Kraljevina Srbija

Za druge upotrebe pogledajte stranicu Kraljevina Srbija (višeznačna odrednica).

Kraljevina Srbija Srbija
Zastava Grb
Himna Bože pravde
Kraljevina Srbija 1913. godine
Geografija
Kontinent		Evropa
Regija		Balkan
Prestonica		Beograd
Društvo
Službeni jezik		srpski
Religija		pravoslavlje
Politika
Oblik države		ustavna monarhija
— Kralj		Milan Obrenović (1882—1889) Aleksandar Obrenović (1889—1903) Petar I Karađorđević (1903−1918)
— Premijer		Milan Piroćanac (prvi) Nikola Pašić (poslednji)
Zakonodavna vlast		Narodna skupština Senat (1901—1903)
Istorija
Istorijsko doba		novi vek
— Osnivanje		1882.
— Ukidanje		1918. (36 god.)
— Status		bivša država
Događaji
— Timočka buna		1883.
— Srpsko-bugarski rat		1885.
— Majski prevrat		1903.
— Carinski rat		1906—1911.
— Prvi balkanski rat		1912—1913.
— Drugi balkanski rat		1913.
— Prvi svetski rat		1914—1918.
Geografske i druge karakteristike
Stanovništvo		2.922.058 (1910)
Valuta		srpski dinar
Zemlje prethodnice i naslednice Kraljevine Srbije
Prethodnice:		Naslednice:
	Kneževina Srbija	Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca

Kraljevina Srbija je bivši zvanični naziv države Srbije u razdoblju između 1882. i 1918. godine.

Većim delom svoga postoja nalazila je se na Balkanskom poluostrvo, a pri kraju postojanja proširila se i na delove Panonske nizije.

Srbija je proglašena kraljevinom odlukom Narodne skupštine 6. marta 1882. godine, čime je Kneževina Srbija uzdignuta na nivo kraljevine.

Prvi novovekovni Kralj Srbije Milan Obrenović je vladao do 1889. kada je abdicirao u korist svog tada maloletnog sina Aleksandra. Zbog maloletstva Kralja do 1893. je vladalo tročlano Kraljevsko Namesništvo.

1903. desila se smena dinastije prevratom u noći između 10. i 11. juna kada je ubijen Kralj Aleksandar Obrenović a za novog kralja proglašen Petar Karađorđević.

Država je proširila svoju teritoriju 1912—1913. na prostor koji je do tada bio pod turskom vlašću t.j. na prostor Stare Srbije učešćem u Balkanskim ratovima (Prvi i Drugi balkanski rat).

Kao ishod Prvog svetskog rata Kraljevina Srbija je kao takva postojala sve do 1. decembra 1918. kada je proklamovano Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca pod daljom vladavinom srpske dinastije Karađorđević. Svečanom proklamovanju državnog jedinstva Srba, Hrvata i Slovenaca neposredno su prethodili zaključci Narodnog vijeća Slovenaca, Hrvata i Srba i odluke o ujedinjenju Vojvodine i Crne Gore sa Srbijom.

Istorija

Srpska revolucija

Glavni članci: Srpska revolucija, Prvi srpski ustanak i Drugi srpski ustanak

Srpski otpor Osmanskoj dominaciji, dugo godina latentan, naročito je uzeo maha početkom 19. veka, buknuvši u Prvom i Drugom srpskom ustanku 1804. i 1815. godine. Osmansko carstvo se u to vreme već nalazilo u stanju duboke krize bez perspektive na oporavak, što se posebno teško odražavalo na hrišćanske narode koji su u njoj živeli.

Kneževina Srbija

Granice balkanskih država 1870 — 1878. godine

Glavni članci: Kneževina Srbija, Srpsko-turski ratovi (1876—1878) i Berlinski kongres

Srbi su podigli ne samo nacionalnu nego i socijalnu revoluciju, nakon koje je Srbija počela da hvata korak sa ostalim evropskim državama, prihvativši vrednosti građanskog društva. Kao rezultat ustanaka protiv Osmanskog carstva, formirana je Kneževina Srbija, kojoj je posle potonjih ratova bilo međunarodno priznata nezavisnost 1878. godine.

Ovaj izuzetno značajan period za Srbiju obeležen je ratovima protiv Osmanskog carstva (srpsko-turski ratovi (1876—1878)) kojim je međunarodno priznata nezavisnost i pripajanje jugoistočne Srbije stečeno.

Političke prilike

Glavni članci: Parlamentarizam u Kneževini Srbiji i Velike sile

Posle ubistva kneza Mihaila 1868. vladalo je namesništvo do 1872. godine, Knez Milan preuzeće presto 1872. godine. Na unutrašnjem planu je na snazi bio Ustav Srbije iz 1869. godine koji će važiti i u vremenu posle proglašenja Kraljevine. U Srbiji se 1881. godine uvode prve političke stranke: Radikalna, Liberalna i Naprednjačka.

• Narodna radikalna stranka prva je nastala januara 1881. Njeni ciljevi su narodno blagostanje i sloboda, nezavisna država i oslonac na Rusiju. Odlučno je protiv apsolutizma kralja Milana. Vođa Radikala je Nikola Pašić, a izborna baza im je selo.
• Liberalna stranka se zalaže za građanske slobode i parlamentarizam. Vođa Liberala je Jovan Ristić, a podršku imaju u krupnoj buržoaziji i bogatim seljacima.
• Naprednjačka stranka podržava kralja Milana a oslonac nalazi u bogatijem sloju državnih činovnika. Vođa stranke je Milutin Garašanin.

Zemlja se od kongresa 1878. na spoljašnjem planu sve više vezuje za Austrougarsku. Austrofilska politika je u zemlji izazivala nezadovoljstvo, pogotovo posle okupacije Bosne i Hercegovine 1878. S druge strane je omogućilo da Srbija bude bolje zastupljena na Berlinskom kongresu po pitanju položaja granice sa Bugarskom, posle razočaravajućeg Sanstefanskog mira za koji se zalagala Rusija. 1881. sa austrougarskom je sklopljen trgovinski ugovor, po kome austrougarski trgovci uživaju povlastice u Srbiji. Osim ovog dokumenta, knez Milan je potpisao i politički dokument tzv. Tajnu konvenciju.

Vladavina kralja Milana Obrenovića

Kralj Milan

Naslovna strana Ustava iz 1888.

Proglašenje kraljevine

Proglašenje Kraljevine Srbije 1882. godine

Čitanje knjaževske proklamacije o proglašenju kraljevine 1882. u Nišu

Kraljevina Srbija 1882—1912.

Narodna Skupština Srbije je 22. februara / 6. marta 1882. godine na 39. sastanku na predlog potpredsednika Skupštine Milana Kujundžića, donela Zakon kojim se "Knjažestvo Srbija proglašava za Kraljevinu Srbiju". Dotadašnji Knjaz Milan M. Obrenović IV proglašen je za naslednog Kralja Srbije, pod imenom MILAN PRVI kao prvi novovekovni kralj Srbije. Srpska javnost je sa velikim oduševljenjem i odobravanjem primila tu vest. Već 23. februara popodne otpočelo je primanje stranih diplomata, a prvi u svečanoj audijenciji bio je austrougarski poslanik grof Kevenhiler, a po zapovesti svog suverena izjavio je svečano da Austrougarska priznaje uzvišenje Srbije u Kraljevinu, za njim je došao nemački, 24. februara italijanski, pa ruski, engleski tako da su već do 25. februara sve velike sile priznale Kraljevinu Srbiju.

Timočka buna (1883)

Glavni članak: Timočka buna

Timočka buna je bila buna koju su 1883. g. u zaječarskom okrugu podigli predstavnici Narodne radikalne stranke protiv vlade kralja Milana Obrenovića. Popularnost radikala (po izborima 1883) u narodu i njihov otpor kraljevom načinu vladanja, apsolutizmu, dovodi do otvorenog sukoba kralja i radikala. Povod za bunu bila je i naredba kralja Milana da se od naroda oduzme svo oružje koje je imao u svom posedu, što dovodi do oružane pobune u okolini Zaječara i Knjaževca. Kralj šalje vojsku koja u krvi guši pobunu. Zbog te neuspele pobune, Nikola Pašić, vođa radikala, beži iz zemlje.

Srpsko-bugarski rat (1885)

Glavni članak: Srpsko-bugarski rat (1885)

Srpsko-bugarski rat je bio rat koji je 14. novembra 1885. godine Srbija objavila Bugarskoj, a čiji je neposredni povod bilo ujedinjenje Kneževine Bugarske i Istočne Rumelije, koje je izvršeno kršenjem odluka Berlinskog kongresa.

Radikalski ustav

Glavni članci: Parlamentarizam u Kraljevini Srbiji i Ustav Srbije iz 1888. godine

Na unutrašnjem planu, kralj je bio primoran na nagodbe sa najjačom strankom u zemlji, radikalima, što će dovesti do usvajanja modernog Ustava 1888. godine, koji će u Srbiju uvesti demokratski parlamentarizam, široke političke slobode i druga načela demokratskog i građanskog društva. Nespremnost kralja Milana i njegovog naslednika kralja Aleksandra da prihvate ograničavanje lične vlasti, dovešće do previranja u zemlji a konačno i do ukidanja ovog ustava 1894. godine i povratka na stari, Namesnički. Kralj Milan je abdicirao 1889. godine.

Namesništvo

Na godišnjicu proglašenja Kraljevine Srbije 22. februara (6. marta) 1889. u Sabornoj Crkvi, kralj Milan se pojavio zajedno sa svojim trinaestogodišnjim sinom Aleksandrom u svečanoj vojnoj uniformi i objavio je proglas da se povlači sa trona i ustupa ga svome sinu, ali da se do njegovog punoletstva državom stara namesništvo. Prema Ustavu, kralj Milan je odredio sinu Aleksandru namesništvo, koje su sačinjavali Jovan Ristić, general Kosta Protić i general Jovan Belimarković.

Jovan Ristić je imao mnogo ključnih uloga u Srbiji, praktično, on je imao moć (bio je siva eminencija).

Posle Milanove austrofilske politike, dolazi do novih veza Srbije i Rusije. U leto 1891. godine Aleksandar Obrenović i Nikola Pašić odlaze u Petrograd u posetu ruskom caru Aleksandru Romanovu. Mladi kraljević je srdačno dočekan u Petrogradu. Car Aleksandar mu je tom prilikom rekao da Rusija neće dozvoliti aneksiju Bosne i Hercegovine od strane Austrougarske i da će tu odluku preneti u Beč. Kraljeviću Aleksandru i Nikoli Pašiću bilo obećano i to da će Rusija pomagati srpsku aktivnost u Makedoniji.

500-ta godišnjica Kosovskog boja

Na 500-tu godišnjicu Kosovskog boja, 1889. godine, trinaestogodišnji Kralj Aleksandar je u crkvi manastira Žiče miropomazan od strane mitropolita Mihaila, političkog protivnika njegovog oca Kralja Milana, u prisustvu kraljevskih namesnika, ministara srpske Vlade i ruskog poslanika Persijanija.

Čin miropomazanja bio je izuzetno svečan. Prethodno je mladi kralj prisustvovao bdeniju u Lazarevoj crkvi u Kruševcu, položio temeljac za spomenik Kosovskim junacima i na putu za Žiču svratio u manastir Ljubostinju, gde je priređen naročiti pomen na grobu Carice Milice. Posebnim zakonom je osnovano Društvo za podizanje Hrama Svetog Save na Vračaru, koje je dobilo oslobađanje od svih poreskih dažbina (1899).

Smrt namesnika Koste Protića

Posle smrti namesnika Protića 4. juna 1892. godine, nastaje sukob između šefa radikala Nikole Pašića, koji pretenduje na namesničko mesti, i prvog namesnika Ristića, koji ne prihvata Pašića. Rasplet nastaje padom radikalske vlade i ustanovljavanjem liberalske, pod Jovanom Avakumovićem 9. avgusta 1892. godine.

Vladavina kralja Aleksandra Obrenovića

Kralj Aleksandar Obrenović

Đeneralštabna karta Kraljevine Srbije Geografskog odeljenja Glavnog đeneralštaba, 1894.

Period od 1893. godine počinje i završava se prevratom. Kralj Aleksandar proglašava se punoletnim i preuzima vlast državnim udarom 1. aprila 1893. godine. Period njegove vlasti obeležen je na spoljnom planu izvesnim vraćanjem ka rusofilskoj politici, ali bez nekih značajnih spoljnopolitičkih događaja. Na unutrašnjem planu kralj Aleksandar teži ličnom režimu, što posebno teško pada krugovima naviklim na političke slobode Ustava iz 1888. 1894. ukida se ustav iz 1888. godine i vraća se na stari ustav iz 1869. godine. Padovi vlada su relativno česti, kao i političke pogodbe, dogovori i intrige. Veliki pad popularnosti u narodu kralju donosi venčanje sa dvorskom damom Dragom Mašin, kao i izgledi na brak bez dece.

Aprilski ustav 1901.

Kralj donosi 1901. godine novi Ustav (Aprilski/Oktroisani ustav) koji pored ublažavanja ličnog režima ne donosi suštinski povratak demokratiji i parlamentarizmu. Situacija u zemlji dalje se radikalizuje, a to obeležavaju velike demonstracije, jačanje cenzure, ali i previranja u vojsci.

Majski prevrat

Situacija će kulminirati 29. maja 1903. godine kada će u planiranoj oficirskoj zaveri biti izvršen atentat na kralja i kraljicu. Atentat će izazvati veliko zaprepašćenje u Evropi. Čitav događaj je poznat kao Majski prevrat.

Na presto dolazi Petar I Karađorđević, a biva vraćen na snagu stari ustav iz 1888. godine, uz izmene koje će dalje učvrstiti demokratski parlamentarizam u Srbiji.

Razdoblje Petra I Karađorđevića do Oslobodilačkih ratova

Kralj Petar I

Državni udar 1903, koji je doveo na tron Karađorđevog unuka, kralja Petra I Karađorđevića, otvorio je put parlamentarnoj demokratiji u Srbiji. Evropski obrazovan, ovaj liberalni kralj je preveo delo "O slobodi" Džona Stjuarta Mila na srpski jezik i dao svojoj zemlji demokratski ustav, koji je Srbiju uveo u period parlamentarizma i političkih sloboda, a koji je prekinut novim oslobodilačkim ratovima.

Period od 1903. do 1914. godine obično se smatra zlatnim periodom srpskog parlamentarizma i uopšte političkog, privrednog i kulturnog života. Nesporna je izvesna društvena stabilnost tog perioda (mada ne i politička), kao i značajan razvoj države u različitim pravcima (vojska, određene privredne grane).

Ističe se takođe da je u političkom životu takođe bio prisutan i uticaj Crne ruke, koja će težiti da sprovodi sopstvenu politiku preko državnih organa. Težnja ove organizacije ka ujedinjenju Srba u jednu državu doprineće atentatu na Franca Ferdinanda, a sklonost ka ucenama vrha državne vlasti biće uzrok animoziteta regenta Aleksandra I Karađorđevića i Dragutina Dimitrijevića Apisa, što će kulminirati Solunskim procesom.

Četnička akcija

Glavni članci: Komiti, Četnici, Makedonsko pitanje, Srpska akcija u Makedoniji i Borba za Makedoniju

Četnici na početku 20. veka

Silno rodoljublje podstaknuto uspešnim ratom od 1878. godine i očajničkim vapajem srpskog stanovništva iz Stare Srbije (Makedonije) i sa Kosova koje je i dalje trpelo zulume aga i begova uticalo je da veliki broj mladića, intelektualaca, oficira i državnih činovnika oduševljeno učestvuje od 1903. godine, u rodoljubivoj i junačkoj akciji Srpskih četnika u Makedoniji i na Kosovu i Metohiji koja je kao prosvetna i oslobodilačka, intenzivno trajala od 1903. do 1912. Mnogi podstaknuti željom da oslobode srpski istorijski i kulturni prostor, koji se 500 godina nalazio pod vlašću Osmanskog carstva, prelaze granicu i kao pripadnici srpskih četa oslobađaju i štite srpski narod od turskog zuluma i sve izraženije bugarizacije koju od Berlinskog kongresa sprovodi Bugarska egzarhijska crkva i makedonsko-jedrenski komitet, odnosno VMRO.

Carinski rat

Glavni članci: Srpsko-austrougarski carinski rat i Topovsko pitanje

Carinski rat (svinjski rat) je trgovinski sukob između Kraljevine Srbije i Austrougarske monarhije. Nastupio je 12. januara 1906, posle prekida pregovora, koji su vođeni u Beču, radi zaključenja trgovinskog ugovora. Prekid pregovora izazvala je iznenadna objava ugovora o carinskom savezu između Srbije i Bugarske, koji je bio doveden na snagu 21. jula 1905.

Između 1906. i 1909. godišnja vrednost izvoza je premašila bilans u prethodnoj godini za oko 29 miliona dinara. Austrougarska koja je pre izbijanja carinskog rata pokrivala gotovo 88% svog ukupnog uvoza, obavljala je sada samo još 30% srpske spoljne trgovine, čime je povlašćen položaj ustupila drugim državama. Trgovinski ugovor od 1910. nije više mogao vratiti Srbiju u ekonomsku zavisnost, ona se posle Carinskog rata našla na širokom prostoru, i nove veze pokazale su se čvrste.

Aneksiona kriza

Glavni članak: Aneksiona kriza

Aneksiona kriza (1908—1909) je kriza koja je nastala aneksijom Bosne i Hercegovine od strane Austrougarske, izvršene proglasom cara Franca Jozefa 5. oktobra 1908. godine. Kao neposredan povod poslužila joj je Mladoturska revolucija i prevrati u Carigradu.

Dana 4. oktobra 1908. je Bugarska proglasila nezavisnost, a već sljedećeg dana, 5. oktobra Austrougarska je objavila aneksiju Bosne i Hercegovine. U ovaj događaj su, posredno ili neposredno, bile uključene Ruska Imperija, Osmansko carstvo, Francuska, Ujedinjeno Kraljevstvo, Italija, Srbija, Crna Gora i Nemačko carstvo. Aktom aneksije, izvedenim bez prethodnog sporazuma sa velikim silama, koje su joj na Berlinskom kongresu dale mandat za okupaciju Bosne i Hercegovine, Austrougarska je izvršila očiglednu povredu međunarodnih ugovora i izazvala žive proteste u Evropi, utoliko više što je u isto vrijeme, i u sporazumu sa njom, Bugarska proglasila svoju nezavisnost.

Bio je to uvod u sudbonosne događaje 1914. godine.

Razdoblje Oslobodilačkih ratova (1912—1918)

Balkanski ratovi

Glavni članak: Balkanski ratovi

Balkanskim ratovima se označavaju dva rata vođena u razdoblju od 1912. do 1913. godine. Balkanski ratovi okončali su osmansku dominaciju na Balkanu. Osmansko carstvo je potisnuto sve do moreuza, a od njenih evropskih teritorija formirane su nacionalne države balkanskih naroda.

Prvi balkanski rat

Srpska vojska u Kratovu

Glavni članci: Prvi balkanski rat, Balkanski savez, Kumanovska bitka i Londonski mir (1913)

Londonski ugovor o miru zaključen 30. maja 1913. posle Prvog balkanskog rata između Srbije, Bugarske, Grčke i Crne Gore, sa jedne strane, i Osmanskog carstva, sa druge strane. Ovim ugovorom Osmansko carstvo se odreklo svih evropskih provincija zapadno od linije Enos—Midija.

• Srbija se mora povući sa Jadranskog mora.
• Albanija je dobila nezavisnost na teritoriji sa koje su se morale povući srpska ali i crnogorska i grčka vojska.
• Raška oblast /Sandžak/ i Metohija su podeljeni između Srbije i Crne Gore, a Kosovo je spojeno Srbiji.
• Nije bila donesena konačna odluka o Makedoniji, koja je ostala u srpskom posedu (Vardarska Makedonija).

Drugi balkanski rat

Glavni članci: Drugi balkanski rat, Bregalnička bitka i Bukureški mir 1913.

Drugi balkanski rat je vođen 1913. između Bugarske sa jedne i Srbije, Crne Gore, Grčke, Rumunije i Turske sa druge strane. Ishod rata je učinio Srbiju, saveznicu Rusije, važnom regionalnom silom, uzbunivši Austrougarsku i na taj način indirektno dao važan povod za Prvi svetski rat.

Rat na dotadašnje saveznike, započeo je opštim noćnim napadom Bugara na srpsku vojsku, bez prethodne objave rata. Većina bugarske armije je bila koncentrisana prema srpskoj vojsci na reci Bregalnici.

Bukureški mir iz 1913. godine je mirovni sporazum potpisan u Bukureštu 10. avgusta 1913, kojim je okončan Drugi balkanski rat, i prema kojem je Srbija dobila Vardarsku Makedoniju, Grčka Egejsku Makedoniju, Rumunija Južnu Dobrudžu, Turska uspela da povrati Jedrene, dok je Bugarskoj ostavljena Pirinska Makedonija.

Nova Srbija

Teritorijalna proširenja Srbije 1817—1913.

Glavni članci: Stara Srbija i Proklamacija o prisajedinjenju 1913.

Srbija se povećala za 39.000 km² i 1.200.000 stanovnika.

U septembru 1913. izbio je prvi oružani sukob na novostvorenoj srpsko-albanskoj granici.

24. juna (10. juna po julijanskom kalendaru) 1914. objavljena je proklamacija Kralja Petra kojom Kralj, oprečen bolešću da vrši svoju kraljevsku vlast, naređuje na osnovu čl. 69 Ustava da u njegovo ime vlada Naslednik Prestola Aleksandar. Naslednik Prestola Aleksandar preuzeo je toga dana sve vladalačke dužnosti.

Sarajevski atentat i Julska kriza

Vojna savezništva u Evropi 1914.

Glavni članci: Sarajevski atentat, Julska kriza i Julski ultimatum

Sarajevski ili Vidovdanski atentat se dogodio 28. juna (15. juna po julijanskom kalendaru) 1914. godine u Sarajevu, (Bosni i Hercegovini) kada su članovi organizacije Mlada Bosna ubili nadvojvodu Franca Ferdinanda, austrougarskog prestolonaslednika, i njegovu suprugu Sofiju Hotek.

Atentat na austrougarskog prestolonaslednika Franca Ferdinanda u Sarajevu 1914. poslužio je kao povod za njen napad na Srbiju, čime je i započeo Prvi svetski rat.

Prvi svetski rat

Glavni članak: Srbija u Prvom svetskom ratu

Austrougarske ofanzive na Srbiju i Trojna invazija

Glavni članci: Cerska bitka, Srpsko-crnogorska ofanziva u Bosnu, Bitka na Drini, Kolubarska bitka, Epidemija pegavog tifusa, Trojna invazija na Srbiju i Bitka kod Mojkovca

Petar Karađorđević kao vladar uzima učešće u borbama

Istovremeno sa izuzetnim ratnim naporima srpske vojske u jesen 1914. godine, kao prateća pojava pojavila i epidemija pegavog tifusa, koja prema uzetom danku u ljudskim životima, spada u red najvećih za koje svet zna.

Albanska golgota i okupacija zemlje

Umetnički prikaz Albanske golgote u zimu 1915/16. Na čelu kolone kralj Petar I i N. Pašić

Glavni članci: Albanska golgota, Zločini austrougarske i bugarske vojske u Srbiji (1914—1918), Šuckori, Okupatorska podela Srbije u Prvom svetskom ratu i Toplički ustanak

Srpska vojska je hrabro branila nezavisnost svoje zemlje i odnela velike pobede, ali suprotstavljena nadmoćnim neprijateljskim snagama Nemačke, Austrougarske i Bugarske, morala je da se preko Albanije povuče sa nacionalne teritorije i kasnije nastavi borbu na Solunskom frontu, zajedno sa ostalim snagama Antante, koju su činile Francuska, Ujedinjeno Kraljevstvo, Rusija, Italija i Sjedinjene Američke Države.

Susret nemačkog i bugarskog cara u okupiranom Nišu, 1916.

Nakon sloma Srbije, Bugarska i Austrougarska su podelile njenu teritoriju. Bugarska je zaposela područje istočno od Velike Morave, slivove Južne Morave i Vardara, a Austrougarska ostali deo Srbije. Sporazum o demarkacionoj liniji (uz posredništvo fon Makenzena) njihove komande su potpisale 1. aprila 1916. godine, a on je, između ostalog, predviđao da Bugarska zadrži oblast s Prizrenom i Prištinom, a Austrougarska Elbasan i Đakovicu. U poslednjoj godini rata Bugarska je dobila čak i izvesne teritorije na levoj obali Velike Morave.

Početkom 1917. godine, zbog represija bugarske izvršne vlasti, podignut je Toplički ustanak.

Solunski front

Glavni članci: Plava grobnica, Solunski front, Gorničevska bitka, Osvajanje Kajmakčalana, Bitka na Crnoj reci, Bitka kod Dobrog Polja, Solunsko primirje i Niška operacija 1918.

Solunski front u Prvom svetskom ratu je nastao kao pokušaj Saveznika da pomognu Srbiji u jesen 1915. Ekspedicija je došla prekasno i u nedovoljnom broju da spreči pad Srbije, a ekspedicija je bila otežana unutrašnjom političkom krizom u Grčkoj (Nacionalna šizma).

Na kraju je stvoren stabilan front, koji se prostirao od albanske obale do reke Strume, u kom su se međunarodne savezničke snage borile sa Centralnim silama, sve do velike savezničke ofanzive 15. septembra 1918, koja je rezultovala kapitulacijom Bugarske i oslobođenjem Srbije. Poginuli vojnici na frontu su sahranjeni u sklopu srpskog vojničkog groblja na Zejtinliku u Solunu.

Ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca

Glavni članci: Niška deklaracija, Krfska deklaracija, Beogradska vojna konvencija, Prvodecembarsko ujedinjenje i Stvaranje Jugoslavije

Velika narodna skupština Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena u Banatu, Bačkoj i Baranji, održana u Novom Sadu 25. novembra 1918. je proglasila prisajedinjenje Banata, Bačke i Baranje Kraljevini Srbiji.

„Dovde i ne dalje je stigla srpska konjica. Godina 1919.” Spomen-kamen u austrijskom gradu Velden am Verter Ziju.

Posle propasti Austrougarske monarhije 1918. godine, regione Banat, Bačku i Baranju posela je vojska Kraljevine Srbije. Faktičku upravu nad ovim područjima preuzeli su mesni vojvođanski Srbi, a na čelu ove uprave nalazio se Srpski Narodni Odbor iz Novog Sada. 25. novembra 1918. godine, sazvana je Velika narodna skupština Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena u Banatu, Bačkoj i Baranji, koja je proglasila prisajedinjenje ovih regiona Kraljevini Srbiji (na skupštini je bilo ukupno 757 delegata, od kojih 578 Srba, 84 Bunjevca, 62 Slovaka, 21 Rusin, 6, Nemaca, 3 Šokca, 2 Hrvata i 1 Mađar).

Podgorička skupština je bilo narodno predstavništvo Crne Gore poslije kraja Prvog svjetskog rata. Njena najpoznatija odluka je bila zbacivanje kralja u izgnanstvu Nikole I Petrovića i njegove dinastije Petrović-Njegoš u korist dinastije Karađorđevića i odluka o prisajedinjenju Kraljevini Srbiji.

U toku ovog rata Srbija je izgubila 1.264.000 (28%) stanovnika od ukupne populacije od 4.529.000 i to 58% muškog stanovništva, od čega se nikada nije oporavila.

Dana 1. decembra 1918. godine u Beogradu je proklamovano ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca, čime je formirano Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca. Kraj Prvog svetskog rata donosi kraj samostalne srpske državnosti i njeno utapanje u jugoslovensku državnu tvorevinu.

Administrativna podela

Glavni članak: Administrativna podela Kraljevine Srbije

Samouprava je pripadala okruzima (okružne skupštine i okružni odbori) i opštinama (opštinski sud, opštinski odbor i opštinski zbor). Obezbeđena je sudijska nezavisnost i nepokretnost. Državni savet je bio najviši upravni sud u zemlji.

Zakonom o administrativnoj podeli zemlje 1890. godine Kraljevina Srbija bila je podeljena na 15 okruga: Valjevski, Vranjski, Kragujevački, Krajinski, Kruševački, Moravski, Pirotski, Podrinski, Podunavski, Požarevački, Rudnički, Timočki, Toplički, Užički i Crnorečki. Varoši Beograd i Niš dobili su status posebnih uprava.

Zakonom o izmenama administrativne podele Kraljevine Srbije iz 1896. Srbija je ponovo podeljena na 15 okruga, ali je ovaj zakon ukinuo administrativnu upravu varoši Nišu i umesto nje je predvideo formiranje Niškog okruga, a Crnorečki okrug je ukinut.

Zakonom od 24. januara 1900. Podunavski okrug je podeljen na Beogradski i Smederevski okrug. Nakon toga je zakonom od 10. aprila 1902. godine iz Rudničkog okruga izdvojen Čačanski okrug. Tako je za vreme popisa 1910. godine Kraljevina Srbija imala 17 okruga: Beogradski, Valjevski, Vranjski, Kragujevački, Krajinski, Kruševački, Moravski, Niški, Pirotski, Podrinski, Požarevački, Rudnički, Smederevski, Timočki, Toplički, Užički i Čačanski.

Predlogom zakona od 24. avgusta 1913. novooslobođeni južni deo Kraljevine (tzv. Stara Srbija) je trebalo da bude podeljen na 12 okruga i 45 srezova. Predviđeni okruzi su bili: Bitoljski, Bregalnički, Zvečanski, Kosovski, Kumanovski, Ohridski, Prizrenski, Prijepoljski, Raški, Skopski, Tetovski i Tikveški. Zakon nije usvojen do kraja Prvog svetskog rata, već je stupio na snagu tek regentovim ukazom 1919. godine, kada su ovi krajevi konačno izjednačeni u pravnom pogledu sa starim oblastima Kraljevine Srbije.

Saobraćaj i veze

Tabla na Poštama u Kraljevini Srbiji

Železnička stanica u Lapovu, 1909.

Glavni članci: PTT muzej u Beogradu i Istorija srpskih železnica

• 1882. Panta Mihajlović, tehničar dobio je koncesiju za podizanje telefonskih stanica u Beogradu.
• 1884. Svečano je otvorena linija i prošao prvi voz na novo-sagrađenoj pruzi Beograd — Niš.
• 1886. Uspostavljena je prva međumesna Telefonska linija Između Beograda i Niša, na postojećim telegrafskim linijama. Prvi telefonski razgovor obavili su kralj Milan i Milutin Garašanin.
• 1901. Otvorene su prve telefonske govornice (kabine) u Beogradu.
• 1903. Na beogradskim ulicama se pojavio prvi automobil. Uvezao ga je Boško Radulović. Automobil je bio marke Neseldorf. Beograđanin Mladen Ljubinković je postao prvi vlasnik vozačke dozvole u gradu.
• 1905. Obavljen prvi međunarodni telefonski razgovor između Beograda i Budimpešte.

Kultura i društveni razvoj

Srpska kraljevska akademija

Grupa oficira Srpske kraljevske vojske

Srpsko društvo prošlo je kroz velike promene. Srpsko društvo je od izrazito seoskog i izolovanog prema novim tokovima, uspelo da stvori jedan građanski sloj, pre svega od obogaćenih trgovaca i inteligencije. Srbija je uspela da se u ovom periodu uključi u evropske tokove u meri u kojoj je to bilo moguće s obzirom na relativno periferan geografski položaj i ekonomsku nerazvijenost. Veliki uticaj na društveni razvoj imali su intelektualci obrazovani na prestižnim evropskim univerzitetima (tzv. bečlije, parizlije). Gradovi, pre svega Beograd, postaće vremenom centri društvenog života i kulturnih dešavanja, ali će i na kraju ovog perioda većina stanovništva živeti na selu.

Kultura ovog perioda dala je neka od najeminentnijih imena srpske umetnosti i nauke, kao što su u književnosti Đura Jakšić, Laza Kostić, Jovan Jovanović Zmaj, Radoje Domanović, Stevan Sremac, Jovan Skerlić, Branislav Nušić, Bora Stanković, Milan Rakić, Vladislav Petković Dis, pa do naučnika kao što su Josif Pančić, Jovan Cvijić, Jovan Žujović, Mihailo Valtrović, Sima Lozanić, Mihailo Petrović Alas, Stojan Novaković i Slobodan Jovanović.. Ova imena ostaviće neizbrisiv trag u srpskoj kulturi.

Kraljevina Srbija, dopisna karta, štampa, 9,5×14,6 cm, Beograd, 1889—1903.

U Srbiji se zakonom uvodi obavezno školovanje djece, što je izuzetno često nailazilo na veliki otpor roditelja, pogotovo na selu gdje je veoma izbjegavano slanje ženske djece u bilo kakve vaspitne i obrazovne ustanove. Uprkos tome, otvaraju se brojne osnovne, srednje škole i gimnazije, kao i Univerzitet u Beogradu. Država počinje da ulaže u stručni kadar i stipendira studente na svim velikim evropskim univerzitetima. Ovo je vrijeme života i stvaranja brojnih književnika od kojih su najznačajniji Laza Lazarević, Vojislav Ilić, Stevan Sremac i Branislav Nušić. Čuveni slikari iz ovog doba su i Uroš Predić i Paja Jovanović.

Javna skulptura postaje značajan oblik umetničkog irzražanja u Kraljevini Srbiji a vremenom poprima i dimenziju političkog značaja. Istaknuti vajari u vreme KS bili su Simeon Roksandić, Petar Ubavkić i Đorđe Jovanović.

Srpska šira javnost kao i brojni intelektualci okupljeni oko Srpskog književnog glasnika bili su žestoki protivnici kolonizatorske politike Austro-Ugarska, koja je gledala na Balkan na isti način kako su druge kolonijalne sile tog vremena gledale na Afriku ili Aziju.

Uprkos nestabilnim političkim prilikama, Kraljevina se predstavljala na internacionalnim sajmovima umetnosti, poput međunarodne izložbe u Torinu 1911. godine.

Sport

Glavni članak: Sport u Srbiji

• 23. decembra 1884. osnovano Prvo srpsko velosipedsko društvo, predsednik Milorad Terzibašić je 8. januara 1887. pokrenuo izdavanje mesečnika Velosipedski list, a to je istovremeno bio i prvi sportski list u Srbiji
• Kralj Aleksandar prisustvovao prvim modernim Olimpijskim igrama 1896. u Atini na poziv grčkog kralja Đorđa I
• Prvo biciklističko prvenstvo Srbije organizovano je 5. oktobra 1897. na stazi od 92 km Beograd—Smederevo—Beograd.
• Prvo srpsko društvo za igru loptom osnovano je u Beogradu 1. maja 1899, na inicijativu trgovca Huga Bulija.
• 1909. Održane prve motociklističke trke u organizaciji Prvog srpskog velosipedskog društva. Trke su održane na relaciji Niš — Beograd.
• 1910. osnovan Srpski olimpijski klub, Srbija debituje na Letnjim olimpijskim igrama 1912.
• 1914. održano fudbalsko takmičenje Srpski olimpijski kup

Privredni razvoj

Glavni članak: Spoljna trgovina Kneževine i Kraljevine Srbije

Avers novčića u vrednosti od 20 pari. Kraljevina Srbija, 1912. godina. Deo je zbirke Numizmatika Narodnog muzeja u Leskovcu.

Kada je Srbija postala u punom smislu nezavisna država 1878. sa uvećanom teritorijom na jugoistočnu Srbiju, ona počinje da radi na stvaranju uslova za ubrzani razvoj kapitalističke privrede. Uz veliku pomoć stranih kredita i kapitala, počinju da se otvaraju rudnici, štedionice, banke, industrijska preduzeća, te da se grade putevi i pruge. Srbije je još 1868. uvela svoju valutu paru a od 1873. je uveden dinar. 1884. osnovana je Privilegovana narodna banka. Srbija u 1898. godini ima svega 28 preduzeća, ali se dešava nagli porast, te ona do 1910. ima čak 428 preduzeća. Pruga Beograd-Niš, koja je trebalo u budućnosti da poveže Srbiju sa značajnim gradovima Carigradom i Solunom, biva izgrađena 1884. godine. I pored ubrzane industrijalizacije, Srbija je i dalje uglavnom poljoprivredna zemlja, što se može vidjeti iz činjenice da je bilo 86,5% seljaka, 6.8% trgovaca i zanatlija te 6.7 ostalih zanimanja.

Srbija je tokom čitavog ovog perioda ostala prevashodno poljoprivredna zemlja. U prvoj polovini devetnaestog veka industrijska postrojenja praktično uopšte nisu postojala. Ni kasnije industrija nije uzela većeg maha, a ono što je razvijano prvenstveno je bilo pod uticajem i za potrebe države. Pored poznate topolivnice u Kragujevcu, nešto je razvijenije bilo rudarstvo i laka, pre svega prehrambena industrija.

Najveći deo stanovništva bavio se poljoprivredom, a najvažniji izvozni artikal Srbije je bila stoka, koja je najviše izvožena u Austrougarsku. Zanatstvo i trgovina su se postepeno razvijali. U svakom slučaju, prema zapadnim standardima Srbija je bila nerazvijena zemlja, a oslanjanje na agrarnu proizvodnju biće u velikoj meri karakteristika Srbije i u vreme Kraljevine Jugoslavije.

Prihodi i rashodi budžeta Kraljevine Srbije 1880—1887

Godina	Državni Prihodi	Državni Rashodi	Budžetski deficit
1880	19.145.376	19.520.477	375.110
1881	25.682.514	25.714.543	32.029
1882	25.688.326	32.611.191	6.922.865
1883	28.314.937	34.469.918	6.154.981
1884	32.641.645	37.291.159	4.649.514
1885	38.746.135	45.968.639	7.222.504
1886	32.168.687	46.000.000	13.832.313
1887	38.229.055	44.460.000	6.230.945

Demografija

Popis stanovništva 1884. godine

Od ukupnog stanovništva Srbije dolazi:

• na sela — 1.662.594 — 87.51%
• na varoši i varošice — 237.406 — 12.49%
• Svega — 1.900.000

Ukupno — 1.901.336

Etnički sastav:

• Srbi — 1.693.337
• Rumuni — 149.727
• Romi — 34.066
• Bugari — 6.749
• Nemci — 4.759
• Jevreji — 4.127
• Arnauti — 1.862
• Mađari — 1.311
• Česi — 1.198
• Turci — 1.099
• Grci — 1.081
• Italijani — 734
• Cincari — 550
• Slovaci — 244
• Hrvati — 237
• Poljaci — 228
• Slovenci — 161
• Francuzi — 124
• Rusi — 59
• Englezi — 27
• Jermeni — 20

Verski sastav:

• pravoslavci — 1.874.174
• muhamedanci — 14.569
• katolici — 8.092
• mojsijeve vere — 4.160
• protestanti — 741

Popisi stanovništva 1890—1910. godine

Gustina naseljenosti Kraljevine Srbije Popis 1900.

Godina popisa	Broj stanovnika
	stalnih	prisutnih
1890	2.185.488	2.161.961
1895	2.341.675	2.312.484
1900	2.529.196	2.492.882
1905	2.724.859	2.688.747
1910	2.922.058	2.911.701

Glavni predmet popisivanja od 1890 — 1910 god. bilo je faktičko (prisutno) stanovništvo. Ali svi ovi popisi registrovali su naporedo i pravno (stalno) stanovništvo.

Srpski gradovi od 1910—1912.

Podaci za period od 1910—1912. godine:

Srpski gradovi pre Balkanskih ratova: Beograd — 90.000 Niš — 25.000 Kragujevac — 18.500 Leskovac — 14.000 Požarevac — 13.000 Vranje — 12.500 Šabac — 12.000 Pirot — 11.000

Srpski gradovi posle Balkanskih ratova: Bitolj — 60.000 Skoplje — 50.000 Prilep — 22.000 Prizren — 21.000 Štip — 20.000 Priština — 18.500 Veles — 15.500 Novi Pazar — 13.000

Galerija

• 
  Kraljevina Srbija, 1913. — privremene granice
• 
  Kraljevina Srbija, 1913. — konačne granice
• 
  Karta srpskih kraljevina i susednih oblasti 1914. / od S. P. Boškovića: Kartografska radionica Geografskog odeljenja gl. Đeneralštaba
• 
  Faktičke granice Kraljevine Srbije 26. novembra 1918. godine, posle ujedinjenja sa Sremom (24. novembra), Banatom, Bačkom i Baranjom (25. novembra) i Crnom Gorom (26. novembra)

Literatura

• Vučković, Vladimir D. (2013). Pravni položaj krajeva prisajedinjenih Srbiji posle Balkanskih ratova 1912-1913. Beograd: Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu. 
• Đorđević, Dimitrije (1983). „U senci Austro-Ugarske”. Istorija srpskog naroda. knj. 6, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 95—134. 
• Đorđević, Dimitrije (1983). „Sučeljavanje sa Austro-Ugarskom”. Istorija srpskog naroda. knj. 6, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 135—173. 
• Đorđević, Dimitrije (1983). „Na početku razdoblja ratova”. Istorija srpskog naroda. knj. 6, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 174—207. 
• Jagodić, Miloš (2009). Srpsko-albanski odnosi u Kosovskom vilajetu (1878—1912). Beograd: Zavod za udžbenike. 
• Jagodić, Miloš (2010). Uređenje oslobođenih oblasti Srbije 1912—1914: Pravni okvir. Beograd: Istorijski institut. 
• Jagodić, Miloš (2013). Novi krajevi Srbije (1912—1915). Beograd: Filozofski fakultet. 
• Jovanović, Slobodan (1934). Vlada Milana Obrenovića. Knj. 1 (drugo, ispr. i dop. izd.). Beograd: Geca Kon. Arhivirano iz originala 18. 02. 2019. g. Pristupljeno 24. 08. 2017. 
• Jovanović, Slobodan (1934). Vlada Milana Obrenovića. Knj. 2 (drugo, ispr. i dop. izd.). Beograd: Geca Kon. Arhivirano iz originala 18. 02. 2019. g. Pristupljeno 24. 08. 2017. 
• Jovanović, Slobodan (1934). Vlada Milana Obrenovića. Knj. 3 (drugo, ispr. i dop. izd.). Beograd: Geca Kon. Arhivirano iz originala 18. 02. 2019. g. Pristupljeno 24. 08. 2017. 
• Jovanović, Slobodan (1934). Vlada Aleksandra Obrenovića. Knj. 1 (drugo, ispr. i dop. izd.). Beograd: Geca Kon. Arhivirano iz originala 02. 08. 2020. g. Pristupljeno 24. 08. 2017. 
• Jovanović, Slobodan (1935). Vlada Aleksandra Obrenovića. Knj. 2 (drugo, ispr. i dop. izd.). Beograd: Geca Kon. Arhivirano iz originala 02. 11. 2020. g. Pristupljeno 24. 08. 2017. 
• Jovanović, Slobodan (1936). Vlada Aleksandra Obrenovića. Knj. 3 (drugo, ispr. i dop. izd.). Beograd: Geca Kon. Arhivirano iz originala 18. 12. 2021. g. Pristupljeno 24. 08. 2017. 
• Ljušić, Radoš (2001). Istorija srpske državnosti. 2. Novi Sad: Ogranak SANU. 
• Mitrović, Andrej (1981). Prodor na Balkan: Srbija u planovima Austro-Ugarske i Nemačke 1908-1918. Beograd: Nolit. 
• Mitrović, Andrej (1983). „Sučeljenje sa srednjoevropskim imperijalizmom”. Istorija srpskog naroda. knj. 6, sv. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 7—106. 
• Mitrović, Andrej (1983). „Nadrastanje poraza i podela”. Istorija srpskog naroda. knj. 6, sv. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 107—254. 
• Mitrović, Andrej (1984). Srbija u Prvom svetskom ratu. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Mitrović, Andrej (1987). Ustaničke borbe u Srbiji 1916-1918. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Mitrović, Andrej (1993). Toplički ustanak: Mesto u srpskoj istoriji. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti. 
• Mitrović, Andrej (2007). Serbia's Great War 1914-1918. West Lafayette: Purdue University Press. 
• Popov, Čedomir (1983). „Privreda, društvo i politika”. Istorija srpskog naroda. knj. 6, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 7—49. 
• Popov, Čedomir (1983). „Nemirne godine i vezivanje za Austro-Ugarsku”. Istorija srpskog naroda. knj. 6, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 50—94. 
• Radojević, Mira; Dimić, Ljubodrag (2014). Srbija u Velikom ratu 1914-1918: Kratka istorija. Beograd: Srpska književna zadruga, Beogradski forum za svet ravnopravnih. 
• Rajić, Suzana (2013). „Kraljica Natalija i Rusija — od razvoda do preveravanja” (PDF). Srpske studije (4): 231—252. Arhivirano iz originala (PDF) 23. 11. 2015. g. Pristupljeno 24. 08. 2017. 
• Stojančević, Vladimir (1988). Srbija i srpski narod za vreme rata i okupacije 1914—1918. godine. Leskovac: Narodni muzej. 
• Popović, Vasilj (2020). Evropa i srpsko pitanje u periodu oslobođenja 1804-1918. Beograd: Catena Mundi. str. 175. ISBN 978-86-6343-140-9. 

Spoljašnje veze

• Poljoprivreda Srbije od 1878. do 1912. godine, Gordana Garić Petrović, Univerzitet u Nišu, Filozofski fakultet, 2016.
• Uniforma, govor istorije - 2. deo (2003.), RTS Obrazovno - naučni program - Zvanični kanal
• Vojna akademija Kraljevine Srbije 1850—1866
• Beograd za vreme Kraljevine — Razglednice
• Proglas o venčanju Kralja Aleksandra Obrenovića
• Beogradske ilustrovane novine 1866
• Aleksandar Rastović: Britanski kralj Evdard VII i diplomatski bojkot Srbije 1903—1906, Istorijski časopis, broj 48, 2001. godine
• Biljana Vučetić: Srbija i Britanija 1903—1906. godine očima savremene britanske štampe, Istorijski časopis, broj 48, 2001. godine
• Čedomir Antić: Mala velika Srbija („Večernje novosti“, feljton, decembar 2009) Arhivirano na sajtu Wayback Machine (23. decembar 2010)
• Miloš Ković: Istorija srpske nacionalne ideje („Večernje novosti“, feljton, decembar 2015) Arhivirano na sajtu Wayback Machine (23. decembar 2015)
• Vasa Kazimirović: Nikola Pašić i Crna ruka - Srbija od Majskog prevrata do Velikog rata („Večernje novosti“, feljton, mart 2020) Arhivirano na sajtu Wayback Machine (22. mart 2020)