak Zadrana, što je pokrenulo mletačkog dužda Petra II Orseola (991—1009), koji se 9. maja 1000. godine uputio na istočni Jadran[10], da pošalje 10 lađa protiv njih. Oni su uspeli da iznenade neretljanske brodove između Lastova i Kače i zarobe deo njihovih prvaka, koji su sprovedeni u Trogir. Tokom Orseolovog boravka u Splitu, pred njega je izašla neretljanska delegacija koja je tražila da se njihovi sunarodnici oslobode, a da će njihov knez sa plemstvom dati svečano obećanje da više neće napadati mletačke lađe na Jadranu i da se odriču danka koji su im do tada Mlečani plaćali[10]. Dužd je prihvatio njihov predlog i oslobodio sve, osim šestorice, koji su zadržani kao taoci koji garantuju ispunjavanje dogovora[10].
On je posle ovoga napao i zauzeo Korčulu, posle čega se uputio ka Lastovu. Njegovi stanovnici su odbili duždev zahtev da poruše i napuste Lastovski grad[10], zbog čega je došlo do borbe, u kojoj su, na kraju, Mlečani odneli pobedu[10]. Oba utvrđenja (na Korčuli i Lastovu) su posle ovoga porušena, čime je vekovni sukob Neretljana i Mletačke republike o prevlasti na Jadranu, rešen u korist Mlečana, koji u maju 1000. godine, postaju suvereni gospodari Jadrana.
Pored primorskih kneževina, razvijala se i Dubrovačka republika na čijem čelu se nalazio izborni knez. Najstariji poznat po imenu, koji je pronađen u dubrovačkim arhivama, jeste Lampridije, koji se, oko 1023. godine, nalazio na čelu Republike svetog Vlaha.
Druga srpska država — Duklja Vojislavljevića[uredi | uredi izvor]
Dešavanja u Duklji posle smrti Jovana Vladimira nisu poznata iz istorijskih izvora, kao ni njegova veza sa njenim narednim poznatim vladarom Stefanom Vojislavom. Prema „Letopisu popa Dukljanina“, njegov otac je bio knez Travunije i stric Jovana Vladimira Dragomir, dok mu je majka bila ćerka župana Raške Ljutomira. Izvesne potvrde ovoga mogle bi se naći i kod vizantijskih hroničara, koji Stefana Vojislava nazivaju Travunjaninom Srbinom[26].
Letopis takođe navodi, da je, poput Jovana Vladimira, bio oženjen princezom iz Samuilove (976—1014) porodice sa kojom je imao petoricu sinova (Gojislav, Predimir, Mihailo, Saganek i Radoslav). Slovenski ustanici koji su se 1072. godine pobunili protiv Vizantije, tražili su od Vojislavljevog sina Mihaila (oko 1050—1081) da im pošalje jednog od svojih sinova da ga proglase za cara i Samuilovog naslednika, što bi mogla biti potvrda njegovog braka sa nekom Samuilovom srodnicom.[12]
Oko 1019. godine vlast u Duklji, kao vizantijski vazal, preuzeo je Stefan Vojislav (oko 1019—oko 1050). Nakon smrti Romana III Argira (1028—1034) 11.04., Vojislav je, najverovatnije naredne godine, zbacio vizantijsku vlast. Povod se može naći u politici novog cara Mihaila IV (1034—1041) koju je vodio njegov brat, evnuh Jovan Orfanotrof. On je drastično povećao poreze i namete, koji nisu punili samo državnu kasu, već i džepove samog Jovana i njegovih rođaka. Pored toga on uvodi slovenskom stanovništvu da plaća poreze u novcu, umesto dotadašnjeg plaćanja u naturi, što dovodi do velikog revolta među Slovenima, koji će na kraju rezultovati otvorenom pobunom. Međutim, Vojislavljev otpor je brzo savladan i on se već 1035/1036. godine našao u Carigradu, kao vizantijski zarobljenik, a upravu nad Dukljom je preuzeo Teofil Erotik.[4]
Slovenske pobune u prvoj polovini XI veka[uredi | uredi izvor]
Krajem 1037. ili početkom 1038. godine, on uspeva da pobegne iz zatvora i da se vrati u Duklju, iz koje je potisnuo vizantijskog namesnika, Teofila Erotika, o čemu svedoči zapis Jovana Skilice: „... Stefan Vojislav, arhont Srba, koji je bio pre kratkog vremena pobegao iz Carigrada i zauzeo zemlju Srba, proteravši odande Teofila Erotika“. Tokom zime 1039/1040. godine, jedan vizantijski brod se zbog olujnog vetra nasukao u Duklji, a njegov tovar, koji je činilo 10 kenterija zlata (7.200 zlatnih nomizmi),[12] Vojislav je zadržao za sebe. Vizantijski car je ovo iskoristio kao povod za napad na Duklju i u proleće 1040. godine je poslao na Vojislava vojsku predvođenu Georgijem Probatom. Međutim, njegove snage su se zagubile na nepoznatom terenu, što je Vojislav iskoristio i potpuno ih razbio.
Pritisci na slovensko stanovništvo, izazvani unutrašnjom krizom u Vizantijskom carstvu,[3] doveli su do podizanja nove slovenske pobune, koja je u leto 1040. godine, izbila u Pomoravlju. Na čelu ustanka se našao izvesni Petar Deljan, koga su ustanici u Beogradu proglasili za cara, dok je on za sebe tvrdio da je unuk cara Samuila (sin Gavrila Radomira)[5], za šta nema potvrde u istorijskim izvorima.[4] Ustanici su oslobodili Niš i Skoplje, posle čega se ustanak proširio i na Povardarje. Podizanje ustanka je podiglo tenzije na carigradskom dvoru, tako da je kao posledica jedne dvorske spletke smenjen drački strateg i na njegovo mesto postavljen njegov, u lokalnom narodu omraženi[5], zamenik, što je dovelo do pobune i u dračkoj temi, na čijem čelu se našao izvesni Tihomir. Ustaničke vojske su se brzo spojile, a vođstvo nad njima je preuzeo Petar, pošto je Tihomir, po njegovoj naredbi, ubijen kamenovanjem[5].
Ustanicima se tokom septembra priključio nekadašnji vizantijski činovnik i unuk Samuilovog brata Arona, Alusijan, a oslobođena teritorija je obuhvatala Pomoravlje, celu današnju Makedoniju, dračku temu, oblasti oko Vitoše i Osogova, sever današnje Grčke (Periferije Epir, Tesaliju, Zapadnu Makedoniju i Središnju Makedoniju), a pred ustanicima je poklekao i utvrđeni Drač[25]. Njihove snage su se posle toga uputile ka Solunu, iz koga je pred njima pobegao car Mihailo IV[25]. Opsada grada je poverena lično Alusijanu, ali je vizantijska vojska, koja je čuvala gradske bedeme, nanela težak poraz ustanicima.[3][5]
Ovaj neuspeh je doveo do sukoba između Petra i Alusijana, koji je označen kao glavni krivac za poraz. Sam Petar je neposredno nakon toga oslepljen, po naredbi samog Alusijana, koji je posle toga napustio ustanike i pobegao u Vizantiju, tako da su ustanici praktično ostali bez vođstva. Sam ustanak je potom vrlo brzo ugušen[3][5], padom Ostrova, Prilepa i na kraju, Bojane (kod današnje Sofije)[10]. Dalja sudbina Petra Deljana nije poznata (vizantijski izvori navode da je zarobljen u završnim borbama i odveden u Carigrad[25]), dok su samom Alusijanu vraćeni posedi u Vizantiji (koji su mu oduzeti ranije, kada je smenjen sa mesta stratega Jermenije) i dodeljena mu je titula magistra[25].
Propast ove slovenske pobune, sredinom 1041. godine, omogućila je novom vizantijskom caru Konstantinu IX Monomahu (1042—1055), da u jesen 1042. godine pokrene novi napad na Stefana Vojislava i Duklju.
Bitka kod Bara i sticanje nezavisnosti[uredi | uredi izvor]
Vizantijska vojska se od Drača uputila prema Skadru i Baru napadajući Duklju sa juga, dok je vizantijskim vazalima, raškom županu, bosanskom banu i zahumskom knezu Ljutovidu naređeno da sa svojim odredima napadnu sa severa. Pred jakim vizantijskim snagama, Vojislav se povlačio izbegavajući borbu i prepuštajući im teritoriju, tako da su Vizantinci bez borbe prolazili kroz Duljklju. Oni su tokom svog nadiranja ka zetskim klancima palili, pljačkali i robili oblasti kroz koje prolazili. Iako se nije upuštao u borbu zbog očigledne vizantijske brojčane nadmoći (savremeni izvori navode 40.000[26], pa i 60.000 vojnika[25], koje se danas smatraju preteranim, ali se vizantijska brojčana nadmoć ne dovodi u pitanje[4][12]), Vojislav je sa svojim snagama zaposeo visoke čuke i vrhove klanaca kojima su Vizantinci prolazili. Kada je procenio da je skupio dovoljno plena i zarobljenika, vizantijski zapovednik je naredio da vojska krene da se vraća iz unutrašnjosti Duklje ka primorju[25].
Putanja kojom su se Vizantinci vraćali išla je kroz uske prolaze koje je već zaposeo Stefan Vojislav. U iznenadnom noćnom napadu njegovih odreda na vizantijski logor u planinskim tesnacima, vizantijske snage su potučene do nogu, a tokom borbi je stradalo sedam njihovih zapovednika (stratega). On je ovom pobedom uspeo da sačuva nezavisnost Duklje, čime je ona postala prva južnoslovenska država koja je uspela da izbori svoju nezavisnost od Vizantije, kao i da proširi svoju vlast na okolne srpske kneževine (Travuniju i Zahumlje) koje su do tada bile vizantijski vazali.[3] U znak sećanja na ovu pobedu, u Crnoj Gori se datum bitke proslavlja kao dan vojske Crne Gore[29].
Vizantijski izvori navode nedatirani podatak o Vojislavljevom susretu sa dubrovačkim strategom Kataklonom, koji je pokušao da ga zarobi na prevaru. Kada se Vojislavu rodio sin, on se ponudio da mu bude kum na krštenju. Usled uzajamnog nepoverenja, oni su se dogovorili da se nađu na ničijoj zemlji između Dubrovnika i Vojislavljevih zemalja. Sam Kataklon je pripremio dromone na moru koji je trebalo na njegov znak da iznenade Vojislava i zarobe ga. Međutim i sam Vojislav je došao na istu ideju i nedaleko od mesta sastanka je sakrio odred svojih ljudi. Na samom početku sastanka, Vojislav je dao znak svojim ljudima, koji su iznenadili Vizantince i zarobili stratega sa sinom i pratnjom, nakon čega su ih sproveli u Ston[26]. Iako se ne navodi kada se odigrao ovaj događaj, uzima se da se to desilo nakon 1042. godine[7], jer se pre te godine Ston nije nalazio pod Vojislavljevom vlašću,[4] iako ima onih koji ga smeštaju pre 1034. godine zbog rođenja Vojislavljevog sina („Letopis popa Dukljanina“ navodi da su mu sinovi 1042. godine već bili odrasli i učestvovali u bici).[12]
Stanje neprijateljstva prema Vizantiji je nastavljeno do kraja Vojislavljeve vladavine tj. do sredine 11. veka[s]. Nakon njegove smrti, došlo je do unutrašnjih borbi oko vlasti među njegovim sinovima, iz kojih je kao pobednik izašao Mihailo (oko 1050—1081). Ima onih koji smatraju da mu je pobedu u tom ratu donela vizantijska podrška, pošto je on početkom svoje vladavine priznao vrhovnu vlast vizantijskog cara (oko 1052. godine),[4] nakon čega mu je dodeljena vizantijska titula protospatra[25], a možda je dobio i neku carevu srodnicu za suprugu. Izvesno je takođe, na osnovu vizantijskih izvora, da se pod njegovom vlašću pre 1072. godine našao i Kotor, što neki autori takođe povezuju sa priznavanjem vizantijske vlasti odnosno mirazom vizantijske plemkinje.[12]
Naredne dve decenije, istorijski izvori ne znaju ništa o Mihailu i njegovoj vladavini, tako da se on u tom periodu najverovatnije bavio sređivanjem unutrašnjih prilika u zemlji, jer Pop Dukljanin navodi da je Travunija na početku njegove vladavine pokušala da se odvoji.
Slovenski ustanak u Pomoravlju i Mihailov rat sa Vizantijom (1072—1075)[uredi | uredi izvor]
Tokom 1071. godine, Vizantijsko carstvo doživljava slom i na zapadu (u aprilu Normani osvajaju Bari) i na istoku (26.08. Bitka kod Mancikerta), a građanski rat koji traje već pola veka ponovo izbija na površinu i zahvata Carstvo. Već naredne godine, Sloveni u Pomoravlju podižu novu pobunu predvođeni Đorđem Vojtehom. Oni su od Mihaila zatražili da im pošalje jednog od svojih sinova, da im bude vođa i da ga proglase za cara. Tako su se početkom jeseni 1072. godine, ustanicima priključili Mihailov sin Bodin i vojvoda Petrilo sa odredom od 300 ljudi. Oni su zajedničkim snagama zauzeli Prizren i razbili vizantijsku vojsku, zarobivši tom prilikom duku Skoplja Mihaila Dalasina i vojskovođu Longivardopula, koji je poslan Mihailu, dok su ustanici Bodina proglasili za cara Bugarske, pod imenom Petar III. Nakon toga je zauzeto Skoplje, posle čega se Bodin upućuje na sever ka Nišu, dok Petrilo sa delom snaga kreće na Kostur, zauzimajući usput Ohrid i Devol[25].
Paralelno sa prodorima ustanika, Mihailo je krenuo u ofanzivu ka Dračkoj temi. Međutim, već krajem godine Petrilova vojska je potučena kod Kostura, njegov zamenik je zarobljen, a on sam je uspeo da pobegne preko današnje Albanije ka Mihailu. Poraz južne ustaničke armije, primorao je Bodina da se od Niša uputi nazad ka Kosovu, u pokušaju da spreči Vizantince da mu odseku odstupnicu ka Zeti. Mihailo mu je u pomoć poslao svog nekadašnjeg zarobljenika i vizantijskog vojskovođu Longivardopula (koga je oženio svojom ćerkom) sa domaćim trupama ojačanim Normanima. Vojske su se spojile i kod Pauna na Kosovu je došlo do borbe u kojoj su ustanici potučeni, sam Bodin, koji se odlikovao snagom i hrabrošću[25], zarobljen je, dok je Longivardopul tokom borbe prešao na stranu Vizantinaca. Bodin je poslan u Carigrad, gde je bio zatvoren u crkvi svetog Srđa i Vaha, nakon čega je poslan u Antiohiju, odakle ga je spasao Mihailo{{napomena|U „Letopisu Popa Dukljanina“ se navodi da ga je spasao stric Radoslav, ali se ovaj podatak odbacuje kao netačan, pošto vizantijski izvori ne znaju ništa o Radoslavu i navode samog Mihaila, kao organizatora Bodinovog oslobađanja,[4] potplativši mletačke trgovce da ga oslobode tokom uličnih nereda između Grka i Jermena[30], dok je Vojteh umro od posledica ranjavanja. Vojne operacije u dračkoj temi su nastavljene do 1075. godine,[12] kada Nićifor Vrijenije suzbio Mihailove snage i povratio granične utvrde prema Zeti, ali nije ulazio u nju, plašeći se da mu se ne ponovi vizantijski poraz kod Bara iz 1042. godine[31].
Proglašenje kraljevine[uredi | uredi izvor]
Nakon Bodinovog povratka iz zarobljeništva, on je postao savladar svom ocu, kome su izgleda, tokom borbi sa Vizantincima poginuli svi drugi sinovi[21]. Početkom 1077. godine, on koristi unutrašnje sukobe u Vizantiji i zauzima Dubrovnik[7], a tokom iste godine se proglašava za kralja, za šta je od Pape zatražio i potvrdu, od koga je pokušao da izdejstvuje obnovu Dukljanske arhiepiskopije. Papa Grgur VII mu je tokom 1078. godine potvrdio titulu kralja i najverovatnije mu je poslao kraljevski venac[t], dok su njegovi zahtevi o obnovi Dukljanske arhiepiskopije usvojeni tek 1089. godine, nakon njegove smrti.
Povezivanje sa Normanima i bitka kod Drača[uredi | uredi izvor]
Pored povezivanje sa Papstvom, Mihailo je uspostavio veze i sa Normanima sa juga Apenisnkog poluostrva, koji su se spremali da se iskrcaju na Balkansko poluostrvo predvođeni Robertom Gviskarom (1059—1085). On i njegov sin Bodin su tokom prve polovine 1081. godine pružili utočište dračkom strategu Monomahatu[32], koji se povezivao sa njima i Normanima. On je pobegao iz Drača, kada je na njegovo mesto upućen Georgije Paleolog, jer je naslutio da su njegove veze otkrivene u Carigradu i da će zbog kovanja zavere biti uhapšen. U aprilu iste godine, Mihailo je svog sina i savladara Bodina oženio Jakvintom, ćerkom Arhirica, Normanina iz Barija. Smatra se da je umro neposredno posle toga, a nasledio ga je njegov sin Bodin[ć].
Prema pisanju Popa Dukljanina, vladao je 35 godina, sahranjen je u crkvi svetog Srđa i Vaha na Bojani i nasledio ga je brat Radoslav, koji je vladao 16 godina, nakon čega ga je Bodin, navodno, zbacio sa vlasti.
Tokom devete decenije 11. veka, knez neretljanskih Srba bio je Jakob o čemu svedoče i dva zapisa sa suđenja. Prvi je iz 1080. godine, dok se na drugom, iz 1089. godine, uz njega kao kneza, spominje i njegov rizar Zavida i još neki vitezovi. Početkom 12. veka vlast u Neretljanskoj oblasti prelazi u ruke porodice Kačića iz Omiša, tako da središte Neretljanske oblasti polako postaje Omiš umesto Mokrog (Makarske).
Invazija na Balkan Normana i njihovih saveznika, među kojima su, pored Dubrovnika, bili i drugih primorski gradovi na istočnoj obali Jadrana, a najverovatnije i Hrvatska, otpočela je opsadom Drača, sa kopna i mora. Novi vizantijski car, Aleksije I Komnin (1081—1118), na sve strane je pokušao da pronađe sebi saveznike protiv Roberta Gviskarda[u], ali i da formira jaku vojsku kojom bi mu se suprotstavio. On je zaplenio crkvene posude i istopio ih, da bi od tog metala iskovao novac kojim je platio najamničku vojsku. Sklopio je sporazum sa Mlečanima o pomoći njihove flote, koji će imati dalekosežne posledice{{napomena|Prema navodima vizantologa Georgija Ostrogorskog, ovaj sporazum predstavlja „temelj ekonomskoj moći Mletaka na Istoku, na veliku i trajnu štetu vizantijske trgovine.“.[3] Pored toga, on je pokrenuo lokalne Albance i Bodina, da stalnim napadima ometaju Normane i snabdevanje njihove opsade.
Mletačka flota je u pomorskoj bici potukla Normane i prekinula opsadu grada sa mora, posle čega je, među Vizantincima, došlo do savetovanja o daljim borbama. Iskusniji zapovednici su se zalagali da vizantijska vojska ostane unutar zidina, a da Bodinove snage i Albanci nastave sa stalnim uznemiravanjem Normana i da se na taj način slomi opsada, ali je na kraju ipak doneta odluka, za koju su se zalagali mlađi zapovednici, da vojska izađe iz grada i u otvorenoj bici potuče Gviskarda. Do bitke je došlo 18. oktobra[30], a na bojištu se pojavila i postavila u borbeni položaj, u skladu sa vizantijskim ratnim planom, vojska kraljevine Zete, predvođena samim Konstantinom Bodinom. Međutim, Bodin nije odmah ušao u bitku, već je ostao sa strane i, prema navodima vizantijske hroničarke i Aleksijeve ćerke Ane[32]:
Pažljivo je čekao, kako izgleda, da ako sazna da je pobeda prevagnula na autokratorovu (Aleksijevu) stranu, napadne i sam Kelte (Normane), a ako ne, da se uzdrži od borbe i potom povuče.
— Ana Komnina, Aleksijada
. Nakon što su se redovi turskih najamnika u vizantijskoj vojsci raspali i kada je postalo jasno da će Vizantija biti poražena, Bodin se sa svojim snagama povukao sa bojišta. Aleksiju Komninu, koji je tokom borbi ranjen,[12] posle njegovog odlaska postalo je jasno da je bitka izgubljena, tako da se on izvukao iz bitke i povukao ka Ohridu[32], zbog čega neki smatraju da je upravo Bodin odigrao presudnu ulogu u normanskoj pobedi[30], a samim tim i početnom uspehu njihove invazije. Sam Drač se zatim predao Normanima, posle čega je Gviskard nastavio svoj prodor ka istoku. Njegove snage su tokom narednih godina zauzele delove današnje Albanije, zapadne Makedonije i severozapadne Grčke, uključujući i utvrđene gradove Skoplje, Ohrid, Kostur i Janjinu. Međutim, posle njegove iznenadne smrti, od kuge, 1085. godine, u njegovoj državi su izbili nemiri, što je dovelo do potpunog sloma Normanske invazije.
Širenje Zete i sticanje verske samostalnosti[uredi | uredi izvor]
Tokom ovog perioda, Bodin je proširio svoju vlast na Rašku, u kojoj je za vladare postavio svoje dvorane Vukana i Marka, i Bosnu, u kojoj je za vladara postavio kneza Stefana. Najverovatnije posle Gviskardove smrti,[12] Bodin je započeo ofanzivu ka Draču i zaposeo veći broj gradova (tj. trgovišta),[4] na području između njega i svoje prestonice, Skadra, a sa napadima na Vizantiju je otpočeo i raški župan Vukan.„Letopis Popa Dukljanina“ čak navodi da je zauzeo i sam grad Drač[21], ali o tome nema potvrda u ostalim istorijskim izvorima, mada se smatra da je verovatno ovladao njegovom okolinom.[12] Njegovu ofanzivu suzbio je drački strateg Jovan Duka, koji je povratio nekadašnje vizantijske posede i na kraju, uspeo da, oko 1090. godine[f], zarobi samog kralja Bodina u velikoj bici[32]. U istorijskim izvorima nema podataka o njegovom zarobljeništvu i oslobađanju, dok se u „Letopisu Popa Dukljanina“ navodi da je Drač i oblast oko njega vratio caru Aleksiju, prema uslovima zaključenog mira, mada se bitka i njegovo drugo zarobljavanje ne pominju. Izvesno je da se već 1091. godine nalazio na vlasti u Zeti, jer se u vizantijskim izvorima, posle pobede nad Pečenezima u bici kod Lebuniona 29. aprila 1091. godine, pominje strah „da Bodin i Dalmati (tj. Srbi)[4] nameravaju da prekrše ugovore i krenu protiv naše teritorije“[32].
Pored vojne ofanzive, Bodin je nastavio očev rad na stvaranju nezavisne crkve u svojoj državi, čime bi ona ostvarila i versku samostalnost tj. dobila „sve elemente državnosti potrebne jednoj državi u srednjem veku“.[12] On je od antipape Klimenta III (1080—1100) dobio 08. januara 1089. godine povelju kojom se obnavlja antička arhiepiskopija Dokleja, uzdizanjem Barske episkopije na nivo arhiepiskopije. Dotadašnji barski episkop Petar je postao njen prvi arhiepiskop, a podređene su joj episkopije:[12] Bar, Kotor, Ulcinj, Svač, Skadar, Drivast, Pilot, Srbija, Bosna i Travunija. Prema navedenim nazivima episkopija, jasno je da su granice novostvorene arhiepiskopije odgovarale tadašnjim granicama kraljevine Zete.[12]
Vukanova ofanziva[uredi | uredi izvor]
Od 1091. godine i uništenja Pečenega, pažnja Aleksija I se okreće ka delovima severozapadne granice, koju su, tokom prethodnih godina, ugrožavali Srbi svojim upadima. Pored straha od Bodina, pominje se i raški župan Vukan, pošto je vizantijski car dobio podatke da se on sprema na nove napade, zbog čega je smatrao da granicu prema njemu treba dodatno ojačati. Tokom naredne godine je, pod njegovim nadzorom[32], na granici prema Srbima, na tlu današnjeg Kosova i Metohije, podignut veći broj drvenih i kamenih kula, šanaca i osmatračnica[32]. Međutim, Vukan je već 1093. godine upao u Vizantiju, opljačkao delove Kosova, dok je Lipljan zauzeo i spalio. Vizantijski car je, na vesti o njegovom upadu, pokrenuo vojsku da bi ga suzbio i povratio grad. Sam Vukan se povukao sa Kosova u Zvečan, a caru je, u Skoplje, poslao glasnike sa pismom. On je naveo da su lokalni vizantijski namesnici krivci za njegov napad, jer su „vršili razne upade i naneli ne malu štetu Srbiji“[32]. Aleksije je prihvatio njegov predlog da se zaključi mir, kojim se potvrđuju pređašnje granice, a koji bi on, dodatno, garantovao davanjem talaca, tako da se vratio u Carigrad, dok je lokalnim namesnicima naredio da poprave porušene objekte na granici i preuzmu srpske taoce. Vukan je tokom narednih meseci stalno odlagao slanje talaca, što mu je Aleksije, u više navrata, iznova zahtevao u pismima.
Pošto srpski taoci nisu stigli, Aleksije je poslao protiv Vukana vojsku, predvođenu njegovim bratancem Jovanom Komninom. Vizantijske snage su kod Lipljana prešle Sitnicu i podigle logor utvrđen palisadom, naspram srpskog utvrđenog Zvečana. Srpski župan je Jovanu poslao glasnike, preko kojih mu je poručio da želi mir sa Vizantijom i da će poslati taoce, ali je istovremeno okupljao svoje snage za borbu. Jovana je o njegovim pripremama izvestio jedan monah, ali je on odbio da u to poveruje i optužio je monaha da je lažov i varalica. Neposredno nakon toga, Vukan je u iznenadnom noćnom napadu uništio vizantijski logor. Samo je mali deo vizantijske vojske uspeo da se spase i povuče, sa Jovanom, nazad u Lipljan[32], dok je veći deo pobijen na spavanju, poginuo u borbi ili se udavio u Sitnici. Ostaci vizantijske vojske su se iz Lipljana povukli ka Carigradu, a srpske snage su potom, preko Kosova i Metohije, upale na sever današnje Makedonije, opljačkale okolinu Skoplja, Gornji i Donji Polog, posle čega su opustošile oblast oko Vranja i vratile se u Rašku[32]. Vukanov upad u Vizantiju je primorao Aleksija da se, po treći put za samo tri godine, sa vojskom uputi na granicu prema Srbima. On je bez otpora ušao u porušeni Lipljan, u kome je primio Vukanove glasnike preko kojih je raški župan ponudio sklapanje mira i ranije obećane taoce. Vukan je, sa svojom pratnjom, potom došao u grad i zaključio, tokom 1094. godine, mirovni ugovor sa carem Aleksijem, kome je predao 20 talaca[32], među kojima su bili njegovi bratanci, sinovi župana Marka[5], Uroš i Stefan Vukan[32]. Ovaj ugovor je doneo mir na taj deo srpsko-vizantijske granice, jer tokom narednih desetak godina nema pomena o Vukanu i srpskim upadima u istorijskim izvorima. Istovremeno, pregovori koje je, u dva navrata, vodio sa Aleksijem svedoče o Vukanovoj snazi, jer je on prvi srpski vladar koji ravnopravno pregovara sa vizantijskim carem[7].
Tokom ovih dešavanja, istorijski izvori ćute o kralju Bodinu, što istoričari tumače time da je njegova moć opala nakon zarobljavanja[5] i da zbog toga napade na Vizantiju, u poslednjoj deceniji 11. veka, predvodi isključivo Vukan, iako su tokom prethodne zajednički vršili napade. U prilog ovome idu i vizantijski izvori koji u vezi sa Vukanovim spaljivanjem Lipljana 1093. godine daju i ocenu da je on „čovek koji je držao svu vlast u Dalmaciji“[32] tj. u tadašnjoj srpskoj državi. Sa druge strane, u „Letopisu Popa Dukljanina“ se navodi da je Bodin, posle zauzeća i vraćanja Drača Vizantiji, započeo sa napadom i opsadom Dubrovnika, koji je tada priznavao vizantijsku vrhovnu vlast. Ostali istorijski izvori ne donose potvrde o ovom napadu, osim par hronika iz poznog srednjeg veka[5], zbog čega mu istoričari prilaze sa velikom rezervom, jer „nema mogućnosti da se proveri koliko je realna osnova ovih legendarnih kazivanja“[5]. Ipak, pojedini istoričari smatraju da je do nje verovatno moglo doći[12][30], a njeno trajanje smeštaju u period od 1092. do 1094. godine.[12] Povod za napad na Dubrovnik su, prema Letopisu, bile unutrašnje borbe među Vojislavljevićima oko vlasti odnosno utočište, koje je grad pružio delu njegovih protivnika. Bodin je na kraju uspeo da zauzme grad[21], ali su njegovi srodnici pre toga otišli iz njega i preko Splita i Apulije, stigli u Carigrad. Izvesna potvrda Bodinove opsade Dubrovnika mogla bi biti i karta grada iz 12. veka, sačuvana u poznijim prepisima, na kojoj je, nasuprot Dubrovnika, prikazano utvrđenje pod nazivom Rocca di Bodino tj. Bodinova tvrđava,[12] čija se izgradnja pripisuje Stefanu, knezu Bosne, što bi mogla zapravo biti kula kralja Bodina, koju je, prema Letopisu, podigao Bodin posle zauzeća grada.
Prvi krstaški rat i smrt kralja Bodina[uredi | uredi izvor]
Poslednju deceniju 11. veka, u srednjovekovnoj Evropi, obeležio je početak krstaških ratova. Pod uticajem propovednika Petra Pustinjaka i sa blagoslovom pape Urbana II (1088—1099), velike mase sitnog plemstva, vitezova, ratnika, ali i običnog naroda, krenule su u Svetu zemlju da oslobode Hristov grob od nevernika. Već sa sabora u Klermonu (novembar 1095), na kome je doneta odluka o pohodu, veliki broj ljudi je sa Petrom krenuo ka Jerusalimu. Celim svojim putem preko Evrope, učesnici ovog Seljačkog krstaškog pohoda pljačkali su lokalno stanovništvo da bi došli do hrane i drugih potrepština, zbog čega su, gotovo konstantno, bili izloženi napadima. Tokom svog pohoda, oni su napali mađarski Zemun, spalili i opljačkali vizantijski Beograd, da bi kod Niša u sukobu sa vizantijskom vojskom stradala četvrtina krstaške vojske (oko 10.000 ljudi), dok su se njeni ostaci sakupili tek kod Bele Palanke, nakon čega su se uputili ka Sofiji, od koje su pod vojnom pratnjom sprovedeni do Carigrada. Sredinom 1096. godine, ka Svetoj zemlji su krenule i organizovane vojne jedinice, krećući se kako kopnom, tako i morem, a njihovo prvo odredište bio je Carigrad. Jedan deo krstaša kretao se, krajem godine, istočnom obalom Jadrana. Na njihovom čelu se nalazio grof Remon Tuluski (1094—1098, 1099—1105), jedan od vođa I krstaškog pohoda. Celim svojim putem krstaši su otimali hranu od lokalnog stanovništva, što je često dovodilo do otvorenih sukoba. Pored toga, pojedini krstaški odredi, koji bi se odvojili od glavnine vojske, postajali su meta pljačkaških bandi. Ovu grupu krstaša je, u zimu 1096/1097. godine, kralj Bodin primio i ugostio u svojoj prestonici, Skadru[5]. Tom prilikom se pobratimio sa njihovim vođom, Remonom Tuluskim, koji mu je poklonio bogate darove, dok je Bodin obećao da će obezbediti krstašima bezbedan prolaz kroz njegove zemlje[5]. Međutim, njihovi sukobi sa lokalnim stanovništvom su nastavljeni i pored Bodinovog obećanja.
Kralj Konstantin Bodin umire 1101. godine[7] (možda već u februaru/martu 1099. godine)[12] i sahranjen je, prema navodima Letopisa, u crkvi svetih Srđa i Vaha. Njegovom smrću, prestaje niz jakih zetskih vladara o kojima pišu strani izvori. Njegove naslednike pominje samo polulegendarni „Letopis Popa Dukljanina“, prema kome su Vojislavljevići tokom 12. veka bili u stalnom međusobnom sukobu oko vlasti. Sukobljenim stranama podršku su davale Raška odnosno Vizantija, zbog čega ova borba predstavlja i borbu dva neposredna suseda Zete oko uticaja u njoj, kao posledicu stalnih sukoba ove dve države i težnje raških velikih župana da se osamostale i prošire na račun Vizantije. Kraj vladavine Vojislavljevića Zetom doneće njihov srodnik i raški veliki župan, Stefan Nemanja, osvajanjem ostataka njihove države tokom devete decenije XII veka.
Treća srpska država — Raška Vukanovića[uredi | uredi izvor]
Početak 12. veka doneo je velike promene Balkanskom poluostrvu. Vizantijsko carstvo, posle gotovo osam decenija svojevrsnog građanskog rata i slabljenja države pod naletima Turaka i Normana, stabilizuje se pod vođstvom Aleksija Komnina i počinje obnovu svoje vlasti.[3] Kraljevina Zeta sa Bodinovom smrću 1101. godine gubi svog poslednjeg snažnog kralja, a njegovi naslednici na prestolu zavise isključivo od podrške koju im pružaju Raška ili Vizantija. Istovremeno, Mađarska država, predvođena kraljem Kolomanom (1096—1116), zauzima Hrvatsku 1102. godine, pod njen uticaj dolaze i primorski gradovi u Dalmaciji, a najkasnije u trećoj deceniji XII veka, pripaja sebi Bosnu[5]. Posle ovih proširenja, ona se okreće ka jugoistoku i Moravskoj dolini, čime dolazi u direktan sukob sa Vizantijom. Upravo ta borba predstavljala je glavno obeležje prve polovine XII veka, a raški župani, iako vizantijski vazali, gotovo redovno su u njoj učestvovali, kao mađarski saveznici, pokušavajući da se na taj način oslobode od Vizantije.
Unutrašnje borbe u Zeti i dolazak Uroša I na vlast u Raškoj[uredi | uredi izvor]
Posle Bodinove smrti, na vlasti se učvrstio njegov polubrat Dobroslav, koji je prema Letopisu, bio sin kralja Mihaila Vojislavljevića, iz njegovog drugog braka sa vizantijskom princezom. Protiv njega su, iz Carigrada, upućeni sinovi i unuci Mihailovog brata, Radoslava, koji su se iskrcali u Draču. Jedan od njih, Kočapar, iz Drača je otišao u Rašku, odakle je sa Vukanom upao u Zetu. Njihove snage su u borbi potukle Dobroslava, koji je zarobljen i poslat u Rašku, a Kočapar je postao novi kralj. Međutim, ni on se nije dugo zadržao na vlasti, pošto je Vukan planirao da za kralja dovede Vladimira Vojislavljevića, za koga se u Letopisu navodi da je bio unuk kralja Mihaila i sin njegovog najstarijeg sina Vladimira. Kočopar se povukao u Bosnu i oženio se ćerkom bosanskog bana[21] (u vezi dešavanja sa početka devete decenije 11. veka, pisac Letopisa jasno navodi da je Bosnom vladao knez[21]), a kasnije je poginuo u borbama, u Zahumlju. Novi kralj je, godinu ili dve dana posle Bodinove smrti (1102/1103. ili već 1100/1101[33]), postao njegov bratanac Vladimir, uz podršku raškog župana Vukana, čijom se ćerkom oženio. On se pomirio sa svojom braćom i doneo mir u državu, a njegov stric i nekadašnji kralj Dobroslav, iz Raške je prebačen u zetsku tamnicu[21].
Pored širenja svog uticaja u Zeti, Vukan je u proleće 1106. godine ponovo upao u Vizantiju.[4] On je verovatno pokušao da iskoristi novi normanski pohod koji se spremao[h] i uspeo je da u jednoj bici ponovo potuče vizantijsku vojsku predvođenu Jovanom Komninom[32]. Bez obzira na to, rat je okončan u novembru iste godine,[4] tako što je Vukan ponovo predao taoce caru Aleksiju[32]. Posle ovoga, o njemu više nema podataka u izvorima, a današnji istoričari smatraju da je umro između 1112. i 1115. godine[7] ili možda već 1112. godine.[12] Dešavanja koja su usledila neposredno nakon njegove smrti, nisu poznata, ali je izvesno da je među Vukanovićima došlo do borbe oko vlasti u kojoj je jedan od poraženih bio i Zavida, koji se sklonio u Zetu, gde mu se, oko 1113. godine, rodio najmlađi sin, Stefan Nemanja. Pitanje njegovog porekla i danas je otvoreno, zbog čega jedni smatraju da je bio Vukanov sin, drugi da je on bio Vukanov bratanac Stefan Vukan, dok treći smatraju da je bio sin Uroša I.
Izvesno je da vlast u Raškoj, vrlo brzo posle Vukanove smrti dolazi u ruke njegovog bratanca Uroša I, koji se gotovo dve decenije ranije, našao među srpskim taocima, predatim vizantijskom caru. Način na koji je on došao na vlast, bilo kao direktan naslednik župana Vukana, bilo kao pobednik u borbama koje su usledile, ostaje nepoznat.
U isto vreme, dolazi i do promene vlasti u Zeti. Prema piscu Letopisa, Bodinova udovica Jakvinta je posle dvanaestogodišnje vladavine kralja Vladimira (1114/1115. ili već 1112/1113[33]) organizovala zaveru u kojoj je prvo otrovan kralj Vladimir, a potom je u tamnici Dobroslav oslepljen i kastriran, posle čega je zatvoren u samostan svetih Srđa i Vaha na Bojani. Novi kralj postao je Bodinov i Jakvintin sin Đorđe, koga je, tokom druge godine vladavine (1115/1116. ili već 1113/1114[33]), zbacila vizantijska vojska predvođena Kalojovanom Kumanom (pojedini istoričari smatraju da je reč o sinu tadašnjeg vizantijskog cara Aleksija i budućem caru, Jovanu II).[12] Đorđe je pobegao u Rašku, a Vizantinci su za novog vladara postavili Grubešu, unuka Mihailovog brata Radoslava. Tokom sedme godine njegove vladavine (1121/1122. ili već 1119/1120[33]), uz pomoć raške vojske, najverovatnije Uroša I, Đorđe upada u Zetu i u bici kod Bara pobeđuje vojsku kralja Grubeše, koji je poginuo u borbi.
Prvi rat Mađara i Srba protiv Vizantije[uredi | uredi izvor]
Novi vizantijski car, posle smrti cara Aleksija 1118. godine, postaje njegov sin Jovan II Komnin (1118—1143), koji je, po ocenama savremenika bio najveći vladar među Komninima.[3] Njegove snage su 1122. godine uništile Pečenege i raselile ih širom Vizantije, čime je okončana njihova poslednja velika ofanziva i oni više nisu predstavljali pretnju po Vizantiju. U to vreme knez Dubrovačke republike je bio Savin (1123—1126), dok se kao naredni knez, čije ime je ostalo sačuvano u dubrovačkim analima, spominje Petar, koji je bio knez od 1151. do 1153. godine.
Gotovo je nepoznato šta se dešavalo u Raškoj, tokom većeg dela treće decenije 12. veka. „Letopis Popa Dukljanina“ navodi da je Đorđev rođak i protivnik Gradihna, našao utočište u Raškoj i oženio se ćerkom raškog velikog župana. On potom pominje njegovog brata, koji je kao vlastelin kralja Đorđa, upao u Rašku, zauzeo Onogošt i mnoge druge županije[21]. Kasnije je, po njegovom savetu, i sam Đorđe upao u Rašku, zauzeo je i opljačkao, a iz tamnice je oslobodio župana Uroša, koga su zatvorili njegovi rođaci, posle čega ga je vratio na vlast. O promenama vlasti u Raškoj, govore i mađarski izvori, prema kojima je 1126. godine, kralj Ištvan II (1116—1131) upao u Rašku i zarobio tamošnjeg velikog župana.[12]
Treća decenija XII veka, donela je veliko zaoštravanje u mađarsko-vizantijskim odnosima. Tadašnjeg kralja Ištvana II, pokušao je da svrgne sa vlasti, njegov stric, Almoš, koji se posle ovog neuspeha sklonio u Vizantiju. Supruga tadašnjeg cara, Jovana II, Irina, bila je mađarska princeza iz dinastije Arpada, sestra od strica Almoša i Ištvanovog oca, kralja Kolomana.[34] Sam Almoš, kao i njegov sin Bela (II), oslepljeni su po naređenju kralja Kolomana, nekoliko godina pre njegove smrti, 1116. godine. On je posle odlaska u Vizantiju prešao u pravoslavlje i promenio ime u Konstantin,[12] a o poverenju koje je Jovan imao u njega, govori podatak da ga je postavio za upravnika jedne oblasti u Makedoniji.[12] Sam Ištvan je njegov boravak u Vizantiji smatrao pretnjom po njegovu vlast i tražio je od Jovana da mu preda Almoša, što je ovaj odbio[35]. Sukobljeni interesi (Mađarska je težila širenju niz Moravsku dolinu, dok je Vizantija želela da povrati Srem, koji je izgubila pola veka ranije) i boravak mađarskog pretendenta i njegovih pristalica u Vizantiji, bili su dovoljan razlog za rat dve države koji je buknuo 1127. godine. Nije isključeno i da su smene vlasti u Raškoj bile zapravo sukob uticaja dva moćna suseda, koji su nastojali da obezbede sebi saveznike u predstojećem ratu, kao što su sugerisali neki istoričari.[12]
Veliki rat je otpočeo mađarskim napadom na vizantijski Beograd. Grad je zauzet i razoren, a kamenje iz Beogradske tvrđave je prebačeno preko Save i od njega je podignuto Zemunsko utvrđenje[35]. Mađari su potom prodrli niz Moravsku dolinu, zauzeli Niš, posle čega su krenuli na istok, osvojili Serdiku i na kraju stigli do Filipolja. Istovremeno, raški veliki župan Uroš I, podigao je ustanak i napao vizantijski garnizon u utvrđenom Rasu. Vizantijske snage su pobeđene, a sam Ras je spaljen, zbog čega je njegov zapovednik Kritopal, po naređenju cara Jovana, obučen u žensku odeću i na magarcu sproveden gradskim trgom[35]. Međutim, Vizantinci su uspeli da potisnu Mađare, tako da su borbe nastavljene na Dunavu, oko Beograda, Braničeva i Harama. Mir je na kraju sklopljen 1129. godine i prema njemu je potvrđeno stanje koje je postojalo pre početka rata. Sklapanje mira sa Mađarima, omogućilo je Jovanu II da se okrene Raškoj, koja se pobunila protiv Vizantije. Nadmoćnija vizantijska vojska upala je i opljačkala Rašku[36], a Urošev pokušaj da joj se suprotstavi, završio se potpunim porazom. Vizantija je obnovila svoj suverenitet, a veliki broj srpskih zarobljenika, Jovan II je preselio u Malu Aziju, u oblast oko Nikomedije[36]. Njihova naselja u tom kraju, postojala su i početkom 13. veka[5][7], što svedoči o broju Srba koji su preseljeni. Neki istoričari pretpostavljaju da se prilikom sklapanja mira 1129. godine, jedna od odredbi ticala i slanja pomoćnih odreda odnosno obaveze raških župana da svom suverenu, vizantijskom caru, šalju 2000 vojnika za rat u Evropi i 300 vojnika za rat u Aziji.[12]
Posle ovog poraza, srpsko-mađarsko savezništvo je utvrđeno i vezom između dve vladajuće dinastije, Vukanovića i Arpada. Tokom 1129. ili 1130. godine[5], dogovoren je brak između Uroševe ćerke Jelene i naslednika Ištvana II, slepog Bele (II) (1131—1141). Već 1131. godine, Ištvan je preminuo i Bela je postao novi kralj, a Jelena nova kraljica. Zajedno sa njom, na mađarski dvor je došao i njen brat Beloš i njih dvoje će, u narednim decenijama, biti veoma uticajne osobe u Mađarskoj[5]. Državni sabor kraljevine Mađarske, održan je 1132. godine u Aradu i na njemu se, uz Belu, pojavila i Jelena, sa njihovim novorođenim sinom i prestolonaslednikom Gezom (II). Tokom sabora, pohvatani su i pobijeni Belini protivnici među vlastelom (njih 68[37]), a značajnu ulogu u ovome odigrala je i sama kraljica Jelena. Ovaj događaj je ostavio veliki trag među Mađarima, o čemu svedoči i njegovo predstavljanje u Mađarskoj ilustrovanoj hronici, nastaloj oko 1360. godine.
U Zeti se Bodinov sin Đorđe, posle vraćanja Uroša na vlast u Raškoj, okrenuo razračunavanju sa svojim rođacima, što je na kraju dovelo do vizantijske vojne intervencije iz Drača. Prvo pod vođstvom izvesnog Pirigordija, a potom pod gospodinom Aleksijem Kontostefanom[21], vizantijske snage su, posle dužih borbi, uspele da pobede i zarobe Đorđa u Oblunu, na Skadarskom jezeru. Novi kralj postao je Gradihna, zet jednog raškog župana, sin kneza Branislava, koji je, prema Letopisu, bio sin rođenog brata kralja Mihaila, Radoslava. Sam Đorđe je odveden u Carigrad i zatvoren u tamnicu, u kojoj je i umro. Prema navodima Jakova Lukarevića, dubrovačkog pisca iz 16. veka koji je svoje delo zasnovao na „Letopisu Popa Dukljanina“, Đorđe je svoj život okončao u tamnici koja se nalazila u sklopu carskog dvora Komnina u kvartu Vlaherni, koja se nalazila u severozapadnom delu vizantijskog Carigrada. Reč je verovatno o Anemovoj kuli, smeštenoj u sklopu Vlahernskog bedema.
Raški veliki župan Uroš I, pored Jelene i Beloša, imao je bar još troje dece, sinove Uroša (II) i Desu, kao i ćerku Mariju. Ime njegove supruge nije poznato, iako se u nekim srpskim rodoslovima pominje da je u pitanju bila francuska princeza Ana ili Katarina,[12] zapadni izvori ne pominju ovakav brak.[12] Sa druge strane, u jednom zapisu češkog vojvode Sobjeslava I (1125—1140) iz 1134. godine, pominje se mogućnost sklapanja braka između Konrada II Pšemisla od Znojma i Uroševe ćerke Marije[7], koji je kasnije zaključen.[12] Njen portret je očuvan u rotondi svete Katarine u Znojmu, a njen sin Konrad (II) je bio češki vojvoda (1189—1191).
Prve godine '40-ih godina XII veka, dovele su nove vladare na vlast u balkanskim zemljama. Kralj Mađarske, slepi Bela II, preminuo je 1141. godine, a novi kralj je postao njegov maloletni sin (rođen oko 1130) Geza II (1141—1162), koga je vaspitavao njegov ujak Beloš. U ovo doba, preminuo je i poslednji zetski kralj, Gradihna, posle celih jedanaest godina vladavine i sahranjen je u samostanu svetih Srđa i Vaha, na Bojani. Nasledio ga je sin Radoslav, sa braćom Jovanom i Vladimirom. Vizantijski car Jovan II Komnin, preminuo je 08.04. 1143. godine. Novi car je postao njegov najmlađi sin Manojlo (1143—1180), pošto su stariji sinovi Aleksije i Andronik preminuli tokom epidemije 1142. godine, dok je sam Jovan na samrti dao prednost Manojlu u odnosu na njegovog starijeg brata Isaka. Raški veliki župan Uroš I, umro je 1144. ili 1145. godine,[12] jer se već 1146. godine, kao vizantijski vazal, pominje njegov najstariji sin Uroš II[7].
Posle očeve smrti, knez Radoslav (pisac Letopisa ga pominje sa titulom kneza, za razliku od njegovog oca koga pominje sa titulom kralja[21], što su istoričari protumačili time da se Radoslav odrekao kraljevske titule u korist Vizantije[38]) je otputovao u Carigrad kod cara Manojla, koji mu je dao celu zemlju da njome gospodari kako je ranije držao njegov otac[21]. Tokom vladavine Radoslava i njegove braće, došlo je do pobune u delovima Zete i Travuniji, u kojima je na vlast doveden, sin župana Uroša I, Desa. Vojislavljevići su pod svojom kontrolom zadržali primorski pojas od Kotora do Skadra i iz tog područja su započeli ofanzivu, tokom koje su uspeli da povrate izgubljene oblasti.
Drugi rat Mađara i Srba protiv Vizantije[uredi | uredi izvor]
Na međunarodnom planu, došlo je do novog zaoštravanja odnosa između Normana i Vizantije, ali i stvaranja širih saveza oko njihovog sukoba. Manojlo se povezao sa nemačkim kraljem Konradom III (1138—1152), dok je u savez sa Normanima kasnije ušao francuski kralj Luj VII (1137—1180). Drugi krstaški pohod, 1147. godine, u kome su Konrad i Luj uzeli učešće, vezao je ruke vizantijskom caru, kroz čije zemlje su krstaši prolazili i pravili štetu, a među njima su se čak javile i ideje o napadu na sam Carigrad.[3] Ovaj pohod se završio potpunim neuspehom, a njegovi glavni dobitnici bili su Seldžuci (protiv kojih je i bio uperen), ali i normanski kralj Rožer II (1130—1154). On je u jesen iste godine zauzeo Krf, a potom Korint i Tebu. Ovo je predstavljalo veliki udarac vizantijskoj ekonomiji, jer su ova dva grada bili središta proizvodnje svile (Rožer je čak vizantijske majstore prebacio na Apeninsko poluostrvo) i najbogatiji gradovi u Grčkoj.[3] U narednim godinama, vizantijsko-nemačkom savezu priključila se Mletačka republika, koja je pomogla Manojlu da ponovo zauzme Krf 1149. godine, dok su se savezu oko Rožera II, priključile Mađarska i Raška. Tokom ovog perioda, Beloš Vukanović je bio jedna od glavnih ličnosti tadašnje Mađarske. On je 1142. godine postao ban, 1145. godine i palatin tj. upravnik dvora, a 1146. godine je uspešno suzbio nemačke napade na Mađarsku[7].
Manojlo Komnin se tokom 1149. godine pripremao da otpočne invaziju na normansku Siciliju. Tokom ovih priprema, on je dobio obaveštenja o savezima koji su u Evropi (savez Normana sa Srbima i Mađarima) i Aziji (savez Jakuba Arslana sa ikonijskim sultanom Masudom I (1116—1156)) sklopljeni protiv Vizantije[35], kao i o tome da su Srbi iz Raške, iako nominalno vizantijski vazali, otpočeli sa napadima na druge, „njima susedne zemlje koje su bile pod Romejima (Vizantincima)“[36]. Vizantijski izvori ne daju preciznije podatke o kojim zemljama je reč, ali se smatra da je reč o susednim srpskim oblastima, koje su, kao i Raška, priznavale vrhovnu vlast vizantijskog cara. Najverovatnije se radilo o Travuniji, Gornjoj Zeti i Zahumlju.[12] Vizantijski car je odustao od invazije na Siciliju i pokrenuo svoje snage ka Raškoj. Prvo je zauzeo Ras, u kome je ostavio vojnu posadu sa svojim srodnikom sevastoipertatom Konstantinom Anđelom na čelu. Potom je zauzeo oblast Nikavu (verovatno Gornji Ibar) sa svim utvrđenjima[35], posle čega je došao do Galiča, na zapadnim obroncima Kopaonika, kod sela Sočanice. Njegova posada je odbila da se preda Manojlu, zbog čega su Vizantinci otpočeli sa opsadom i posle tri dana su na juriš zauzeli utvrđenje[35]. Tokom ovog vremena, Uroš II se nije upuštao u otvorenu borbu, ali su njegove snage stalno napadale vizantijske odrede. Vizantijski car je pokušao da uvuče glavninu Uroševih snaga u otvorenu bitku i zarobi ga, ali do toga nije došlo i on je, na kraju, morao da se zadovolji spaljivanjem Uroševog dvora. Vizantijske snage su se posle toga povukle iz Raške, a srpski zarobljenici su raseljeni širom Vizantije[35].
Manojlo je, krajem leta iduće godine (1150), započeo novi pohod protiv Raške. On je bio obavešten da će Srbi dobiti pojačanje iz Mađarske, zbog čega je pokušao da ga presretne i uništi pre spajanja dve vojske. Tačan pravac vizantijskog kretanja nije precizno utvrđen, a Jovan Kinam navodi da se vojska okupila u Nišu i uputila preko Longomira (Lugomira) i u blizini Save okrenula ka Drini, za koju kaže da izvire negde odozgo i odvaja Bosnu od ostale Srbije[35]. On takođe dodaje i da Bosna nije potčinjena arhižupanu Srba[35], a iz drugih izvora je poznato da njom, u to doba, vlada, mađarski vazal, ban Borić.
Vizantinci nisu uspeli da spreče spajanje dve vojske, iako su imali manjih okršaja sa mađarskim odredima. Do velike bitke, došlo je krajem jeseni, po velikom snegu koji je otežavao borbu[c], na reci Tari (mišljenja su podeljena oko toga da li je reč o Tari u Srbiji, kod Valjeva[5][7] ili o Tari u Crnoj Gori).[12] Manojlo Komnin je pokušao da ratnim lukavstvom stekne prednost na bojištu, jer se susreo sa bezbrojnim mnoštvom dobro naoružanih Dalmata[35], koji su se nalazili sa druge strane reke. Bitka je otpočela ujutru, a na njenom početku, strašno prebledeli[35] vizantijski izviđači su isprekidanim glasom[35] javili caru da je na drugoj obali reke veoma brojna vojska postrojena u falange i da u njoj, pored Srba, ima mađarske konjice, Halisija (koji su živeli u Sremu) i Pečenega.
Prva faza bitke pripala je Vizantincima, koji su potisnuli združenu srpsko-mađarsku vojsku u povlačenje i uspeli su da zarobe župane Grdešu (koga pominju i drugi izvori[č]) i Vučinu. Međutim, u drugoj fazi bitke pojedini delovi vizantijske vojske, predvođeni između ostalih Gifardom i Mihailom Vranom, su zapali u očevidnu opasnost[35] u pokušaju da sustignu i unište srpsko-mađarske snage. Tek je ulazak samog Manojla Komnina u borbu, doneo pobedu Vizantincima. Prema rečima vizantijskih pisaca, on je u dvoboju savladao i zarobio arhižupana Vakhina[35], za koga se smatra da je bio zapovednik mađarskih pomoćnih odreda.[34] Bitka je ovime okončana, jer je Manojlo, na nagovor svojih zapovednika, ali i samog Vakhina, odustao od dalje borbe i dopustio Srbima i Mađarima da se povuku sa bojišta.
U vizantijski logor su posle bitke došli Uroševi izaslanici koji su zatražili mir od vizantijskog cara. Prema njegovom zahtevu, u logor je kasnije došao i sam Uroš II. On je sa Manojlom sklopio mir po kome se Raška ponovo potčinila Vizantiji, a njegove vazalne obaveze su se povećale sa 300 na 500 vojnika za vizantijske ratove u Aziji, dok je na snazi ostala stara obaveza o slanju kontingenta od 2.000 vojnika za ratove po Evropi[35].
Već naredne godine (1151), Manojlo Komnin je pokušao da iskoristi zauzetost kralja Geze II borbama među Rusima i napadne kraljevinu Mađarsku, u znak odmazde za pomoć koju je pružena Raškoj prethodne godine. Vizantijske snage su opustošile Srem i zauzele Zemun, nakon čega su se povukle nazad preko Save. Mađarske snage predvođene Belošem, nisu se upustile u borbu sa Vizantincima, već su pokretom ka Braničevu, napravile varku vizantijskoj vojsci, koja se povukla od same granice kod Beograda, ka gradu, da bi ga zaštitila od mađarskog napada, do koga nije došlo. Izgleda da su u ovom vizantijskom pohodu učestvovali i srpski pomoćni odredi iz Raške. O ovome svedoči Manojlov savremenik Mihailo Solunski koji navodi da je srećan ishod ovog pohoda za njih bio nesrećan jer desnice svoje i to kopljima naoružane, digoše na prijatelje i saveznike[39]. Iz njegovog govora u čast cara Manojla Komnina, može se zaključiti da Uroš nije poslao caru pomoćne odrede kada je to od njega 1151. godine zatraženo, već je to učinio tek kada se vizantijska vojska umesto prema Mađarskoj, uputila prema Raškoj.[34]
Sukob dve države ovime nije bio okončan, tako da je iduće godine došlo do koncentrisanja snaga u pograničnoj zoni, ali nije došlo do borbi. Manojlo se i 1153. godine spremio za rat protiv Mađara, ali su ga, na putu ka granici, u Serdici presreli Gezini izaslanici koji su od njega zatražili mir. On je prihvatio njihov zahtev, posle čega je svoje snage okrenuo protiv Raške. Nije poznat razlog njegovog novog pohoda na Rašku, ali je verovatno došlo do obnove saradnje Srba i Mađara protiv Vizantije. Raški veliki župan Uroš II[34][5][7] (po nekima, radilo se o Desi)[12] se nije upustio u borbu sa Vizantincima, već je ponovo prihvatio vazalne obaveze.
Iste godine, pogranična oblast prema Mađarskoj, dodeljena je na upravu carevom starijem bratu Androniku (I) (1183—1185). On se vrlo brzo povezao sa mađarskim kraljem kome je obećao tu pograničnu oblast, ako mu pomogne da svrgne Manojla i dođe na vlast. Geza II je za 1154. godinu spremao veliku ofanzivu protiv Vizantije i okupio je veliku vojsku, u kojoj su se pored njegovih, nalazile i snage njegovih saveznika (Čeha, Saksonaca i drugih[35]) i vazala (među kojima se našao i ban Bosne Borić). Andronikova zavera je otkrivena u Vizantiji i on je uhapšen, dok je Geza II otpočeo napad na Vizantiju opsadom Braničeva. Sama vest da se car Manojlo približava gradu, bila je dovoljna da Mađari prekinu opsadu i krenu da se povlače. Jedno odeljenje vizantijske vojske, za koje se navodi da je najhrabriji deo (Manojlove) vojske[35], pod komandom Vasilija Cinciluka, poslato je da preseče put Boriću,egzarhu dalmatske (srpske)[34] zemlje Bosne[35], ali je greškom napalo glavninu mađarske vojske i potučeno je do nogu. Prilike na granici je dodatno iskomplikovala zavera u samom Beogradu da se grad preda Mađarima. Međutim, vizantijske snage su uspele da spreče predaju grada i odbrane svoju severnu granicu. Početkom iste godine preminuo je Rožer II, a već 1155. godine zaključen je mir između Mađarske i Vizantije kojim je potvrđena dotadašnja granica, Vizantija je dobila ratnu odštetu i njime su, za nekoliko narednih godina, okončani sukobi.[34]
Raška pod uticajem Manojla Komnina[uredi | uredi izvor]
Tokom 1155. godine[34][5][7] (po nekima već 1153),[12] došlo je do smene vlasti u Raškoj. Uz podršku Mađarske[12][39], novi župan postao je Urošev najmlađi brat Desa. Ova promena je dovela do sukoba u samoj državi, jer su i Uroš i Desa uživali podršku jednog dela plemstva. Njihov sukob je okončao sam Manojlo, pred koga su, kao svog suverena, izašli srpski župani. On je na vlast vratio Uroša II, a Desi je na upravu dodelio oblast Dendru[dž]. U sklopu svojih vazalnih obaveza, srpski pomoćni odredi su učestvovali 1160. godine, u vizantijskom pohodu protiv Ikonijskog sultanata pod vođstvom Kilidž Arslana II (1156—1192). Ovaj pohod i oni koji su usledili, primorali su Arslana da dođe u Carigrad 1162. godine i prihvati obavezu slanja pomoćnih odreda Manojlu.[3]
Mađarski kralj Geza II, umire 31.03. 1162. godine, a u državi počinje građanski rat među njegovim srodnicima oko vlasti. Nasledio ga je sin Ištvan III (1162—1172), ali su i Gezina braća, Vladislav i Ištvan, koji su se nalazili u Vizantiji, polagala pravo na presto. Već u leto iste godine, Ladislav II (1162—1163) je postao kralj, ali on umire početkom 1163. godine, tako da se sukobi nastavljaju. Njegovog brata Ištvana IV (1163—1165) podržavali su Beloš i Borić,[12] ali i sam Manojlo Komnin, pošto je bio oženjen njegovom bratanicom Marijom.
U ovom periodu, Manojlo se okrenuo sređivanju prilika u Raškoj. On je 1162. godine svrgnuo sa vlasti velikog župana Primislava (Prvoslava)[35], za koga se smatra da je zapravo Uroš II.[12] Njegovo ime pominje samo vizantijski hroničar Jovan Kinam,[34] koji dodaje da je on ranije dizao ustanak i postupao po sopstvenom nahođenju i zbog toga zamalo nije dospeo dotle da od cara bude svrgnut sa vlasti, ali ponovo zadobivši njegovu naklonost, ostade na istom položaju[35]. Svrgnutom županu je Manojlo dodelio na upravu plodnu i bogatu oblast, a za novog vladara Raške je postavio njegovog brata Beloša[35]. On se posle kraće vladavine povukao sa vlasti i otišao u Mađarsku[35], u kojoj je kasnije umro[35]. Na njegovo mesto, Manojlo je postavio njegovog brata Desu (1162. ili 1163), koji se obavezao da će poštovati svoje vazalne obaveze i vratiti caru Dendru[35].
Njegova vladavina nije dugo potrajala, jer ga je već 1163. ili 1165. godine[š] Manojlo zbacio sa vlasti. Razlozi za njegovo svrgavanje bile su njegove veze sa Mađarima i pokušaji da se poveže sa Nemcima ženidbom, ali i to što nije vratio caru Dendru i odugovlačio sa slanjem pomoćnih odreda na okupljanje vizantijske vojske u Niš[35]. Njegova dalja sudbina nije preciznije utvrđena. Jovan Kinam navodi da je sproveden u Carigrad i zatvoren u tamnicu, u sklopu dvora (verovatno Anemov zatvor u Vlaherni). Mavro Orbini navodi da se on vratio u Trebinje u kome je umro, nakon čega je sahranjen u crkvi svetog Petra u Polju. Kasnija arheološka istraživanja su u crkvi otkrila postojanje ktitorskog groba u njoj, koji bi mogao da bude i Desin[5][7]. Sa druge strane, neki istoričari sumnjaju u ovu vest i smatraju da se on povukao u Mađarsku,[12] jer se u kasnijim izvorima (iz 14. veka) pominje da je mađarski kralj Ištvan III, 1168. ili 1169. godine, udao njegovu ćerku za Leonarda, kneza Osora i sina mletačkog dužda Vitala II Mikelija (1156—1172).[12]
U ovo doba sa političke scene nestaju i Beloš i Borić, koji su podržavali poraženog Ištvana IV u borbama oko mađarskog prestola. Beloš se u izvorima poslednji put javlja 1163, a umro je pre 1198. godine, kada se u jednom pismu pominje kao pokojni[7]. On je podigao veliki benediktinski samostan posvećen svetom Stefanu u mestu koje se nazivalo Keve, u današnjem Sremu. Sam samostan je tokom vekova nestao, ali se samo mesto po njemu i danas naziva Banov manastir odnosno Banoštor. Sa druge strane, već 1163. ili 1164. godine Borić je preminuo.[12] Ne zna se da li je u to doba još bio ban Bosne, ali su već 1165. godine Bosna, nekadašnja Hrvatska i dalmatinsko primorje sa gradovima Trogirom, Šibenikom, Splitom, Doklejom, Skradinom i Ostrovicom[35], postali deo Vizantije. Njegovo poreklo nije preciznije utvrđeno[aa], ali se zna da su njegovi potomci, do sredine XIV veka, imali posede u Slavoniji, oko današnje Požege.[12]
Posle Desinog svrgavanja, nema preciznih informacija o zbivanjima u samoj Raškoj. Zna se, na osnovu vizantijskih izvora, da su srpski pomoćni odredi učestvovali u vizantijskoj vojsci, u pohodima protiv Mađara 1165. (kod Zemuna) i 1167. godine (u Sremu)[5][7]. Takođe se pominje i da je vizantijska vojska u svom pohodu ka Jadranu 1165. godine, prošla kroz zemlju Srba[35] tj. Rašku, ali je još iste godine došlo do približavanja među Srbima i Mađarima protiv Vizantije. Međutim, nije došlo do otvorene pobune, usled brzog pokreta vizantijskih snaga ka granici[35]. Iduće godine (1166) je usledio veliki mađarski napad na Srem koji je držala Vizantija, a u borbama koje su usledile, nema pomena o učešću srpskih pomoćnih odreda. Vizantijski intelektualac i kasniji patrijarh, Mihailo Anhijalski (1170—1178) u svom govoru o dešavanjima 1166. godine govori o pokušaju stvaranja srpsko-mađarskog saveza, koji je Manojlo osujetio smenom raškog velikog župana. Savremeni istoričari, smeštaju ovu promenu vlasti u vreme između 08.04. i 31.08. te godine.[34]
Tokom ovih dešavanja, na vlast u Raškoj došao je Tihomir, najstariji sin Zavide, nepoznatog[ab] plemića iz dinastije Vukanovića, koji je srodnički bio povezan sa poslednjim Vojislavljevićima, koji su vladali Dukljom. Njega je 1168. ili još 1166. godine[av], zbacio sa vlasti njegov najmlađi brat Stefan Nemanja, čijim dolaskom na vlast počinje nova epoha u istoriji Srba.
Srpska kultura u prednemanjićkom dobu[uredi | uredi izvor]
Srpsku kulturu, tokom prvih pet vekova boravka na Balkanskom poluostrvu, karakteriše relativno oskudno kulturno nasleđe, u poređenju sa poznijim epohama, kako srednjeg veka, tako i drugih doba. Bez obzira na to, tokom ovog perioda došlo je do razvoja jezika i stvaranja zasebne srpske redakcije staroslovenskog jezika, a pored prepisivačke književnosti, javljaju se i prva dela autorske i hagiografske književnosti. Pored toga, na polju arhitekture, podižu se sakralne građevine pod uticajem kako Vizantije (Makedonska renesansa), tako i tekovina iz zapadne Evrope (Karolinška renesansa), u njima se razvija freskoslikarstvo, a srpski vladari počinju da podižu zadužbine, od kojih su neke opstale do danas.
Jezik[uredi | uredi izvor]
Posle dolaska na Balkan, govor Srba i drugih Južnih Slovena je nastavio da se razvija nezavisno od ostalih slovenskih zajednica. Fond reči koji su oni prihvatili od starosedelaca je poprilično ograničen[5], a uglavnom se odnosi na termine vezane za stočarstvo u planinskim predelima[5], dok su u susednim neslovenskim govorima (albanski i rumunski[5]) jasno primetne slovenske reči, kako one vezane za zemljoradnju, tako i one vezane za mnoge druge ljudske delatnosti[5]. Na polju toponimije, primetno je da većina reka, koje spadaju u grupu većih i srednjih po veličini, danas nosi slovenizirane oblike njihovih antičkih (rimskih) imena[5] (npr. Dunav (Danuvius), Sava (Savus), Drina (Drinus), Timok (Timacus), Una (Oineus), Bosut (Basuntius) i druge), koja vrlo verovatno potiču još iz predrimskog vremena[5]. Kada su u pitanju nazivi gradova, situacije je sasvim drugačija[5]. Uz izuzetak primorskih gradova, u kojima se romansko stanovništvo održalo i koji su većinom zadržali svoja stara imena (npr. Ulcinj (Ulcinium), Budva (Butua), Risan (Risinum), Ston (Stamnes) i drugi), u unutrašnjosti Balkana gotovo da se nisu održali stari nazivi, osim u retkim slučajevima (npr. Niš (Naissus), Lipljan (Ulpiana), Ras (Arsa), Sisak (Siscia) i drugi).
Stvaranje staroslovenskog jezika u sedmoj deceniji 9. veka i njegovo širenje među Južnim Slovenima, krajem istog veka, posle propasti Moravskopanonske misije, doneli su Srbima prvi književni jezik. Tokom narednih vekova, taj jezik je nastavio da se razvija, pod uticajem ljudi koji su ga pisali i unosili u njega neke crte svog govora. U sačuvanim spomenicima sa kraja X i početka 11. veka, javljaju se prve jezičke crte, za koje bi se moglo reći da su karakteristika srpskog jezika. Najstariji nađeni spomenici tog tipa pisani glagoljicom su[40]:
dok su najstariji sačuvani spomenici na ćirilici[40]:
- Temnićki natpis (X—XI vek)
- Humska ploča (X—XI vek)
- Ploča sudije Gradiše (12. vek)
- Natpis na ploči u Policama kraj Trebinja (druga polovina 12. veka)
Ove promene u staroslovenskom jeziku, dovešće do stvaranja zasebnih južnoslovenskih redakcija staroslovenskog jezika.
Smatra se da je proces stvaranja srpske redakcije, tekao tokom XI i XII veka, da bi bio okončan u drugoj polovini XII veka, tako da su najstariji sačuvani spomenici pisani srpskom redakcijom staroslovenskog jezika Miroslavljevo (oko 1185) i Vukanovo jevanđelje (1197—1199).
Književnost[uredi | uredi izvor]
Glavna crta književnosti, među Južnim Slovenima posle primanja hrišćanstva, bila je prevodilačka književnost, ali je do danas ostao očuvan vrlo mali broj južnoslovenskih rukopisa starijih od 13. veka. Smatra se da je veliki broj ovih rukopisa nestao u poslednjim godinama 12. veka, tokom obnove vizantijske vlasti nad većim delom Balkanskog poluostrva, što je bilo praćeno uništavanjem slovenskih rukopisa[5] i nastojanjima da se sprovede helenizacija tih predela[5]. Na osnovu sačuvanih spisa iz tog doba, ali i jezičkih crta u slovenskim tekstovima iz XIII i 14. veka koji su sačuvani, može se zaključiti da je od dolaska učenika Ćirila i Metodija na Balkan, krajem 9. veka, pa do stvaranja jakih slovenskih nacionalnih država krajem XII veka, postojao kontinuitet slovenske pismenosti i njenog razvoja na Balkanskom poluostrvu[5]. Dela Nemanjinih sinova Stefana i Rastka (Save) ukazuju da im je na raspolaganju bio čitav niz prevedenih vizantijskih tekstova, ne samo strogo biblijskog karaktera, već i druga teološka dela, poput „Lestvice“ Jovana Sinajskog (Lestvičnika). Tokom ovog perioda, javljaju se i apokrifni tekstovi sa temama iz Starog ili Novog zaveta i oni nisu poseban žanr već samo varijanta kanonske biblijske literature sa više elemenata fantastike[5]. Za ovaj tip tekstova se često vezuje pogrešna ocena da je reč o tekstovima bogumilskog karaktera[5], jer u njima ima srazmerno malo bogumilskih ideja[5]. Prema rečima Dimitrija Bogdanovića:„U mnogima od njih nema ničeg jeretičkog, pogotovu ne dualističkog i bogumilskog[5]“, a nisu zastupljeniji čak ni tamo, gde bi se to, na osnovu netačne hipoteze o njihovom bogumilskom karakteru, moglo očekivati, kao na primer u srednjovekovnoj Bosni[5].
Najznačajnije književno delo prednemanjićkog doba je svakako „Letopis Popa Dukljanina“ (u originalu Regnum Slavorum tj. Kraljevstvo Slovena, poznat i kao Barski rodoslov)[41], koji se zapravo sastoji iz tri različita dela[5]:
- Libellus Gothorum odnosno gotsko-slovenska hronika vladara do 10. veka (smatra se da je mogla nastati već krajem X veka)
- Legenda o svetom Jovanu Vladimiru, koja je zapravo skraćena verzija njegovog, danas izgubljenog, žitija (smatra se da je mogla nastati već u trećoj deceniji 11. veka)
- Letopis vladara Duklje tokom XI i XII veka
koji su uklopljeni u jednu celinu, krajem XII veka[5]. Delo je izvorno napisano na slovenskom jeziku, sa koga je potom prevedeno na latinski jezik, a danas je sačuvano u dve verzije[5]:
Njegov autor je anonimni latinski sveštenik iz Bara, a samo delo je nastalo prema uzorima iz latinske (zapadnoevropske) književnosti.
Prvi i treći deo Letopisa su zasnovani na lokalnim predanjima i predstavljaju legendarni prikaz južnoslovenskih vladara. Autor dela pokušava da prikaže kako svi oni zapravo pripadaju jednoj slovenskoj dinastiji, koja vekovima vlada delovima Južnih Slovena na zapadnom delu Balkanskog poluostrva. Sam Letopis je pisan sa jasnim političkim ciljem[5], da se prikaže ispravnost ujedinjenja južnoslovenskih kneževina pod dinastijom Vojislavljevića i zaštitom vizantijskog cara Manojla Komnina[5], a predanja koja donosi i očigledne istorijske protivurečnosti, čine ga, kao istorijski izvor, praktično neupotrebljivim[5].
Drugi deo Letopisa odnosno skraćeno „Žitije svetog Jovana Vladimira“, donosi priču o njegovoj borbi sa Samuilom, kasnijoj ljubavi sa njegovom ćerkom Kosarom i Vladimirovoj mučeničkoj smrti, a odlikuje se elementima latinskih hagiografija[5]. Sam deo o njegovoj ljubavi sa Kosarom predstavlja pravi mali ljubavni roman[41], koji je ujedno najlepši i najpoetičniji segment Letopisa[41].
Arhitektura[uredi | uredi izvor]
Arhitektonski spomenici iz prvih pet vekova srpskog boravka na Balkanu, svode se na primerke sakralne arhitekture, pošto ostaci dvorova i utvrđenja iz tog doba gotovo i da nisu očuvani. Same crkve se, po svojoj osnovi, mogu grupisati u dve kategorije:
- crkve centralnog tipa (rotonde, trolisti, šestolisti, osmolisti)
- crkve sa produženom osnovom (jednobrodne, trobrodne, u obliku izduženog slobodnog krsta)
Najstarija poznata crkva sa ovog područja je katedrala svetog Trifuna u Kotoru, podignuta 809. godine, da bi se u njoj smestile mošti svetog Trifuna. Današnja građevina potiče iz 1166. godine, dok je prvobitna, prema istorijskim izvorima, bila rotonda[5] (verovatno poput crkve svetog Donata (Trojice) u Zadru, iz istog doba[5]), mada arheološka istraživanja sa kraja 20. veka ukazuju da je možda reč o građevini drugačije osnove.
Najznačajniji arhitektonski spomenik centralne osnove je crkva svetih apostola Petra i Pavla u Starom Rasu (Petrova crkva), kod današnjeg Novog Pazara[41]. Podignuta je u IX ili 10. veku, kao sedište episkopa raških, koji su pri njoj stolovali do osnivanja autokefalne srpske arhiepiskopije[41], 1219. godine. Sama crkva ima osnovu rotonde u koju je upisan četvorolist, što je slučaj koji se često sreće među crkvama nastalim u Gruziji i Jermeniji, između VII i 11. veka[41]. Prema legendi zabeleženoj u „Letopisu Popa Dukljanina“, crkva je zapadnog porekla[5][42], u prilog čemu ide i njena posvećenost (crkva je posvećena apostolima Petru i Pavlu, dok se među istočnim crkvama obično posvećuje svetim (dvanaest) Apostolima)[42], dok se u jednom kasnijem rodoslovu, iz 17. veka, kao osnivač pominje učenik svetog Pavla, Tit[42].
U ovu grupu crkava, spadaju i građevine sa osnovama[5]:
- trolista,
- ispod starog Drivasta kod Bara
- u Zatonu na reci Limu, crkva svetog Jovana
- šestolista
- u Rogačićima kod Sarajeva
- osmolista
- u Ošlju (u gradu koji se pominje kao jedan od šest u Zahumlju) kod Stona, jedini primer crkve takve osnove na istočnom Jadranu[5]
Drugu grupu crkava, čine one sa produženom osnovom, među kojima se po značaju ističe crkva svetog Mihaila kod Stona[41]. Podignuta je oko 1080. godine[7][41], na mestu veće crkve, koja je mogla biti sedište zahumskog episkopa u IX i X veku[43]. Spada u red crkava sa produženom osnovom i to njihovu složeniju varijantu tj. u red jednobrodnih crkava sa kupolom. Smatra se da je reč o zadužbini, koju je podigao prvi kralj Zete, Mihailo Vojislavljević u Starom Stonu.
U sklopu ove grupe, javlja se čitav niz građevina sa osnovama:
- jednobrodne crkve sa kupolom
- na Prijeku kod Dubrovnika (posvećena svetom Nikoli, a prema predanju je podignuta na mestu kule kralja Bodina)[5]
- crkva svetog Teodora u Starom Baru
- crkva svetog Petra na Šuranju u Kotoru
- crkva u Martinićima kod Danilovgrada
- (benediktinska) crkva svetog Mihaila na Prevlaci u Boki
i raznim drugim rešenjima, kakva se mogu naći:
- crkva svete Marije u staroj Duklji (Dokleji), verovatno iz 9. veka, za koju se navodi da je bila krunidbena crkva tadašnje Zete[5]
- crkva svetog Petra u Polju kod Trebinja, iz druge polovine XI veka, koja je služila kao grobna crkva za neke od zetskih kraljeva i raških župana[5]
U „Letopisu Popa Dukljanina“, pominju se još dve crkva koje su igrale značajnu ulogu u tadašnjoj Zeti, a koje pominju i kasniji izvori i čiji su ostaci danas utvrđeni.
- Starija od njih je svakako Prečista Krajinska, manastir posvećen Uspenju Bogorodice, koji se nalazio u Krajini, prestonici Jovana Vladimira. Njegova supruga Kosara ga je sahranila u manastirskoj crkvi, a u kasnijem periodu je manastir bio sedište zetske episkopije, sve do 1485. godine, kada se sedište prenosi u Cetinjski manastir. U blizini jugozapadne obale Skadarskog jezera, kod sela Mali i Veliki Ostros, danas se nalaze ruševine jednobrodne crkve nekadašnjeg manastira. Crkva je na bočnim stranama imala pevnice, koje su kao i apsida bile polukružne[44]. Ispred nje se pruža priprata (danas u temeljima), na čijoj zapadnoj strani je podignuta kamena kula zvonara, koja je delimično očuvana, a na spratu je imala i malu kapelu[44].
- Crkva svetih Srđa i Vaha, u sklopu benediktinskog samostana, bila je grobna crkva nekoliko vladara iz dinastije Vojislavljevića (Mihailo, Konstantin Bodin). Krajem 13. veka (1288/1290), obnovila ju je kraljica Jelena Anžujska sa sinovima Dragutinom i Milutinom, tokom njene uprave Zetom (1276—1314)[44], o čemu svedoči natpis na zapadnoj strani crkve, na kojoj se nalazi i ploča sa, kasnijim, Milutinovim natpisom[44]. Na samoj desnoj obali reke Bojane, u današnjoj Albaniji, postoje ostaci velike trobrodne bazilike[44], zidane na zapadni način[44]. Veći deo crkve sa (istočnim) oltarskim delom je odnela bujica reke Bojane[44], tako da je danas opstao samo jugozapadni deo sa ulazom[44].
Iz vremena župana Dese, potiče benediktinska opatija svete Marije[44], na istoimenom ostrvcetu, koje se nalazi na Velikom jezeru ostrva Mljet. Sama crkva je jednobrodna građevina sa kupolom[44] i veoma je slična jednoj od prvih zadužbina Stefana Nemanje, crkvi svetog Nikole kod današnje Kuršumlije[44]. Njena spoljašnjost je obrađena u romaničkom stilu i predstavlja jedan od prvih veza romaničke i raške arhitekture[44], a danas je očuvana sa prepravkama iz kasnijih vremena.
Većina crkava u unutrašnjosti Balkanskog poluostrva, potiče iz kasnijih perioda, dok su one iz ovog doba, mahom očuvane samo u temeljima.
U današnjem Prokuplju se i danas se koristi crkva svetog Prokopija, po kojoj je i sam grad dobio ime. Sama građevina potiče iz 10. veka kada je podignuta kao trobrodna bazilika[44], da bi usled prepravki tokom vekova danas postala petobrodna građevina sa tri oltarske apside. Iz prve polovine XI veka, potiče Latinska crkva u Gornjem Matejevcu kod Niša, koja je danas očuvana u svom izvornom obliku, sa osnovom sažetog upisanog krsta sa kupolom[45]. Nedaleko od današnje Raške, na steni iznad železničke pruge, smešteni su ostaci Stare Pavlice. Jednobrodna bazilika sa tremom i pripratom potiče iz prednemanjićkog doba[44], a danas je od nje očuvana kupola sa oltarskom apsidom. Od crkava koje su opstale u temeljima, treba spomenuti današnju Pećku Patrijaršiju. Na njenom mestu je već krajem 4. veka postojala crkva, a današnja manastirska crkva je podignuta na temeljima i ostacima najveće, do sada otkrivene, crkve, koja je, između VII i X veka, podignuta na tlu današnje Srbije[43]. Zapadni deo centralnog hrama, posvećenog svetim Apostolim, odgovara centralnom brodu nekadašnje crkve, a njeno podizanje se datira u VII ili najkasnije u 8. vek[43]. Iz IX veka potiče trobrodna bazilika na mestu današnje Bogorodice Ljeviške u Prizrenu, podignuta verovatno u doba bugarske vladavine tim prostorom[43], a nije isključeno da je i na mestu Dečana postojala crkva ili manastir u ovo doba[43].
Nekoliko manastira koji se pojavljuju u „Studeničkom tipiku“, pisanom između 1207. i 1215. godine (za koji neki smatraju da je nastao kad i manastir Studenica[42] tj. između 1183. i 1191. godine) i nešto kasnijim izvorima, ne pominju se među zadužbinama koje je podigao Stefan Nemanja ili neko od članova njegove porodice, tako da se smatra da potiču iz prednemanjićkog doba. Takav je manastirski kompleks (od koga su danas opstali samo temelji) Studenice Hvostanske kod današnje Peći, u kome je najstarija crkva podignuta još u 6. veku[46]. Današnja crkva svetog Ahilija u Arilju potiče sa kraja XIII veka, ali je već početkom tog veka na tom mestu postojao značajan manastir, koji je mogao biti podignut još u X veku, u vreme cara Samuila[ag] tj. kada i crkva u Prokuplju. Ovoj grupi pripada i Ibarski Gradac, čija današnja crkva sa kraja XIII veka (zadužbina Jelene Anžujske) čini jedinstvenu pojavu gotike u raškom stilu. Na osnovu poštovanja koje mu ukazuju prvi Nemanjići, neki autori su pretpostavili da je manastir, kao svoju zadužbinu, podigao neki značajan vladar pre Nemanje[42].
Dekorativna plastika[uredi | uredi izvor]
Kamena dekorativna plastika je jedno od obeležja crkava predromaničkog doba. Korišćena je za ukrašavanje kamenih ikonostasa, greda oko prozora i portala, tranzena, kapitela, ciborijuma, časnih trpeza, kao i drugih crkvenih predmeta i nameštaja izrađenih od kamena, poput sarkofaga, krstionica, prestola, posuda za osvećenu vodicu i drugih. Najčešće korišćeni motiv, svakako je bio preplet sa tri jednake trake, dok se vrlo retko javljaju prepleti sa dve ili više od tri traka[5]. Pored njega, javljaju se, kao motiv, biljke i životinje, zatim teme iz antičkog doba, dok su ljudske figure dosta ređe i javljaju se tek krajem ovog doba, najčešće kao prikazi svetaca ili anđela[5].
Do danas, praktično nije očuvana niti jedna crkva iz ovog perioda sa kompletnim kamenim ukrasom. Pored crkava, delovi nekadašnjih ukrasa se danas mogu videti u muzejima i umetničkim zbirkama, od kojih se, po broju eksponata, među primorskim mestima, ističu one u Stonu, Lopudu, Koločepu, Dubrovniku, Herceg Novom, Kotoru, Tivtu, Baru i Ulcinju, dok se bogate zbirke u zaleđu mogu videti u Trebinju, Danilovgradu i Sarajevu[5].
Kameni ikonostasi u crkvama ukrašavani su raznim motivima. U spomenicima iz Stona i Kotora prikazane su biljke i ornamenti, dok su životinje prisutne u Zavali (ptice), na Prevlaci (lav) i u Sušćepanu (grifon). Ostaci ikonostasa u Donjem Čelu na Koločepu i u Kutima, su „dela koja odlikuje veliko majstorstvo i izuzetna lepota“[5]. U Donjem Čelu se nalazi jedno od najistaknutijih dela epohe[5], zabat na kome je u reljefu prikazano poprsje jednog arhangela. Pored toga, treba pomenuti i parapetnu ploču na kojoj su prikazani, grifon, pas koji goni zver i dva naga dečaka koji trube. Razvijenija forma plastičnosti, može se uočiti na ostacima ikonostasa iz Kuta[5]. Na parapetnoj ploči, prikazano je Obožavanje krsta. U središtu scene se nalazi krst ukrašen trostrukim prepletom, oko njega su dva anđela koja su u molitvenom položaju okrenuta ka krstu, dok se ispod svakog od njegovih krakova nalazi po jedan jednoglavi orao, koji gleda ka krstu. Na gornjem delu ploče, iznad ove scene, nalazi se izuvijana loza sa tri grane, unutar koje se nalaze zmajevi i ptice.
Među ostacima iz ovog doba, nalaze se i četiri ciborijuma. Stariji među njima, su oni iz Kotora (danas u crkvi svetog Trifuna) i Ulcinja (danas u zbirci Narodnog muzeja u Beogradu), od kojih su sačuvane po jedna arkada. Stilski su međusobno slični, a datiraju se u 9. vek[5]. Mlađi od njih je ciborijum koji potiče iz Martinića, dok je onaj iz Rogačića najmlađi i po vizantijskom stilu ukrasa na ostacima tri arkade, smešta se na početak 12. veka.
Slikarstvo[uredi | uredi izvor]
U ovom periodu, jedina dva vida slikarstva koja postoje su freskopis i ikonopis. Od ikona, koje su svakako postojale, nije sačuvana niti jedna[5][41], dok su freske sačuvane u vrloj maloj meri[5]. Njihovi ostaci mogu se videti u Petrovoj crkvi u Starom Rasu, Svetom Mihailu u starom Stonu (oko 1080. godine), Svetom Jovanu Preteči na ostrvu Šipanu (kraj 11. veka), Svetom Iliji na Lopudu kod Dubrovnika (oko 1100. godine), Svetom Nikoli na Prijekom u Dubrovniku (oko 1100. godine), ruševinama u Paniku kod Trebinja i Svetom Tomi u Kutima kod Herceg Novog (početak 12. veka). U prvoj fazi, nastaju spomenici u kojima su zastupljeni bilo vizantijski (Petrova crkva, Sveti Jovan), bilo romanički uticaji (Sveti Mihailo), da bi kasnije, na prelazu iz XI u 12. vek[5], došlo do preklapanja ova dva stila i nastanka novog, po ugledu na slikarstvo južne Italije, koji svoj svojevrstan vrhunac dostiže slikarstvom, čiji su fragmenti pronađeni u ruševinama Svetog Tome[5]. Poređenjem pronađenih fresaka sa onima iz neposrednog okruženja, nastalim u istom periodu, istraživači su zaključili da su postojale domaće slikarske radionice, najverovatnije u Dubrovniku i Kotoru[5].
Petrova crkva sadrži najstarije ostatke živopisa, nastale kada i sama crkva (IX ili 10. vek). Pripadaju vizantijskom provincijskom slikarstvu, a nalaze se u tamburu i potkupolnom prostoru. Pet scena iz života Isusa Hrista (Blagovesti, Susret Marije i Jelisavete, Rođenje Hristovo, Poklonjenje mudraca i Sretenje) je naslikano u tamburu, iako je taj prostor, prema vizantijskim pogledima, bio predviđen za prikazivanje proroka, mada je taj sloj živopisa nastao pre učvršćivanja tog shvatanja, u 11. veku[5]. U prostoru ispod kupole, sačuvani su delovi figura i scena, od kojih je moguće identifikovati samo Krštenje Hristovo i Izdajstvo Judino. Akademik Vojislav J. Đurić najraniji sloj živopisa u crkvi karakteriše sledećim rečima:
„Slikar (Petrove crkve) je raspored scena prilagodio veoma raščlanjenim zidovima i svodovima crkve, pažljivo uokviravajući kompozicije crvenim trakama i žutim linijama. Na dvopojasnoj pozadini — beloj i žutoj — uravnoteženo je razmestio figure, koje su klasičnih razmera i vešto nacrtane tankim linijama. Toplim bojama je popunjavao površine, ne naglašavajući svetlo i tamno, tako da figure nemaju volumena.“
— Vojislav J. Đurić
Freske Petrove crkve, slične su, po nekim elementima (pozadina, površinska obrada, upotreba boja), freskama nastalim u 10. veku, iz crkava u Kosturu (Sveti Stefan) i Koropi (Preobraženje), u današnjoj Grčkoj[5].
Crkva svetog Mihaila sadrži najviše očuvanih fresaka iz prednemanjićkog doba i smatra se da je živopisana oko 1080. godine[5][41][47]. Sam živopis pokazuje elemente rane romanike, sa latinskim natpisima kraj fresaka, dok se na polju tematike, može uočiti bliskost sa Letopisom Popa Dukljanina, pogotovo sa delom o Jovanu Vladimiru[41], koji je, kao samostalno žitije, sigurno postojao u to doba. Scena Strašnog suda sa Isusom i svetim arhangelom Mihailom, krasila je ranije zapadni zid. Ktitorski portret kralja Mihaila, naslikan je u zapadnoj niši na severnom zidu, a u četiri bočne niše tj. njihovim polukalotama su prikazani Jevanđelisti. U višim delovima crkve, očuvani su likovi nekoliko svetica, dok se nižim delovima nalaze stojeće figure tri sveca (Jovan Preteča, Đorđe i arhiđakon Stefan). U oltarskom delu, smešten je prikaz Prvog greha (u apsidi) i Isusa u slavi (na svodu). Osnovna ideja živopisa u crkvi je Greh i Iskupljenje, što je simbolično predstavljeno na suprotnim (istočnoj odnosno zapadnoj) stranama crkve[5]. Prema navodima Vojislava J. Đurića:
„Slikar ju je (osnovnu ideju) saopštio jezikom ranoromaničkog stila: jakim crtežom uokvirio je figure i izveo pojedinosti na licima ili nabore na draperijama. Riđokosi svetitelji žutog lica imaju velike, izražajne oči podvučene zelenim dubokim senkama i po dve zelene kružne površine na obrazima umesto rumenila. Osvetljena mesta naglašena su belim tačkama ili nizom uporednih crtica. Izdužen, tanak vrat nalik je na oprugu: na žutoj osnovi, zelene uporedne linije senki idu s jedne strane vrata i prožimaju se s belim linijama koje polaze s druge, osvetljene strane.“
— Vojislav J. Đurić
Za autora fresaka se može reći da je bio upoznat sa delima koja imaju mnogo veću umetničku vrednost od njegovih, koja praktično predstavljaju uprošćena dela ranoromaničkih slikara, koji su, u to doba ili neposredno pre njega, stvarali u Rimu i njegovoj okolini[5]. Sličnosti se mogu povući i sa freskama benediktinskih samostana sa tla Italije, ali i sa francuskim freskama iz XII i 13. veka[41].
Ktitorski portret kralja Mihaila u Stonu[uredi | uredi izvor]
Ktitorski portret kralja Mihaila nalazi se u crkvi svetog Mihaila i predstavlja jedini sačuvani portret srpskih vladara iz pred-nemanjićke epohe, a smatra se da je nastao oko 1080. godine. Prema svom stilu, on, prema Ljudevitu Karmanu, predstavlja našu, dalmatinsku, rustičnu interpretaciju ranoromanske italske umetnosti[47].
Mihailovo lice na fresci je izduženo, sa velikim očima, iznad kojih su naglašene obrve, dok je na čelu naslikana duboko urezana horizontalna bora. Njegov, jasno naglašeni[47], nos je dug, kukastog oblika, a ispod njega se nalaze mala usta. Sam nos je prikazan iz profila, za razliku od glave, čije su tri četvrtine okrenute ka posmatraču. Kosa mu je duža i dopire do potiljka, a proseda je, poput njegove brade. Na glavi nosi kraljevski venac zapadnog tipa[7], koji se sreće širom srednjovekovne Evrope, uključujući i Norvešku i Englesku[47]. Sam venac je cilindričnog oblika, tamnocrvene boje. Gornja strana je ravna i na njoj se, kao ukrasi, nalaze tri mala krsta, dok se na njenoj donjoj strani nalaze dva mala štita, po jedan iza svakog uha.
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Napomene[uredi | uredi izvor]
- ^ Smatra se da su Vlastimirovići primili hrišćanstvo između 870. i 874. godine, pošto se računa da su u tom periodu rođeni prvi srpski prinčevi sa hrišćanskim imenima: najmlađi Mutimirov sin Stefan i Gojnikov sin Petar. U isto vreme vizantijski car Vasilije I Makedonac (867—886) aktivno radi na širenju vizantijskog uticaja i hrišćanstva među balkanskim Slovenima.
- ^ Savremenici ne pominju uz samog Mihaila etničke odrednice, kao uz njegovog oca. Njegove podanike, osim opštom odrednicom Sloveni (papa Grgur VII), nazivaju Srbima (Skilica i Skiličin nastavljač, koji ih naziva i Hrvatima uz opasku:„... narod Srba, koji i Hrvatima nazivaju“), kao i, za to doba karakterističnim, arhaizmima (Skilica Tribali, Ana Komnin Dalmati), a posredno Hrvatima i Dukljanima (smatra se da se Vrijenijev komentar o Hrvatima i Dukljanima koji zlostavljaju Ilirik odnosi na Mihailov rat sa Vizantijom (1072—1075), kao i da pisac pod tim terminom zapravo podrazumeva Srbe.[4] Sa druge strane u modernoj istoriografiji postoji spor oko etničke pripadnosti stanovnika Duklje/Zete. U delu crnogorske i delu hrvatske istoriografije Duklja/Zeta se smatra zasebnim etničkim i geopolitičkim entitetom, dok u srpskoj istoriografiji dominiraju shvatanja po kojima je Duklja/Zeta deo srpskog etničkog korpusa.
- ^ U pismu upućenom Mihailu 08.01. 1078. godine, papa Grgur VII mu se obraća kao slovenskom kralju (Sclavorum regi), zbog čega se danas smatra da se on tokom 1077. godine proglasio kraljem, a da je kasnije od Pape dobio potvrdu te titule.
- ^ Možda drugi naziv za Blagaj ili negde na reci Buni kod Blagaja ili negde na brdu Hum iznad Mostara ili nad rečicom Bunicom (pritokom Bune).
- ^ Glumine kod Ošlja ili Komanje kod Stoca ili Glumine na Neretvi ili Gurmlane u Popovom Polju
- ^ Necvijeće kod Trebinja ili oko rečice Čepeljnice (pritoka Trebišnjice) ili Žljebi severno od Herceg Novog.
- ^ Gradić iznad Skadra ili Gradac u Crnoj Gori ili na tlu plemena Građana u Riječkoj nahiji ili možda Budva
- ^ Gradac u Lješanskoj nahiji ili u Bjelopavlićima ili grad Prevlaka u Boki.
- ^ Možda je reč o dva grada (Lunta/Linta severoistočno od Skadra i Dokleja ili Lovćen i Dokleja) ili možda o Ljutoj u Boki ili o Gradini u Martinićima.
- ^ Bučje u Srbiji ili Bjelabuča u Bosni ili oko Mileševe (od imena župe oko nje (Crna Stena tj. Crni Vrh).
- ^ U istoimenoj oblasti kod Jagodine ili kod Užica oko Morave ili Đetinje ili Maglič na Ibru ili na sastavu Pive i Tare (nastanak Drine) ispod tvrđave Sokol ili kraj Drine kod Goražda ispod Samobora
- ^ Lješnica na Jadru ili Lještnik kod Prizrena ili kod Lješnice ispod Vidojevice.
- ^ Kotorac u današnjoj Opštini Istočna Ilidža ili Kotor kod Sarajeva ili Kotorsko na reci Bosni ili Kotor na reci Vrbanji ili ruševine (iz praistorijskog, rimskog i (verovatno) slovenskog doba) na jugoistočnom obodu Sarajevskog polja.
- ^ Dešanj-Tesan blizu reke Bosne ili Tešanj ili jedno od tri mesta u središtu nekadašnje Bosne (Bobovac, Sutjeska ili Trstivica).
- ^ Konstantin Porfirogenit kao titulu srpskih vladara koristi antičkogrčki termin arhont, za koji se smatra da u slučaju srpskih vladara odgovara tituli kneza[8]. U „Letopisu Popa Dukljanina“ se navodi da je Časlav nosio titulu kralja, ali istoričari odbacuju taj podatak kao pogrešan.
- ^ Detaljan prikaz toponima koji imaju veze sa slovenskim božanstvima na južnoslovenskom prostoru dao je Sreten Petrović u knjizi„Srpska mitologija — mitološke mape“
- ^ Istoričari različito tumače značenje reči Konstanitna Porfirogenita, pošto na dva mesta pominje da je prošlo tri godine, ne pojašnjavajući da li je u pitanju jedan isti ili dva različita perioda.
- ^ Mađarskim plemenima su tada vladali veliki veziri, a u Časlavovo doba vladali su Zolta, Fajs i Takšonj.
- ^ Istoričari (Stanojević, Živković) na osnovu toga da mu je u „Letopisu Popa Dukljanina“ posvećeno najviše prostora od svih ranih vladara, smatraju da je Časlavljeva vladavina ostavila dubokog traga u srpskom narodu, pošto se uspomena na nju očuvala do 12. veka kada je Letopis pisan, kao i to da su tek uspesi Nemanjića uspeli da potisnu u zaborav doba njegove vlasti.
- ^ Deo istoričara odbacuje vest vizantijskog hroničara o njegovoj predaji Skoplja, kao netačnu.
- ^ Kraj njegove vladavine nije pouzdano utvrđen, tako da se pretpostavke kreću između 1043. i 1050. godine.
- ^ Potvrdu ovoga predstavlja ktitorski portret kralja Mihaila u njegovoj zadužbini crkvi svetog Mihaila kod Stona, na kojoj je predstavljen sa velikim vencom zapadnog tipa.
- ^ U delu Ane Komnin „Aleksijada“, Mihailo se pominje među živima u vezi s dešavanjima iz prve polovine 1081. godine, dok se pri opisu opsade Drača (iz jeseni iste godine) i kasnijih dešavanja, pominje isključivo Bodin.
- ^ Aleksije je pregovarao sa papom Grgurom VII (1073—1085) i nemačkim kraljem Henrikom IV (1056—1105).
- ^ Pitanje precizne hronologije Bodinovih napada i zarobljavanja nije sa sigurnošću utvrđena.
- ^ Pohod je otpočeo je u oktobru 1107. godine iskrcavanjem kod Valone, ali je okončan vrlo brzo, potpunom pobedom Vizantije.
- ^ Prema Jovanu Kinamu, nekoliko vizantijskih zapovednika se pravdalo prirodom zemljišta i debljinom snežnog nanosa zbog lošeg razvoja borbe, u drugoj fazi bitke.
- ^ Smatra se da je župan Grdeša ista ličnost kao i iupanus Gerdessa, koji se, uz Desu, pominje na jednoj povelji, sumnjive autentičnosti, vezanoj za ostrvo Mljet, iz 1151. godine. Takođe se smatra da je on i trebinjski župan Grd, čija je nadgrobna ploča, sa kraja XII veka, pronađena u selu Policama kod Trebinja. Pripisuje mu se i jedna mamuza ( Mamuza trebinjskog župana Grda) koja se danas nalazi u zbirci Zemaljskog muzeja u Sarajevu.
- ^ Današnja istorijska nauka nije došla do konačnog rešenja o tome koju oblast vizantijski pisac naziva Dendrom.
- ^ U delima Jovana Kinama i Nikite Honijata različito se opisuje Desino svrgavanje, a sam događaj se, na osnovu drugih dešavanja u njihovim delima, različito datira u 1163. odnosno 1165. godinu.
- ^ Živković u svojoj knjizi „Portreti srpskih vladara (IX-XII)“ o njegovom poreklu kaže sledeće:„Najčešće su zastupljena dva mišljenja — da je bio poreklom iz Slavonije ili iz Zahumlja. U svakom slučaju može se smatrati da nije bio rodom iz uže Bosne.“
- ^ Njegovo ime pominju samo dva izvora (Ktitorski natpis na crkvi Sv. Petra i Pavla u Bijelom Polju pominje Zavidu kao oca humskog kneza Miroslava, jednog od Nemanjine braće i zapis na rukopisu Miroslavljevog jevanđelja takođe spominje Miroslava, sina Zavidina).
- ^ Vizantijski izvori 1168. godine pominju na vlasti Stefana Nemanju, a deo istoričara smatra da je on već 1166. godine preuzeo vlast u Raškoj.
- ^ Vasilije Marković u svojoj knjizi „Pravoslavno monaštvo i manastiri u srednjovekovnoj Srbiji“ sugeriše ovu mogućnost ukazujući na činjenicu da je Samuilo bio vezan za kult ovog sveca, pošto je posle zauzeća Larise preneo njegove mošti u Prespu i podigao mu veliku crkvu, u kojoj je kasnije sahranjen.
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Ćirković 1981a, str. 141—155.
- ^ Ćirković 1981b, str. 156—169.
- ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj o p r s Ostrogorski 1969.
- ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj Ostrogorski & Barišić 1966.
- ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj o p r s t ć u f h c č dž š aa ab av ag ad ađ ae až az ai aj ak al alj am an anj ao ap ar as at ać au af ah ac ač adž aš ba bb bv bg bd bđ be bž bz bi bj bk bl blj bm bn bnj bo bp br bs bt bć bu bf bh bc bč Grupa autora (1981). Istorija srpskog naroda I. Beograd.
- ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj o p r s Porfirogenit, Konstantin VII (950e). 32. O Srbima i zemlji u kojoj sada stanuju — De administrando imperio — preko Vikizvornika.
- ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj o p r s t ć u f h c č dž š aa ab av ag Veselinović, Andrija; Ljušić, Radoš (2001). Srpske dinastije. Novi Sad: Plantoneum. ISBN 86-83639-01-0.
- ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj o p r s t Ferjančić, Božidar; Maksimović, Ljubomir (1959). Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, tom 2 (na jeziku: srpski). Beograd: Naučno delo. OCLC 632806125.
- ^ a b v g Stanoje Stanojević, „Svi srpski vladari “, Beograd 1927. (Ljudevit)
- ^ a b v g d đ e ž z i Vladimir Ćorović, „Istorija srpskog naroda“ (rukopis iz 1941) Beograd 1989. (Prva srpska država, Srbi između Vizantije, Hrvatske i Bugarske, Zetska država)
- ^ a b v g d đ e ž z Stanojević, Stanoje (1910). „III Prve srpske države”. Istorija srpskoga naroda. Beograd — preko Vikizvornika.
- ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj o p r s t ć u f h c č dž š aa ab av ag ad ađ ae až az ai aj ak al alj am an anj ao ap ar as at ać au af ah ac Živković 2006.
- ^ a b v g Porfirogenit, Konstantin VII (950e). 34. O Travunjanima i Konavljanima i zemlji u kojoj sada stanuju — De administrando imperio — preko Vikizvornika.
- ^ a b v g Aleksandrina Cermanović-Kuzmanović i Dragoslav Srejović, „Religija i mitologija Starih Slovena“ (odlomci iz „Leksikona religija i mitova drevne Evrope“)
- ^ Veselin Čajkanović, „O vrhovnom bogu u staroj srpskoj religiji“, Beograd. . 1994. ISBN 978-86-379-0282-9. Nedostaje ili je prazan parametar
|title=(pomoć) - ^ a b v g Veselin Čajkanović, „Stara srpska religija i mitologija“. . Београд. 1994. ISBN 978-86-379-0284-3.
- ^ Grupa autora, „Srpski mitološki rečnik“, Beograd 1970.
- ^ a b Stanoje Stanojević, „Svi srpski vladari “, Beograd 1927. (Zaharija)
- ^ a b Prema Vasiliju Markoviću, iz Stanojevićeve Istorije srpskog naroda.
- ^ Novaković, Relja (1981). Gde se nalazila Srbija od VII do XII veka. Beograd.
- ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj o Nepoznati sveštenik. Letopis popa Dukljanina.
- ^ Ćirković 1981b, str. 156-169.
- ^ Rokai 2002.
- ^ „Die Bulgaren in ihren historischen, etnographishen und politischen Grenzen“, Berlin 1917.
- ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj Jovan Skilica i Skiličin Nastavljač (sa dopunama Mihaila Devolskog),„Hronika“
- ^ a b v g d Kekavmen, „Strategikon“
- ^ Cawley, Charles (11. januar 2007). „Montenegro”. Medieval Lands. The Foundation for Medieval Genealogy. Pristupljeno 12. april 2008.
- ^ Konstantin Manasa, „Istorijski pregled“
- ^ Govor načelnika generalštaba vojske Crne Gore general-potpukovnika Jovana Lakčevića (7. oktobra 2006)
- ^ a b v g Stanojević, Stanoje (1910). „IV Zeta kao politički centar srpskoga naroda”. Istorija srpskoga naroda. Beograd — preko Vikizvornika.
- ^ Nićifor Vrijenije, „Građa za istoriju“
- ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m Ana Komnin, „Aleksijada“
- ^ a b v g Kao polazni osnov za okvirnu hronologiju vladara Zete, tokom 12. veka, uzeta je Bodinova smrt, koju većina istoričara smešta u 1101. ili oko 1101. godine, dok Živković predlaže februar/mart 1099. godine. Trajanja vladavina Bodinovih naslednika preuzeta su iz „Letopisa Popa Dukljanina“ ili su navedena prema pretpostavkama o njihovom trajanju, koje Živković iznosi u svojoj knjizi „Portreti srpskih vladara (IX-XII)“.
- ^ a b v g d đ e ž z Ostrogorski & Barišić 1971.
- ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj o p r s t ć u f h c č Jovan Kinam, „Kratka istorija“
- ^ a b v Nikita Honijat, „Hronika“
- ^ Lopandić, Duško (7. 11. 2008). „Jelena od Srbije”. Politikin Zabavnik. Arhivirano iz originala 08. 09. 2012. g. Pristupljeno 7. 12. 2017.
- ^ Stanojević, Stanoje (1910). „V Borba Zete i Raške za prevlast”. Istorija srpskoga naroda. Beograd — preko Vikizvornika.
- ^ a b Besede Mihaila Solunskog
- ^ a b Deretić, Jovan (2007). Istorija srpske književnosti (četvrto izdanje). Beograd. ISBN 978-86-86003-45-4.
- ^ a b v g d đ e ž z i j k Deretić, Jovan (2005). Kulturna istorija Srba. Beograd. ISBN 86-331-2386-X.
- ^ a b v g d Marković, Vasilije (1920). Pravoslavno monaštvo i manastiri u srednjovekovnoj Srbiji (I izd.). Sremski Karlovci.
- ^ a b v g d Đorđe Janković, „Srpsko pomorje od 7. do 10. stoleća“, Beograd. . 2007. ISBN 978-86-904455-5-4. Nedostaje ili je prazan parametar
|title=(pomoć) - ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj Deroko, Aleksandar (1985). Monumentalna i dekorativna arhitektura u srednjovekovnoj Srbiji (treće dopunjeno izdanje). Beograd.
- ^ „Latinska crkva — Spomenici kulture u Srbiji”. SANU.
- ^ „Manastir Bogorodica Hvostanska — Spomenici kulture u Srbiji”. SANU.
- ^ a b v g Radojčić, Svetozar (1996). Portreti srpskih vladara u srednjem veku (fototipsko izdanje originala iz 1934. godine sa dopunama). Beograd. ISBN 86-80879-07-X.
Izvori i literatura[uredi | uredi izvor]
Izvori[uredi | uredi izvor]
- Kunčer, Dragana (2009). Gesta Regum Sclavorum. 1. Beograd-Nikšić: Istorijski institut, Manastir Ostrog.
- Živković, Tibor (2009). Gesta Regum Sclavorum. 2. Beograd-Nikšić: Istorijski institut, Manastir Ostrog.
- Živković, Tibor (2012). De conversione Croatorum et Serborum: A Lost Source. Belgrade: The Institute of History.
- Živković, Tibor (2013). De conversione Croatorum et Serborum: Izgubljeni izvor Konstantina Porfirogenita. Beograd: Zavod za udžbenike.
- Moravcsik, Gyula, ur. (1967) [1949]. Constantine Porphyrogenitus: De Administrando Imperio (2. izd.). Washington: Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies.
- Mošin, Vladimir, ur. (1950). Ljetopis popa Dukljanina. Zagreb: Matica hrvatska.
- Orbini, Mauro (1601). Il Regno de gli Slavi hoggi corrottamente detti Schiavoni. Pesaro: Apresso Girolamo Concordia.
- Orbin, Mavro (1968). Kraljevstvo Slovena. Beograd: Srpska književna zadruga.
- Ostrogorski, Georgije; Barišić, Franjo, ur. (1966). Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 3. Beograd: Vizantološki institut.
- Ostrogorski, Georgije; Barišić, Franjo, ur. (1971). Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 4. Beograd: Vizantološki institut.
- Pertz, Georg Heinrich, ur. (1845). Einhardi Annales. Hanover.
- Scholz, Bernhard Walter, ur. (1970). Carolingian Chronicles: Royal Frankish Annals and Nithard's Histories. University of Michigan Press.
- Ferjančić, Božidar (1959). „Konstantin VII Porfirogenit”. Vizantiski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 2. Beograd: Vizantološki institut. str. 1—98.
- Šišić, Ferdo, ur. (1928). Letopis Popa Dukljanina. Beograd-Zagreb: Srpska kraljevska akademija.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Blagojević, Miloš (1983). „Pregled istorijske geografije srednjovekovne Srbije”. Zbornik Istorijskog muzeja Srbije. 20: 45—126.
- Blagojević, Miloš (1997). Državna uprava u srpskim srednjovekovnim zemljama. Beograd: Službeni list SRJ.
- Blagojević, Miloš (2011). Srpska državnost u srednjem veku. Beograd: Srpska književna zadruga.
- Blagojević, Miloš; Medaković, Dejan (2000). Istorija srpske državnosti. 1. Novi Sad: Ogranak SANU.
- Bogdanović, Dimitrije (1981). „Počeci srpske književnosti”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 212—229.
- Veselinović, Andrija; Ljušić, Radoš (2008). Srpske dinastije (2. izd.). Beograd: Službeni glasnik.
- Vlasto, Alexis P. (1970). The Entry of the Slavs into Christendom: An Introduction to the Medieval History of the Slavs. Cambridge: Cambridge University Press.
- Deretić, Jovan (2005). Kulturna istorija Srba. Beograd. ISBN 978-86-331-2386-0.
- Deroko, Aleksandar (1985). Monumentalna i dekorativna arhitektura u srednjovekovnoj Srbiji (treće dopunjeno izdanje). Beograd.
- Đekić, Đorđe N.; Pavlović, Miloš N. (2016). „Drosiaco, Marianorum iudice” (PDF). Zbornik radova Filozofskog fakulteta u Prištini. 46 (4): 243—253.
- Đurić, Vojislav J. (1981). „Počeci umetnosti kod Srba”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 230—248.
- Živković, Tibor (1996). „O plemenskom ustrojstvu i vojnoj snazi podunavskih Slovena u VI i VII veku”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 35: 95—116.
- Živković, Tibor (1997). „Prilog hronologiji avarsko-slovenskih odnosa 559-578. godine”. Istorijski časopis. 42-43 (1995-1996): 227—236.
- Živković, Tibor (1997). „Etničke promene na teritoriji današnje Srbije u periodu od VI do X veka” (PDF). Glasnik Etnografskog instituta SANU. 45 (1996): 89—100.
- Živković, Tibor (1997). „Odnosi Avara i podunavskih Slovena od 579. do 626. godine”. Zbornik Matice srpske za istoriju. 56: 7—18.
- Živković, Tibor (1999). „Etnički identitet Južnih Slovena (VII-XI vek) - svedočanstva savremenika”. Meridijani. 23 (3-4): 25—29.
- Živković, Tibor (2000). Sloveni i Romeji: Slavizacija na prostoru Srbije od VII do XI veka (PDF). Beograd: Istorijski institut SANU.
- Živković, Tibor (2002). Južni Sloveni pod vizantijskom vlašću (600—1025). Beograd: Istorijski institut SANU, Službeni glasnik.
- Živković, Tibor (2006). Portreti srpskih vladara (IX-XII vek). Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.
- Živković, Tibor (2012). „Neretljani - primer razmatranja identiteta u ranom srednjem veku” (PDF). Istorijski časopis. 61: 11—25.
- Ivić, Pavle (1981). „Jezik i njegov razvoj do druge polovine XII veka”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 125—140.
- Kalić, Jovanka (1981). „Srpski veliki župani u borbi s Vizantijom”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 197—211.
- Kalić, Jovanka (1989). „Prokopijeva Arsa”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 27-28: 9—17.
- Kovačević, Jovan I. (1967). „Od dolaska Slovena do kraja XII vijeka” (PDF). Istorija Crne Gore. 1. Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 279—444.
- Kovačević, Jovan I. (1981). „Doseljenje Slovena na Balkansko poluostrvo”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 109—124.
- Komatina, Ivana (2016). Crkva i država u srpskim zemljama od XI do XIII veka. Beograd: Istorijski institut.
- Komatina, Predrag (2010). „The Slavs of the mid-Danube basin and the Bulgarian expansion in the first half of the 9th century”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 47: 55—82.
- Komatina, Ivana; Komatina, Predrag (2018). „Vizantijski i ugarski Srem od X do XIII veka”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 55: 141—164.
- Komatina, Predrag (2011). „Vizantijska titula Konstantina Bodina”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 48: 61—76.
- Komatina, Predrag (2012). „Srbija i Duklja u delu Jovana Skilice”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 49: 159—186.
- Komatina, Predrag (2012). „Pojam Bugarske u XI i XII veku i teritorija Ohridske arhiepiskopije” (PDF). Vizantijski svet na Balkanu. 1. Beograd: Vizantološki institut. str. 41—56.
- Komatina, Predrag (2014). „Identitet Dukljana prema De administrando imperio”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 51: 33—46.
- Komatina, Predrag (2015). „O srpsko-bugarskoj granici u IX i X veku”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 52: 31—42.
- Maksimović, Ljubomir (1964). „O vremenu dolaska Neretljana na dalmatinska ostrva”. Zbornik Filozofskog fakulteta u Beogradu. 8 (1): 145—152.
- Maksimović, Ljubomir (1979). „O vremenu pohoda bugarskog kneza Borisa na Srbiju”. Zbornik Filozofskog fakulteta u Beogradu. 14 (1): 69—76.
- Maksimović, Ljubomir (1981). „Trijumf Vizantije početkom XI veka”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 170—179.
- Maksimović, Ljubomir (1982). „Struktura 32. glave spisa De administrando imperio”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 21: 25—32.
- Maksimović, Ljubomir (1996). „Pokrštavanje Srba i Hrvata”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 35: 155—174.
- Maksimović, Ljubomir (2009). Vizantijski svet i Srbi. Beograd: Istorijski institut SANU.
- Marković, Vasilije (1920). Pravoslavno monaštvo i manastiri u srednjovekovnoj Srbiji (I izd.). Sremski Karlovci.
- Mrgić, Jelena (2002). Donji Kraji: Krajina srednjovekovne Bosne. Beograd: Filozofski fakultet.
- Mrgić, Jelena (2008). Severna Bosna: 13-16. vek. Beograd: Istorijski institut.
- Novaković, Stojan (1908). „Ohridska arhiepiskopija u početku XI veka” (PDF). Glas SKA. 76: 1—62.
- Ostrogorski, Georgije (1949). „Porfirogenitova hronika srpskih vladara i njeni hronološki podaci”. Istoriski časopis. 1 (1948): 24—29.
- Ostrogorski, Georgije (1969). Istorija Vizantije. Beograd: Prosveta.
- Ostrogorski, Georgije (1970). Vizantija i Sloveni. Beograd: Prosveta.
- Radojčić, Svetozar (1996). Portreti srpskih vladara u srednjem veku (fototipsko izdanje originala iz 1934. godine sa dopunama). Beograd. ISBN 978-86-80879-07-9.
- Rokai, Peter (2002). „Istorija Mađara od najstarijih vremena do Mohačke bitke 1526. godine”. Istorija Mađara. Beograd: Clio. str. 7—183.
- Ćirković, Sima (1964). Istorija srednjovekovne bosanske države. Beograd: Srpska književna zadruga.
- Ćirković, Sima (1981a). „Obrazovanje srpske države”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 141—155.
- Ćirković, Sima (1981b). „Srbija između Vizantijskog carstva i Bugarske”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 156—169.
- Ćirković, Sima (1981v). „Osamostaljivanje i uspon dukljanske države”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 180—196.
- Ćirković, Sima (1995). Srbi u srednjem veku. Beograd: Idea.
- Ćirković, Sima (2004). Srbi među evropskim narodima. Beograd: Equilibrium.
- Ćirković, Sima; Mihaljčić, Rade, ur. (1999). Leksikon srpskog srednjeg veka. Beograd: Knowledge.
- Curta, Florin (2006). Southeastern Europe in the Middle Ages, 500–1250. Cambridge: Cambridge University Press.
- Fine, John Van Antwerp Jr. (1991) [1983]. The Early Medieval Balkans: A Critical Survey from the Sixth to the Late Twelfth Century. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press.
Vikizvornik[uredi | uredi izvor]
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- Vizantijski Ilirikum - Naseljavanje Slovena na jutjubu
- Vizantijska Dalmacija - Dolazak Srba na jutjubu
- Srbi i Hrišćanstvo na jutjubu
- Vizantijski svet Južnih Slovena (RTS Obrazovno-naučni program - Zvanični kanal)
- Ilustrovana istorija Srba
- Naši vladari pre Nemanjića („Večernje novosti”, feljton, januar 2018) Arhivirano na sajtu Wayback Machine (15. januar 2018)
- Živojin Andrejić - Srednjovekovna Kneževina Morava - zemlje i župe - VIII-XII vek (2016)
