Stefan Lazarević
| Stefan Lazarević | |
|---|---|
 | |
| Lični podaci | |
| Datum rođenja | 1377. |
| Mesto rođenja | Kruševački grad, Moravska Srbija |
| Datum smrti | 19. jul 1427. (49/50 god.) |
| Mesto smrti | Glavica kod Mladenovca, selo Markovac, zaselak Crkvine, Srpska despotovina |
| Grob | Manasija |
| Porodica | |
| Supružnik | Jelena Gatiluzio |
| Potomstvo | nije imao |
| Roditelji | Lazar Hrebeljanović Milica Hrebeljanović |
| Dinastija | Lazarevići |
| Knez i despot Srbije | |
| Period | 1389—1402. (knez), 1402—1427. (despot) |
| Prethodnik | Lazar Hrebeljanović |
| Naslednik | Đurađ Branković |
Stefan Lazarević (Kruševački grad, 1377 — Glavica kod Mladenovca, selo Markovac, zaselak Crkvine, 19. jul 1427), poznat i kao Stevan Visoki,[a] sa titulama kneza (1389—1402) i despota (1402—1427) vladao je Srbijom. Bio je sin kneza Lazara. U svoje vreme je važio za jednog od najboljih vitezova i vojskovođa, a njegova književna dela ga čine jednim od najvećih srpskih književnika u srednjem veku.[2]
Despot Stefan je bio vrstan diplomata svoga vremena i razumeo se u tadašnju geopolitičku situaciju. Uvek je nastojao gledati sa kojom stranom je najbolje imati saradnju i vazalne odnose, sve zarad dobrobiti svog naroda. Bio je vazal, dobar i blizak saradnik sa Osmanlijama, Vizantincima i Ugarima, što pokazuje njegovu političku spretnost, koja ga, uz vrhunske militarne sposobnosti i zakonodavnu vlast svrstava među najbolje srpske srednjovekovne vladare, po mnogima čak i najboljeg i najsposobnijeg.
Nakon očeve pogibije u Kosovskom boju 1389, kao maloletan je došao na vlast i uz pomoć majke Milice Hrebeljanović vladao je do svog punoletstva 1393. godine.
Kao osmanski vazal, mladi Stefan je predvodio srpske pomoćne odrede u bitkama na Rovinama, kod Nikopolja i Angore.[3] Posle bitke kod Angore je od Vizantinaca u Carigradu dobio zvanje despota (1402), a krajem 1403. ili početkom 1404. godine, stupio je u vazalne odnose i sa ugarskim kraljem Žigmundom od koga je dobio Mačvu, Beograd (u koji 1405. smestio svoju prestonicu), Golubac i druge posede, a kasnije (1411) i Srebrenicu.
Posle velikog poraza kod Angore, otpočeo je građanski rat u Osmanskom carstvu, ali i sukobi među srpskom vlastelom, prvo između Lazarevića i Brankovića, a potom i između samog Stefana i njegovog mlađeg brata Vuka. Sukobi u Srbiji su se okončali 1412. izmirenjem Stefana i njegovog sestrića Đurđa, dok je kao pobednik iz borbi među Osmanlijama izašao 1413. Mehmed I, zahvaljujući srpskoj pomoći, nakon čega je, za Srbiju, usledio period mira. Posle smrti svog sestrića Balše III Balšića, nasledio je Zetu, oko čijih primorskih gradova je vodio rat protiv Mlečana. Pošto nije imao dece, Stefan je na saboru u rudničkoj Srebrnici 1426. imenovao svog sestrića Đurđa za naslednika.
Na unutrašnjem planu, on je slomio otpor vlastele, a periode mira je iskoristio za snaženje Srbije u političkom, ekonomskom, kulturnom i vojnom pogledu.[4] On je 29. januara 1412. objavio[b] „Zakonik o rudnicima”, sa posebnim delom kojim se uređuje život u, tada najvećem rudniku na Balkanu,[5] Novom Brdu. Time je dodatno pojačao razvoj rudarstva, koje je bilo glavna privredna grana tadašnje Srbije,[6] tako da je krajem njegove vladavine Srbija bila jedan od najvećih proizvođača srebra u Evropi.[6] Na polju arhitekture, nastavlja se razvoj Moravskog stila, koji je započeo u doba njegovih roditelja, gradnjom Ravanice, Lazarice i Ljubostinje.
Bio je veliki pokrovitelj umetnosti i kulture pružajući podršku i utočište kako učenim ljudima iz Srbije, tako i izbeglicama iz okolnih zemalja koje su zauzele Osmanlije. Pored toga, on je i sam bio pisac, a njegovo najznačajnije delo je „Slovo ljubve” koje se odlikuje renesansnim crtama. Pored književnog stvaralaštva samog despota, u ovom periodu se, između ostalih, javljaju Konstantin Filozof i Grigorije Camblak, a razvija se i bogata prepisivačka delatnost (Resavska prepisivačka škola).
Poreklo i porodica
[uredi | uredi izvor]Stefan je bio sin Lazara Hrebeljanovića i njegove supruge Milice, koja je pripadala bočnoj liniji Nemanjića, pošto je njen otac, knez Vratko, bio neposredni potomak Vukana, najstarijeg sina Stefana Nemanje. Pored Stefana, oni su imali još sedmoro dece.[7][8][9]
| Stefanova braća i sestre | |||
|---|---|---|---|
| Stefanova braća | |||
| Ime | Živeo | Titula | |
| Dobrovoj | (umro kao malo dete) | ||
| Vuk | (?—1410) | knez | |
| Stefanove sestre | |||
| Ime | Živela | Brak(ovi) | |
| Mara | (?—1426) | Vuk Branković, oko 1371. godine[2][7][8] | |
| Jelena | (?—1443) | 1.Đurađ II Stracimirović Balšić (1385—1403), oko 1386. godine[7][8] 2.Sandalj Hranić Kosača (1392—1435), 1411. godine | |
| Dragana[2][9] | (?—?) | Jovan (1371—1395) ili njegov sin Aleksandar (Iskander) Šišman, oko 1386. godine[2] | |
| Teodora (Jelena) | (?—pre 1405)[9] | Nikola II Gorjanski, oko 1387. godine[7][8] | |
| Olivera | (oko 1378[7] — posle 1443.[8][9]/1444.[7]) | Bajazit I (1389—1403), 1390. godine | |
Stefan Lazarević se u septembru 1405.[2] oženio Jelenom, ćerkom Frančeska II Gatiluzija (1384—1404), đenovljanskog gospodara Lezbosa i sestrom Irine (Evgenije) Paleolog, supruge Jovana VII (savladar 1376—1379, car 1390, regent 1399—1403). Ovaj brak je bio ugovoren tokom njegovog boravka u Carigradu 1402, u doba kada je gradom i Vizantijom upravljao Jovan VII, u ime svog strica Manojla II (savladar 1373—1391, car 1391—1425). Jelena i Stefan nisu imali dece, a ona se posle sklapanja braka u izvorima ne spominje, niti je prikazana u ktitorskim kompozicijama Stefanovih zadužbina, na kojima je on uvek naslikan sam.[2]
Život i vladavina
[uredi | uredi izvor]
Nakon očeve pogibije u Kosovskom boju 1389, kao maloletan je došao na vlast i uz pomoć majke Milice Hrebeljanović je vladao do svog punoletstva 1393. godine.
Kao osmanski vazal, predvodio je srpske pomoćne odrede u bitkama na Rovinama, kod Nikopolja i Angore. Sa svojim snagama je Osmanlijama doneo pobedu nad združenim evropskim krstaškim snagama u bici kod Nikopolja,[3] a njegova borbenost u bici kod Angore zadivila je turko-mongolskog vladara Tamerlana[4] Posle nje je od Vizantinaca u Carigradu dobio titulu despota (1402), a krajem 1403. ili početkom 1404. godine, stupio je u vazalne odnose i sa ugarskim kraljem Žigmundom od koga je dobio Mačvu, Beograd (u koji je 1403. godine smestio svoju prestonicu), Golubac i druge posede, a kasnije (1411) i Srebrenicu. Prilikom Žigmundovog obnavljanja viteškog reda Zmaja, u decembru 1408. godine, Stefan se našao na drugom mestu među vitezovima, odmah iza samog ugarskog kralja.
Posle velikog poraza kod Angore, otpočeo je građanski rat u Osmanskom carstvu, ali i sukobi među srpskom vlastelom, prvo između Lazarevića i Brankovića, a potom i između samog Stefana i njegovog mlađeg brata Vuka. Sukobi u Srbiji su se okončali 1412. izmirenjem Stefana i njegovog sestrića Đurđa, dok je kao pobednik iz borbi među Osmanlijama izašao 1413. Mehmed I, zahvaljujući srpskoj pomoći, nakon čega je, za Srbiju, usledio period mira. Posle smrti svog sestrića Balše III Balšića, nasledio je Zetu, oko čijih primorskih gradova je vodio rat protiv Mlečana, koji je okončan mirovnim ugovorima iz 1423. i 1426. godine. Pošto nije imao dece, Stefan je na saboru u Srebrnici 1426. godine imenovao svog sestrića Đurđa za naslednika, a sredinom naredne godine je umro u lovu, od srčane kapi.
Na unutrašnjem planu, on je slomio otpor vlastele, a periode mira je iskoristio za snaženje Srbije u političkom, ekonomskom, kulturnom i vojnom pogledu.[4] On je 29. januara 1412. objavio[b] „Zakonik o rudnicima”, sa posebnim delom kojim se uređuje život u, tada najvećem rudniku na Balkanu,[5] Novom Brdu (Statut Novog Brda). Time je dodatno pojačao razvoj rudarstva, koje je bilo glavna privredna grana tadašnje Srbije, tako da je krajem njegove vladavine Srbija bila jedan od najvećih proizvođača srebra u Evropi.[6] Na polju arhitekture, nastavlja se razvoj Moravskog stila, koji je započeo u doba njegovog oca gradnjom Ravanice i Lazarice. U periodu od 1407. do 1418. godine podiže svoju glavnu zadužbinu, manastir Resavu (Manasiju), poslednju monumentalnu zadužbinu srpskog srednjeg veka,[2] a Beograd je od porušenog pograničnog gradića pretvorio u modernu utvrđenu evropsku prestonicu, proširivši ga gotovo deset puta.[10]
Bio je veliki pokrovitelj umetnosti i kulture pružajući podršku i utočište kako učenim ljudima iz Srbije, tako i izbeglicama iz okolnih zemalja koje su zauzele Osmanlije. Pored toga, on je i sam bio pisac, a njegovo najznačajnije delo je „Slovo ljubve” koje se odlikuje renesansnim crtama. Pored književnog stvaralaštva samog despota, u ovom periodu se, između ostalih, javljaju Konstantin Filozof i Grigorije Camblak, a razvija se i bogata prepisivačka delatnost (Resavska prepisivačka škola).
Srpska pravoslavna crkva ga je kanonizovala 500 godina nakon njegove smrti 19. jula 1927. i slavi ga 1. avgusta (19. jula po julijanskom kalendaru) kao svetog Stefana despota Srpskog. Uspomena na njega očuvana je i u srpskoj narodnoj tradiciji, koja ga pamti kao zmajevitog junaka Visokog Stefana, ne samo na prostoru kojim je vladao, već na znatno širem prostoru naseljenom Srbima, a za njegovu ličnost je vezana narodna izreka: „i ti možeš, i konj ti može, ali ti Bog ne da”.
Rane godine i dolazak na vlast
[uredi | uredi izvor]
Stefan Lazarević je rođen, najverovatnije, 1377. u Kruševcu, prestonici svog oca, kneza Lazara. Posle Kosovske bitke 15. juna 1389, u kojoj je poginuo njegov otac, Stefan je postao novi knez, u čije ime će do njegovog punoletstva vladati njegova majka, kneginja Milica[2].
On je došao na vlast u specifičnom trenutku, po državu Lazarevića, koja se našla u okruženju moćnih suseda. Sa jedne strane bio je Bajazit I, koji se posle Kosovske bitke povukao da bi učvrstio svoju vlast među Osmanlijama, dok se u neposrednom susedstvu nalazio Vuk Branković, muž Stefanove sestre Mare, koji je posle bitke postao najmoćniji srpski velikaš.[v] Zapadni sused Lazarevića bio je Tvrtko I (ban 1353—1377, kralj 1377—1391) koji se smatrao legitimnim naslednikom Nemanjića i Kosovsku bitku je prikazivao kao sopstvenu pobedu nad Osmanlijama, dok su se na severu njihovi posedi graničili sa Ugarskom, kralja Žigmunda.
Već 7. jula iste godine, tri sedmice posle bitke, Žigmund je uputio Nikolu Gorjanskog da pregovara sa Vukom Brankovićem o stvarima „koje su na korist vašu (Vukovu) i raške zemlje (Srbije)”,[5] pri čemu je unapred potvrđivao sve dogovore koje bi oni postigli. Iako su i Nikola i Vuk bili oženjeni Stefanovim sestrama, nije bio redak slučaj u to doba da jaki susedi, pa čak i bliski srodnici, potisnu sa vlasti legitimne naslednike koji su maloletni.[g] Ishod ovih pregovora nije poznat, ali je već na jesen, Žigmund otpočeo ofanzivu protiv Lazarevića. Njegove snage su u oktobru prešle reku Savu i početkom novembra su opsele i zauzele tvrđave Borač i Čestin,[5] kod današnjeg Knića.
U ovakvim okolnostima, državni sabor je uz podršku patrijarha Spiridona (1379—1389),[2] doneo odluku o sklapanju mira i prihvatanju vrhovne vlasti sultana Bajazita, posle čega su otpočeli pregovori sa Osmanlijama, koji su okončani sklapanjem mira, pre sredine 1390. godine. Detalji donošenja ovakve odluke nisu bliže poznati, ali je izvesno da je ona doneta pre smrti patrijarha Spiridona, 18. avgusta 1389. godine.[5]
Prema sklopljenom miru, knez Stefan se obavezao na slanje pomoćnih odreda osmanskom sultanu i plaćanje danka, ali i na to da se sa mlađim bratom Vukom i viđenijom vlastelom, jednom godišnje pojavljuje na sultanovom dvoru i potvrđuje svoju pokornost Bajazitu. Pored ovih uobičajenih vazalnih obaveza, Bajazitu je za ženu data, najmlađa ćerka kneza Lazara i kneginje Milice, Olivera, koju je, njen brat i novi knez, Stefan, lično morao da odvede sultanu Bajazitu u Bursu. Posledice ovog mira bile su odmah vidljive, jer su već tokom leta 1390, srpske snage ojačane osmanskim pomoćnim odredima, povratile izgubljene gradove, a verovatno su u sklopu tih operacija i Osmanlije zauzele Golubac.
Podataka o aktivnostima Vuka Brankovića tokom ovog perioda nema. Izvesno je da je on posle Kosovske bitke nastojao da proširi svoju oblast (između ostalog, ovladao je i delom Polimlja), a koristio se istom titulom koju je pre njega koristio knez Lazar (gospodar Srbljem i Podunaviju). Međutim, već početkom maja 1390, on se osećao ugroženim i zatražio je od Dubrovačke republike da mu omogući sigurno utočište, ukoliko se nađe u neprilici, što bi se moglo povezati sa osmanskim odredima koji su tokom leta pomogli Lazarevićima da potisnu Ugare iz njihove države. Iako su interesi kneza Stefana tj. Lazarevića, sa jedne i Vuka Brankovića, sa druge strane, bili sukobljeni posle Kosovske bitke, nema podataka da je došlo do nekog neprijateljstva među njima. Naprotiv, u izvorima je zabeleženo da je Vuk prisustvovao svečanom prenosu moštiju kneza Lazara iz njegove prestonice Prištine, u manastir Ravanicu, krajem 1390. i početkom 1391, a poznato je i da je na njegovom dvoru, tokom 1392, boravila kneginja Milica.
Sukobi na srpsko-ugarskoj granici, nastavljeni su tokom naredne dve godine, a u njihovom suzbijanju je učestvovao i sam Žigmund, koji je u više navrata dolazio sa vojskom na reku Dunav. On je u leto 1392. kod Kovina prešao reku i prodro u Srbiju do Ždrela na Mlavi, nakon čega se povukao i pokušao da osvoji Golubac. Istovremeno, oblast Vuka Brankovića se našla na udaru Osmanlija. Početkom 1392. oni su zauzeli Skoplje i nastavili prodor na sever, što je primoralo i Vuka da do kraja godine sklopi mir sa Bajazitom i postane njegov vazal.[5]
Knez Stefan Lazarević
[uredi | uredi izvor]Bitke na Rovinama i kod Nikopolja
[uredi | uredi izvor]Tokom 1393, Stefan je postao punoletan i preuzeo vlast,[2] a njegova majka se zamonašila i kao monahinja Evgenija, povukla u svoju zadužbinu, Ljubostinju. Iste godine, Bajazit se obračunao sa svojim bugarskim vazalima, zbog njihovih navodnih veza sa ugarskim kraljem Žigmundom.[5] On je posle opsade zauzeo Trnovo i uništio Trnovsku Bugarsku, kojom je, do tada, vladao muž Stefanove sestre Dragane, Jovan Šišman. Posle ovoga, mnogi učeni ljudi napustili su Bugarsku i potražili utočište u okolnim hrišćanskim zemljama, među kojima je bila i Stefanova Srbija.
Krajem iste godine i početkom naredne, Bajazit je počeo da okuplja svoje hrišćanske vazale u Seru. Svakom od njih je uputio odvojeni zahtev da dođe, tako da niko od njih nije znao da će se svi zajedno pojaviti u Seru. Nije poznato ko je sve došao u Ser, ali se u izvorima pored kneza Stefana, pominju Vizantinci, car Manojlo II (1391—1425), njegov bratanac Jovan VII (1390) i brat, morejski despot, Teodor I (1383—1407), ali i srpski gospodar Velbužda Konstantin Dragaš. Smatra se da je Bajazit, najverovatnije, planirao da pobije svoje vazale u Seru i preuzme njihove zemlje. On je izdao naređenje da se oni pogube, ali ono nije izvršeno odmah, nakon čega se predomislio,[5] posle čega je deo njih otpustio kućama, dok je sa preostalima dovršio osvajanje Tesalije i zauzeo Solun (12. aprila).
Tokom jeseni 1394, Bajazit je počeo da okuplja svoje vazale, za pohod protiv vlaškog vojvode Mirče Starijeg (1386—1418). Kao punoletan, Stefan je prvi put lično predvodio srpske pomoćne odrede, a pored njega, osmanskoj vojsci su se, od srpskih velikaša, priključili Marko Mrnjavčević (1371—1395), Konstantin Dragaš i Konstantin Balšić,[2] sa svojim snagama. Bajazitove snage su prešle Dunav i do bitke je došlo 17. maja 1395.[5][11] na Rovinama, nedaleko od današnjeg Arada.[11] Ona se najverovatnije okončala osmanskim porazom,[5][11] ali Bajazitove snage nisu pretrpele značajne gubitke.[5] Sa druge strane, vlaški vojvoda je posle bitke priznao sultanovu vrhovnu vlast i obavezao se da mu plaća danak.[11] U samoj bici su poginuli Marko Mrnjavčević i Konstantin Dragaš, a Bajazit je Osmanskom carstvu pripojio njihove zavisne države. Prema navodima Konstantina Filozofa iz žitija Stefana Lazarevića, Marko je pred bitku Konstantinu Dragašu rekao: „Ja kažem i molim Gospoda da bude hrišćanima pomoćnik, a ja neka budem prvi među mrtvima u ovom ratu”.[5]
Osmanlije su nakon bitke zauzele Vidin, a njihove trupe su, ojačane srpskim pomoćnim odredima, upale, tokom leta 1396, u Banat, a početkom iste godine i u oblast Vuka Brankovića i tom prilikom su zauzele njen veći deo, sa Prištinom.
Međutim, pobeda na Rovinama je pokrenula poslednji veliki krstaški pohod, u kome su učestvovale snage iz Engleske, Francuske, Nemačke i drugih evropskih zemalja. Njima su se priključila trupe ugarskog kralja i vlaškog vojvode, kao i mletačka flota, koja je, preko Crnog mora trebalo da uplovi u Dunav i pruži podršku vojsci na kopnu. Krstaške snage su se okupile u Ugarskoj, posle čega su prešle Dunav i zauzele Vidin. Nakon toga, pohod je nastavljen niz Dunav i opsednut je Nikopolj, u kome se nalazio osmanski garnizon. Bajazit je zbog prodora krstaša, prekinuo blokadu Carigrada i uputio se ka Dunavu, a njegovim snagama su se kod Plovdiva, priključili i srpski pomoćni odredi sa Stefanom Lazarevićem na čelu.[12]
Do velike bitke došlo je 25. septembra i u njoj su krstaške snage potpuno razbijene. Iako brojčano veoma velika, krstaška vojska je bila raznolika,[5] što se odrazilo na odsustvo zajedničke komande i slabu koordinaciju na bojnom polju,[13] a jedan od faktora bilo je i potpuno nepoznavanje osmanske vojske i njenog načina borbe, kod zapadnih vojski.[5] Posle početnog uspeha krstaša, usledio je protivudar Osmanlija koji je zaustavio ulazak ugarskih snaga u bitku, koje su počele da ih potiskuju. U tom, prelomnom trenutku bitke, u nju su se uključili srpski oklopnici, predvođeni Stefanom, koji su probili ugarske redove i napali glavni ugarski steg, koji je nosio Nikola Gorjanski (muž Stefanove rođene sestre Teodore).[12] Oni su uspeli da ga obore, što je imalo presudan uticaj na tok bitke, jer su krstaši pomislili da ja kralj Žigmund poginuo i da je bitka izgubljena, dok su ugarski komandanti ubedili samog Žigmunda da je bitka praktično izgubljena i da je bolje da se povuče sa bojišta i spase.[12] Posle toga krstaški redovi su se raspali i usledio je pravi pokolj.[5] Jedan od učesnika u bici, Johan Šiltberger, ovako opisuje srpski napad:[14]
| „ | Kada su svi (turski) pešaci pobijeni, kralj je napao drugi odred koji su činili konjanici. Kada je turski kralj video kraljev napad, spremao se da pobegne sa bojišta, ali je vojvoda Raške (Srbije), poznat kao Despot, videvši ovo, uleteo da pomogne turskom kralju sa 15.000 probranih ljudi i još mnogo drugih vitezova, i despot je jurnuo sa svojim ljudima na kraljev steg i oborio ga. | ” |
Prema nekim mišljenjima, srpske snage su bile sakrivene u jednom šumarku, na levom krilu Bajazitovih snaga, zbog čega je njihov udar na Ugare usledio iznenada, najverovatnije sa boka ili čak, sa leđa.[12]
Posledice poraza kod Nikopolja za hrišćanske države na Balkanu su bile katastrofalne. Posle nje je uništeno Vidinsko carstvo, zauzeta je Atina (1397), Morejska despotovina je ponovo opustošena, pad Carigrada je postao praktično neizbežan,[13] a oblast Vuka Brankovića su zauzele Osmanlije.[5] On sam je zarobljen i vrlo brzo (6. oktobra 1397) je i umro u zarobljeništvu. Veći deo njegovih oblasti je predat na upravu knezu Stefanu, mali deo (sa središtem u Vučitrnu) ostavljen je njegovoj supruzi Mari i sinovima (Grguru, Đurđu i Lazaru), dok su Osmanlije pod svojom nesporednom vlašću zadržale strateški bitna mesta. Pored toga, osmanske snage su upale u Ugarsku i opljačkale njene južne delove, a naročito su stradali Zemun (koji je opustošen) i Sremska Mitrovica (koja je spaljena, a njeno stanovništvo je raseljeno).[5]
Tokom 1397, snage kraljevine Ugarske su upale u severne delove Srbije i tom prilikom su privremeno zauzele Borač, dok su tvrđave Čestin i Nevade izdržale njihovu opsadu.
Osmanski pohod na Bosnu i pobuna vlastele
[uredi | uredi izvor]Svoju ofanzivu na Balkanu, Osmanlije su nastavile u januaru 1398, napadom na Bosnu. Na njihovom čelu nalazio se jedan od Bajazitovih sinova, a priključio im se i knez Stefan, sa srpskim pomoćnim odredima. Ovaj pohod, osim pljačkanja Bosne, nije postigao nikakav uspeh, a najveći krivac, prema navodima Stefanovog biografa, bila je izuzetno jaka zima, zbog koje „malo od vojnika i zarobljenika, vratiše se svojim krajevima”.[5]
Ovaj pohod, pokušao je da iskoristi deo Stefanove vlastele, da ga zbaci sa vlasti. Njihove vođe, vojvode Nikola Zojić i Novak Belocrkvić pokušali su da preko vlastelina Mihajla, prikažu Bajazitu neuspeh pohoda na Bosnu, kao posledicu Stefanovih veza sa ugarskim kraljem Žigmundom i da priznavanjem direktno Bajazitove vrhovne vlasti, steknu samostalnost u odnosu na kneza Stefana. Tačan tok daljih dešavanja nije precizno utvrđen, ali se zna da je Stefan znao za zaveru, pošto ga je o njoj izvestio upravo Mihajlo. On je prvo pozvao na svoj dvor vojvodu Novaka, koji je imao posede u Toplici (verovatno oko Bele Crkve tj. Kuršumlije) i u Hvosnu (selo Crkolez kod Peći) i pogubio ga. Nikola Zojić, koji je imao posede oko Rudnika, se nakon toga sa porodicom (suprugom i četiri ćerke) zatvorio u utvrđenu Ostrvicu i zamonašio, čime je izgubio svoje posede, ali je i spasao svoj život.[15]
Izvesno je takođe, da su njihove optužbe stigle do Bajazita i već u drugoj polovini marta, osmanske snage su ušle u Srbiju. Nije poznato šta su one radile u Srbiji, ali se zna da nisu krenule u pohod na neku od susednih država, jer o takvom napadu nema podataka. Tokom proleća, Stefanova majka, monahinja Evgenija je sa monahinjom Jefimijom otišla kod Bajazita, da bi izgladile odnose između njih dvojice. One su se vratile u Srbiju pre 23. maja[d] i uspele su da omoguće da Stefan bude primljen kod Bajazita i lično se opravda pred sultanom. Pored toga, one su iz Burse donele i mošti svete Petke, koje su, najverovatnije, smeštene u kruševačku dvorsku crkvu, Lazaricu.[2] U ovoj misiji, najverovatnije im je pomogla i Stefanova sestra Olivera, koja se nalazila u Bajazitovom haremu. Posle njih, kod Bajazita je otišao i sam Stefan. On je, prema navodima svog biografa, priznao svoju krivicu, nakon čega mu je Bajazit sve oprostio i on se, pre 30. novembra,[đ] vratio u Srbiju.
Bitka kod Angore
[uredi | uredi izvor]Odnos kneza Stefana i Brankovića tokom ovih godina, nije poznat iz istorijskih izvora. Zna se da su oni uspeli, najviše pomoću novca koji je Vuk ostavio na čuvanje u Kotoru i Dubrovniku, da povrate deo nekadašnjih zemalja. Početkom 1402, njihova oblast je obuhvatala delove Kosova, Polimlja, okolinu Sjenice i utvrđeno Brskovo, a od proleća iste godine se javljaju kao Bajazitovi vazali, sa istim obavezama koje je imao i knez Stefan. Van njihove kontrole ostali su Zvečan, Jeleč i Gluhavica, koje su držale Osmanlije, odnosno Priština, za koju se zna da je u martu iste godine, bila u sastavu države Stefana Lazarevića.
Veliku promenu prilika u Maloj Aziji i jugoistočnoj Evropi, izazvao je prodor Tatara pod vođstvom Tamerlana, jednog od najvećih vojskovođa u svetskoj istoriji.[13] Njegov prodor u Malu Aziju, primorao je Bajazita da okupi svoje snage i pokuša da mu se suprotstavi u velikoj bici, do koje je došlo 28. jula 1402, nedaleko od Angore (današnja prestonica Turske Republike Ankara).
U njoj su osmanske snage doživele težak poraz, a sam Bajazit je sa jednim od sinova (Musom) zarobljen i već iduće godine je umro u zarobljeništvu. Glavni razlog osmanskog poraza, ležao je u izdaji muslimanskih snaga iz Anadolije,[11] koje su na početku bitke prešle na Timurovu stranu, nezadovoljne Bajazitovom vladavinom. Ovo je omogućilo Timurovim snagama da razbiju Bajazitovo levo krilo i opkole njegov centar, u kome se nalazio sam sultan sa svojim janjičarima (njih oko 10.000). Na desnom krilu, nalazili su se Bajazitovi vazali, među kojima su bili Đurađ i Grgur Branković, Stefanov brat Vuk i sam Stefan, koji je ujedno i komandovao tim krilom. On se naročito hrabro borio, što je izazvalo divljenje i samog Tamerlana, koji je čak naredio da se Srbi propuste i dozvoli im se da napuste bojište. Prema savremenim izvorima knez Stefan je sa svojim ljudima, kojih je po savremenom hroničaru Duki bilo 5.000 oklopnika naoružanih kopljima, u više navrata probijao protivničke redove u pokušaju da dođe do Bajazita i izvuče ga iz okruženja. On je na kraju u tome i uspeo, ali je Bajazit odbio da se povuče sa njim, posle čega je Stefan poveo sa sobom njegovog sina Sulejmana, probio se kroz tatarske redove i uputio ka Bursi. Vizantijski hroničar Laonik Halkokondil navodi da su se „Srbi borili, kao vazdašnji junaci, svake pohvale dostojno” i dodaje „da su sa velikom žestinom napadali Džagatajce (Tatare), zanesavši se u borbi”,[16] a o srpskoj borbi svedoči i jedan toponim Srp-Gazi tj. Srpski pobednik, u okolini Angore.[6]
Tokom borbi, knez Stefan je ranjen, dok je Grgur Branković zarobljen i kasnije otkupljen. U toku bitke, ili neposredno nakon nje, zarobljena je i Stefanova sestra Olivera, ali je i ona kasnije oslobođena, posredstvom dogovora koji je Stefanov poslanik sklopio sa Tamerlanom. Za Oliveru, po svemu sudeći, nije plaćen otkup, zahvaljujući velikom poštovanju koje je Tamerlan imao prema njenom bratu Stefanu i ona se vratila u Srbiju (proleće 1403), a nešto kasnije se i trajno nastanila u Stefanovom dvoru, u Beogradu. Na drugoj strani, Tamerlanove snage su već 1403. napustile Malu Aziju, a on sam je preminuo početkom 1405, tokom svog pohoda na Kinu. U Osmanskom carstvu, Bajazitovo zarobljavanje, a potom i njegova smrt, pokrenuli su među njegovim sinovima građanski rat oko vlasti.
Despot Stefan Lazarević
[uredi | uredi izvor]Boravak u Carigradu i Gračanička bitka
[uredi | uredi izvor]Stefan i Vuk su se na svom povratku u Srbiju zadržali u Carigradu, koji se nakon nekoliko godina oslobodio osmanske blokade. Jovan VII, koji je vladao u ime svog odsutnog strica, cara Manojla II, dodelio je Stefanu, tokom avgusta, visoku vizantijsku titulu despota, koja se, u vizantijskoj hijerarhiji, nalazila odmah ispod carske.[e][11] Pored toga, ugovoren je i brak između Stefana i Jelene Gatiluzio, ćerke firentinskog gospodara Lezbosa, Frančeska II i rođene sestre Jovanove supruge Irine.
Boravak Lazarevića u Carigradu, obeležio je i početak otvorenog sukoba sa Brankovićima. Đurađ, koji se na povratku takođe našao u Carigradu, zatvoren je u tamnicu, po Stefanovoj naredbi. Razlog za ovo nije poznat, a dosta pozniji hroničar, Mavro Orbin, kao povod navodi Đurđev plan da se poveže sa, Bajazitovim sinom, Sulejmanom, koji je uspostavio svoju vlast u evropskom delu Osmanskog carstva. Ovo je najverovatnije tačno, jer se Đurađ, nakon bekstva iz zatvora uz pomoć svog vlastelina Rodopa iz Drenice tokom septembra, uputio Sulejmanu i od njega zatražio vojnu pomoć u borbi protiv Lazarevića.
Stefanov povratak kopnom u Srbiju bio je onemogućen zbog neprijateljstva Osmanlija, koje su nedaleko od Hadrijanopolja, pobile jedan odred Stefanovih snaga koji se vraćao iz bitke. Zbog toga je on sa bratom i oko 260 preostalih vojnika,[5] krenuo brodovima ka Srbiji, uz kraće zadržavanje na Lezbosu. Njihov prvi cilj bila je Zeta, kojom je vladao muž Stefanove sestre Jelene, Đurađ Stracimirović Balšić. On ih je primio u svojoj prestonici Ulcinju, nakon čega je otpočelo organizovanje vojske za sukob sa Brankovićima. Pripreme su tekle i u Srbiji, u kojoj je Stefanova majka okupljala vojsku za pomoć svojim sinovima, dok su istovremeno Brankovići sa svojim i osmanskim trupama preuzeli kontrolu nad putevima na Kosovu i Metohiji, da bi onemogućili Stefanov povratak.
Bitka kod Tripolja
[uredi | uredi izvor]
Krajem oktobra, Stefanova vojska se iz Bara, preko zemlje Balšića i mletačkih poseda, uputila preko Skadra ka Kosovu. Izbegavajući glavne putne pravce koje su kontrolisali njegovi protivnici, Stefanove snage su stigle do Gračanice i 21. novembra je kod obližnjeg Tripolja, došlo do bitke u kojoj su snage Brankovića, ojačane osmanskim odredima, poražene.[2]
Stefan je svoju vojsku, kojoj su se priključili i odredi koje je poslala njegova majka, pred početak bitke podelio na dva dela, kao što su uradili i njegovi protivnici. Veći deo trupa, stavio je pod komandu svog brata Vuka i usmerio ih protiv snaga kojima je komandovao Đurađ Branković, dok je on, sa manjim delom vojske, napao osmanske odrede. Snage pod njegovom komandom su izvojevale pobedu, ali je značajnu ulogu u njoj odigrao kesar Uglješa Vlatković. On se kao osmanski vazal nalazio u sklopu njihovih snaga, ali je izvestio Stefana o njihovom ratnom planu, a tokom same bitke je prešao na njegovu stranu.[5] Kao nagradu za ovo, Stefan mu je potvrdio vlast nad Vranjem, Inogoštem (Surdulica) i Preševom, koji su ranije pripadali njegovom ocu[ž] i te oblasti su priključene u Srpskoj despotovini.
Lazarevići su se posle bitke povukli u utvrđeno Novo Brdo, u kome je došlo do verbalnog sukoba između Stefana i Vuka. Despot je mlađem bratu prebacio nepoznavanje „ratne veštine i gubitke u ljudstvu”,[5] jer je glavnina njihovih snaga, kojom je komandovao Vuk, poražena u borbi sa vojskom koju je predvodio Đurađ Branković.
Pobeda kod Tripolja, omogućila je Stefanu da povrati svoju vlast i uticaj u Srbiji, što je dodatno učvrstio tokom narednih godina. Međutim, ona nije rešila borbu sa Brankovićima, čak ju je, u neku ruku, dodatno zakomplikovala sukobom koji je nastao između Stefana i Vuka. Njegov mlađi brat je u leto 1403. napustio Srbiju[2] i uputio se kod Sulejmana, da od njega zatraži vojsku kojom bi starijeg brata primorao da mu ustupi deo države na upravu. Njega je u tome pokušala da spreči njihova majka, koja je krenula za njim. Ona nije uspela da ga dostigne pre njegovog dolaska kod samog Sulejmana, zbog čega se i ona sama uputila ka Bajazitovom sinu. Tokom svog boravka na njegovom dvoru, ona je uspela da, pre oktobra 1404. godine,[2][5] pomiri braću, a pošlo joj je za rukom i da izgladi odnose između Stefana i Sulejmana. Sam Stefan je tokom te i naredne godine, nastojao da izbegne obnovu neprijateljstava prema Osmanlijama.[5]
Tokom 1403, Sulejman je u Galipolju zaključio sa nizom hrišćanskih država (Vizantija, Đenova, Mletačka, Jovanovci i Naksos) na Balkanu, sporazum kojim je nastojao da obezbedi svoje posede u Evropi i započne ofanzivu protiv braće u Maloj Aziji. Vizantija je ovim sporazumom prestala da bude osmanski vazal i oslobodila se obaveze da sultanu plaća harač,[13] dok je u teritorijalnom smislu povratila Solun sa okolinom i niz gradova na obali Mramornog i Crnog mora. Jedna od odredbi ovog ugovora odnosila se i na samog Stefana, iako on najverovatnije nije učestvovao u njegovom sklapanju. Prema njoj Stefan je zadržavao svoje dotadašnje posede, uz obavezu da i dalje plaća harač i šalje sultanu pomoćne vojne odrede, iako više nije bio u obavezi da ih sam predvodi.[5]
Povezivanje sa kraljem Žigmundom
[uredi | uredi izvor]
Izmenjene prilike u jugoistočnoj Evropi početkom 15. veka, dovele su do približavanja despota Stefana i ugarskog kralja Žigmunda. Sa jedne strane, Stefanu je bio potreban jak saveznik pomoću koga bi mogao da pokuša da se oslobodi osmanske prevlasti, ali i da se održi na vlasti u Srbiji, usled otvorenog sukoba sa Brankovićima, koji su uživali Sulejmanovu podršku. Na drugoj strani, Ugarska se nalazila u dubokoj unutrašnjoj krizi,[z] a sam Žigmund je tek tokom 1403. uspeo da se vrati u zemlju i povrati kontrolu nad njom, iako otpor njegovih protivnika nije uspeo da slomi. Njemu je zbog toga bio potreban siguran oslonac na južnoj granici, koja je u proteklom periodu bila stalno izložena kombinovanim srpsko-osmanskim napadima, a istovremeno je nastojao da obezbedi jaku bazu za borbu protiv Osmanlija i eventualno širenje ka jugu.
Pregovore je najverovatnije pokrenuo kralj Žigmund,[5] koji je Stefanu uputio poslanstvo u kome se nalazio i njegov bliski saradnik, inače firentinskog porekla, Filip de Skolaris. Cilj ove delegacije bilo je sređivanje odnosa dve države, što je krajem 1403. ili početkom 1404. dovelo do sklapanja sporazuma između dvojice vladara.[2][5] Prema njegovim odredbama, Stefan je prihvatio vazalne odnose prema Žigmundu, dok je od njega dobio Mačvu i Beograd, koji su tokom gotovo celog 14. veka, bili povod srpsko-ugarskih sukoba.[i] Dobijanjem ovih poseda, uz Golubac, kojim je u to doba ovladao,[5] Stefan je učvrstio svoju severnu granicu, koju su sada činile reke Sava i Dunav.
Sređivanje prilika u Srbiji i sukobi u Zeti
[uredi | uredi izvor]U isto vreme (krajem 1403. ili početkom 1404) Stefan je napao Brankoviće i njihove posede oko reke Sitnice, a potom je otpočeo sa napadima na oblasti pod osmanskom kontrolom, u čemu je možda imao i vojnu podršku ugarskih trupa.[4] Ne zna se tačno iz kojih gradova i oblasti je uspeo da potisne Osmanlije, ali se smatra da je njegova ofanziva bila uperena ka istočnoj Srbiji i Kosovu.[5] Posle ovih uspeha, on je uspeo da sklopi mir sa Brankovićima, a u to doba se preko svoje majke izmirio i sa samim Sulejmanom.
Odmah po preuzimanju Beograda, Stefan je započeo obnovu njegovog utvrđenja, koje su Osmanlije razrušile 1397. godine.[17] Pored toga, on je započeo i radove na razvoju samog grada, koji su izvođeni do kraja njegove vladavine, a već 1405, Stefan je u njega preneo svoju prestonicu, koja se do tada nalazila u Kruševcu. U septembru iste godine, on se oženio Jelenom Gatiluzijo, ali je samo dva meseca kasnije, smrću njegove majke (11. novembra), Stefanova vlast ostala bez jakog oslonca. Bez obzira na to, prilike u Srbiji su se stabilizovale i ona je počela da se razvija i napreduje, o čemu svedoči povelja koju je u Borču, 2. decembra iste godine, izdao Dubrovčanima. Pregovori oko njihovih trgovačkih povlastica su vođeni tokom te godine, a despot je ovom poveljom potvrdio povlastice koje su oni ranije uživali. Ona ujedno predstavlja i prvu povelju nekog vladara iz Srbije, koja je izdata Dubrovčanima posle 1387. godine. Krajem istog meseca, povelju im je izdala i Stefanova sestra Mara Branković sa sinovima. Njom su Dubrovčani obezbedili povlastice za svoje trgovce u celoj Srbiji, ali je primetno da se nije pozvala na Stefanovu povelju, iako se njen suprug Vuk u svojim poveljama, uvek pozivao na one koje je izdavao knez Lazar.[5]
Početkom 1405. izbila je velika pobuna lokalnog stanovništva u skadarskom kraju protiv mletačke vlasti. Razlog za nju ležao je u bahatom i osionom ponašanju mletačke vlasti, koje se manifestovalo konfiskovanjem imanja koja su potom deljena mletačkim pristalicama, uskraćivanjem prava pravoslavnim crkvama na prostoru pod vrhovnom vlašću Venecije i nizom drugih zloupotreba vlasti.[5] U ovaj sukob se uključio Stefanov sestrić Balša III (1403—1421) koji je nastojao da povrati gradove koje je njegov otac, Đurađ II Stracimirović, svojevremeno ustupio Mlečanima (1396),[j] da bi se zaštitio od osmanske najezde.[2]
On je pomoć u borbama zatražio od Sulejmana,[2] pomagao mu je i knez Vuk Lazarević,[5] ali je i pored toga rat vođen bez velikih bitaka i jasnog pobednika. U pregovore oko sklapanja mira umešao se kao posrednik i sam despot Stefan, ali oni nisu urodili plodom, iako su vođeni u više navrata. On je prvo u maju 1406. posredovao kod Mlečana, zatim u junu 1407. kada je zajedno sa sestrom Marom i Nikitom Topijom trebalo da garantuje da će Balša ispuniti obaveze, ali mir nije sklopljen. Sporazum o miru je napokon sklopljen u junu 1408.[k] i u njemu se Stefan pominje kao jedan od garanata potpisanog ugovora, ali ni on nije stupio na snagu i konflikt je nastavljen.
Ugarski kralj Žigmund, osnovao je, u decembru 1408, viteški red Zmaja, kojim je nastojao da okupi svoje pristalice. Simbol reda bio je zmaj, po kome je i nosio naziv, a prvi među vitezovima, prema osnivačkoj povelji od 13. decembra 1408, bio je Stefan Lazarević. Bio je prisutan na svečanosti u čast osnivanja viteškog reda koja je održana u Budimu, a simbol zmaja bio je prisutan na njegovom dvoru.[l].
Pobuna kneza Vuka
[uredi | uredi izvor]U to doba, krajem 1408, protiv Stefanove vladavine se pobunio njegov mlađi brat Vuk. Razlog njegovog nezadovoljstva bilo je to što Stefan nije želeo da podeli vlast sa njim i preda mu deo države na upravu. On je zbog toga otišao kod Sulejmana i od njega zatražio vojnu pomoć za borbu protiv Stefana. Zauzvrat, obećao je da će priznati njegovu vrhovnu vlast, kada dobije svoju državu, a u tome su mu se priključili i Brankovići.
.jpg)
Već početkom 1409, osmanske snage su upale u Srbiju. Poprište sukoba bilo je Kosovo, a naročito je stradala Priština, o čemu svedoče pisma koja su u februaru stigla u Dubrovnik, od njihovih trgovaca iz grada. Dubrovčani u Srbiji su takođe dobili instrukcije da se, kao građani Republike, pozovu na njenu neutralnost tokom sukoba, ali im je isto tako rečeno da ne nanose štetu Stefanovim ljudima, kao i da u slučaju napada na gradove u kojima se nalaze, uzmu aktivnog učešća u njihovoj odbrani. Stefanu je u borbama pomoć pružio Žigmund, čije su snage, pod komandom Filipa de Skolarisa, već krajem januara, preko Kovina, ušle u Srbiju. Njegova brza reakcija svedoči o tome da su Stefan i Žigmund bili svesni Vukovog odlaska i predstojećeg osmanskog napada.[5] Početkom maja, ka Srbiji je krenuo i sam Žigmund, kome se priključio i mačvanski ban Jovan Morović, a već u junu je započela nova osmanska ofanziva. Posle žestokih borbi koje su vođene tokom leta, snage despota Stefana i njegovih saveznika su potisnute, a sam Stefan se povukao i zatvorio u utvrđeni Beograd. On je odbio da se potčini Sulejmanu, ali je bio primoran na pregovore sa bratom, koji su praktično doveli do podele zemlje. Vuku je predat na upravu njen južni deo, koji je obuhvatao oblasti južno od Zapadne Morave.[2] On je u njemu samostalno vladao i priznao je Sulejmanovu vrhovnu vlast, što su učinili i Brankovići.
Pored sukoba u Srbiji, 1409. je donela još nekoliko značajnih dešavanja, koja su uticala na promenu prilika na Balkanu. Sulejman je u junu sklopio mir sa Mlečanima, prema kome su se oni obavezali da mu plaćaju godišnji danak, a on im je priznao njihove tadašnje posede u Zeti i Skadarskoj oblasti.[5] Njegov brat i jedan od suparnika u borbi oko vlasti, Musa prešao je u Evropu i počeo je da oko sebe okuplja pristalice i saveznike za borbu protiv Sulejmana.
Građanski rat između Muse i Sulejmana
[uredi | uredi izvor]Stefan i Musa su, usled sukoba sa Sulejmanom, bili prirodni saveznici. Preko svog poslanika, vojvode Vitka, Stefan je prvo proverio Musinu snagu i tek onda započeo pregovore koji su doveli do sklapanja savezništva.[5] Pored Stefana, Musi su se pridružili i Brankovići, ali i knez Vuk. Njegove snage su, u doba kada se Sulejman nalazio u Maloj Aziji, otpočele ofanzivu. Početkom 1410. su zauzele Galipolje, a 13. februara su kod Jambola potukle Sulejmanovog beglerbega Sinana,[11] što je njegovog brata primoralo da proba da se vrati u Evropu i obračuna sa Musom.
U tome mu je podršku pružio vizantijski car Manojlo II, sa kojim je ostao u prijateljskim odnosima i koji mu je dao brodove za prelazak Bosfora. Manojlovo držanje je značajno uticalo na raspored snaga na terenu[5] i vrlo brzo su Sulejmanu počeli da prilaze i oni koji su podržavali Musu. Pomoć u prebacivanju njegovih snaga u Evropu, pokušao je da pruži i knez Vuk, koji je preko svog poslanika nastojao da početkom juna u Veneciji izdejstvuje da se mletačka flota uključi u prevoženje trupa. Musa je uspeo da sazna za njegovo delovanje i samo ga je intervencija despota Stefana spasila sigurne smrti.[lj] Vuk je vrlo brzo posle toga prebegao Sulejmanu, što su učinili i Brankovići.[5]
Stefan i Musa su pokušali da spreče prelazak Sulejmanovih snaga u Evropu, napadom na flotu koja ih je prevozila.[18] Oni su kod Galate uspeli da unište deo brodova, ali su Sulejmanove snage ipak uspele da pređu Bosforski moreuz.
Do velike bitke između dva Bajazitova sina došlo je 15. juna kod Kosmidiona, tvrđave na obali Zlatnog roga, ispred samih kopnenih bedema Carigrada. Musine snage su potučene, a kada je i on sam napustio bojište, iz bitke se izvukao i despot Stefan. On je započeo svoje odstupanje prateći Zlatni rog ka Galati, ali je vizantijski car Manojlo poslao brodove po njega i prevezao ga u Carigrad,[18] iako se on sam nalazio na Sulejmanovoj strani, u sukobu između Bajazitovih sinova.
Stefanu je u Carigradu priređen svečan doček,[5] a njegov boravak Manojlo je iskoristio da mu potvrdi titulu despota i ponovo mu preda venac despotskoga dostojanstva.[m] Posle kraćeg boravka u vizantijskoj prestonici, Stefan se sa svojom pratnjom, u kojoj se nalazio i Uglješa Vlatković, brodovima uputio ka Srbiji. Oni su preko Crnog mora i Dunava, kroz državu vojvode Mirče, došli u Golubac,[18] krajem jula ili početkom avgusta iste godine.[5]
.jpg)
Sulejman je posle pobede kod Kosmidiona ponovo pokušao da potisne sa vlasti Stefana Lazarevića. Kao posle bitke kod Angore 1402, on je uputio u Srbiju Stefanove srodnike, da pre njega uđu u državu i preuzmu vlast. Krajem juna, uputio je Vuka Lazarevića i Lazara Brankovića u Srbiju, dok se on sam okrenuo nastavku borbi sa mlađim bratom, kojeg je još jednom pobedio, 11. jula kod Hadrijanopolja.[11]
Međutim, on nije uspeo da izvrši prevrat u Srbiji. Tokom njihovog puta, srpske prinčeve su 4. jula uhvatile Musine pristalice u Filipolju. Vuk je posle većanja o njegovoj daljoj sudbini pogubljen, dok je Lazar ostavljen u životu još nekoliko dana. Musa je preko njega pokušao da uceni Đurđa Brankovića da u predstojećoj bici (kod Hadrijanopolja, 11. jula) pređe na njegovu stranu. Pošto on to nije učinio, već je aktivno učestvovao u Sulejmanovoj pobedi, Musini ljudi su pogubili Lazara. Vrlo brzo nakon toga, Stefan se vratio u zemlju i preuzeo kontrolu nad njom u celini, uključujući i njene južne delove kojima je, tokom prethodne godine, vladao njegov brat, knez Vuk.
Musin položaj je posle poraza bio ozbiljno ugrožen i on se povukao kod Stefana, u Srbiju.[5] On je uspeo da zadobije podršku Osmanlija u Evropi,[11] a prilazile su mu i druge Sulejmanove pristalice, neki zbog njegovih obećanja, a neki i zbog Sulejmanovog neuravnoteženog držanja.[5] Njegove snage su početkom 1411. potukle Sulejmanove trupe kod Serdike, dok je on sam pobegao iz Hadrijanopolja i pokušao da stigne do Carigrada.[11] Na tom putu, njega su uhvatile i ubile (17. februara) Musine pristalice, koji je nakon toga postao jedini vladar evropskog dela Osmanskog carstva.
Izmirenje sa Đurđem Brankovićem
[uredi | uredi izvor]Njegov dolazak na vlast nije doneo mir i stabilnost Balkanu, naprotiv on je vrlo brzo okrenuo protiv sebe i svoje dotadašnje saveznike. Srpski poslanik, koga mu je Stefan uputio radi regulisanja međusobnih odnosa i potvrđivanja prethodnih dogovora, ne samo da u tome nije uspeo, već je jedva uspeo da spase i sopstveni život,[5] mada je od Muse dobio dozvolu da otkopa Vuka Lazarevića i njegove posmrtne ostatke prenese u Srbiju.[18] Ovo je bila jasna objava rata i Stefan je odmah započeo ofanzivu. On je ušao u pirotsku oblast i odatle otpočeo sa napadima na Osmanlije, koji su prestali tek kada mu je Musa poslao poslanstvo i ponudio pregovore.[5]
Saradnja između Žigmunda i Stefana nastavljena je i tokom 1411, kada je srpski despot, tokom jula, boravio u Budimu, u pratnji svoje vlastele. Tom prilikom je došlo do učvršćivanja međusobnih odnosa, ali sam tekst sporazuma ili njegove odredbe nisu sačuvani. Njegov biograf navodi da je tom prilikom Stefan „učinio istinitu ljubav sa zapadnima”,[18], a Jovanka Kalić navodi „da je (Stefan) otada često odlazio u Budim i da se otuda nije vratio bez novih poseda koje mu je ugarski vladar štedro darivao i dodaje da su ugarski izvori iz tog doba razglasili da se srpski despot sa svojom zemljom potčinio vrhovnoj vlasti ugarskog kralja”.. Stefan je od Žigmunda dobio posede širom tadašnje Ugarske koji su obuhvatali sela, gradove i rudnike, a nalazili su se u satmarskoj, biharskoj, saboločkoj i torontalskoj županiji. Do kraja leta, Žigmund je sklopio primirje sa bosanskim kraljem Ostojom (prva vlada 1398—1404, druga vlada 1409—1418) i drugim velikašima iz Bosne, čime su okončani višegodišnji sukobi. Pod njegovom kontrolom je ostala Usorska oblast, dok je Srebrnicu, najverovatnije tokom te godine, ustupio despotu Stefanu.[5] Krajem godine, Stefanova sestra i udovica Đurđa II Balšića Jelena se preudala za vojvodu Sandalja Hranića Kosaču, koji se posle sklopljenog primirja, približio Žigmundu. U maju iduće godine, Stefan je sa velikom pratnjom ponovo bio u Budimu. On je prisustvovao velikom saboru evropske vlastele na kome je došlo do pomirenja između Žigmunda i Vladislava II (veliki knez Litvanije 1377—1434, kralj Poljske 1386—1434), a pored njega na saboru su se pojavili vlastela i kralj Bosne, kao i niz drugih balkanskih vladara i velmoža.
.jpg)
U isto vreme, Stefanova druga sestra Mara, se povezala sa njim i u ime svog sina Đurđa, koji se na čelu svojih snaga tada nalazio u Musinoj vojsci, pokušala da sredi odnose među njima i pomiri ih, u čemu je i uspela. Musine snage su u jesen 1411, opsele gradić Selimvriju na Mramornom moru, nedaleko od Carigrada, u kome se nalazio Sulejmanov sin Orhan, koga je vizantijski car Manojlo II istakao kao kandidata za osmanski presto. Tokom opsade, Musa je pokušao da ubije Đurđa.[n], ali je on uspeo da se spase bekstvom u samu Selimvriju, sa svojim trupama.[nj] Potom se, preko Soluna, vratio u jesen 1412. u Srbiju i pomirio sa svojim ujakom Stefanom,[2][5] čime je okončan sukob između dve porodice koji je izazvao podelu u samoj Srbiji.
Borbe protiv Muse i kraj građanskog rata među Osmanlijama
[uredi | uredi izvor]Protiv Muse je stvorena široka koalicija, u kojoj su se nalazili i osmanski zapovednici nekih delova Balkana, a pridružio joj se i njegov jedini preostali brat Mehmed, koji je vladao azijskim delom nekadašnje Bajazitove države. Njegov prvi pokušaj da pređe u Evropu 1411. godine završio se porazom, ali su borbe vođene i na drugim frontovima, tako da je krajem iste godine Stefan sa sandžakbegovima Skoplja i Ćustendila upao u Musine zemlje.[5] Zimsko vreme i nabujala Marica su sprečili povezivanje njihovih i Mehmedovih snaga preko Serske oblasti. Odgovor na ovaj napad usledio je početkom 1412. godine, kada je Musa iz okoline Serdike preko Čemernika upao u Vranjsku oblast i opljačkao je, dok se sam Uglješa Vlatković, koji je upravljao tim delom Srpske despotovine, jedva spasao. Njegove snage su zatim nastavile prodor ka Novom Brdu, ali su na vesti o dolasku snaga predvođenih despotom Stefanom, napustili Srbiju i uputile se ka Solunu i Tesaliji.
Novi Musin pohod započeo je početkom 1413, napadom na bega Hamzu koji je držao Sokolnicu i Svrljig. On je zarobljen i pogubljen, a Musine snage su posle toga zauzele Bovan i Lipovac, kao i čitav niz drugih gradova u Moravskoj dolini (Koprijan, Kruševac, Markovo Kale, Petrus),[17] kao i Stalać, čiji je zapovednik poginuo pružajući junački otpor Musinim snagama.[o] Pored toga, njegove snage su, prema izveštajima koje su u martu poslali Dubrovčani iz Novog Brda, pustošile Toplicu i Braničevo.[5]
Tokom ovog perioda, despot Stefan je prikupljao svoje snage, a vojnu podršku je dobio i od kralja Žigmunda, ali i od svog zeta, Sandalja Hranića. Njegove snage su se kod Kruševca sastale sa Mehmedovim zapovednicima i posle postignutog dogovora je došlo do spajanja njihovih vojski, koje su se uputile ka jugu. Na Dobriču kod ušća Toplice, nedaleko od Koprijana, njima su se pridružile još neke Musine pristalice,[18] uključujući i vojskovođu Evrenosa, nakon čega je nastavljen put ka Ovčem Polju. Sam Stefan, Sandalj Hranić i Jovan Morović su na Skopskoj Crnoj Gori napustili trupe i vratili se, a komandu nad njima je preuzeo Đurađ Branković.[5]
Do bitke je došlo 5. jula kod sela Čamorlu, ispod planine Vitoše, u današnjoj Bugarskoj. Musine snage su uspele da u prvoj fazi borbe potisnu srpsku vojsku, ali je Đurađ napadom sa boka,[18] u kome se naročito istakao veliki čelnik Radič Postupović,[5] uspeo da razbije protivničke redove i donese pobedu savezničkoj vojsci. Tokom povlačenja iz bitke, Musa je na reci Iskru zarobljen i ubijen, čime je posle više od jedne decenije okončan građanski rat u Osmanskom carstvu. Stefan i Đurađ su posle bitke priznali vrhovnu vlast Mehmeda I, koji je Stefanu pored bogatih poklona dao i neke oblasti, uključujući tvrđavu Koprijan i oblast Znepolja.[18]
Period mira
[uredi | uredi izvor]
Kraj građanskog rata među Bajazitovim sinovima, predstavlja i početak višegodišnjeg mira za Srbiju, što je omogućilo njen dalji privredni i kulturni razvoj.[2] Stefan se vojno nije umešao u sukobe u Primorju,[p] kao i u borbe koje su zahvatile Bosnu] 1413. i trajno dovele Osmanlije u nju.[r]. Žigmund je 1415. pokrenuo dve protivofanzive u Bosni i dok prva, početkom godine, nije uspela da istisne Osmanlije, druga, sredinom godine, se okončala potpunom katastrofom. Ugarske snage su u julu na Lašvi razbijene, a veliki deo plemstva je zarobljen i sproveden u Zvečan. Oni su kasnije uspeli da se oslobode putem pregovora i otkupa, u čemu je učestvovao i sam Stefan, koji je posredovao u oslobađanju Jovana Morovića.[5]
Prilike u Bosni je dodatno zakomplikovalo ubistvo kneza Pavla Radenovića krajem avgusta 1415, iza koga su stajali kralj Ostoja i Sandalj Hranić, što je dovelo do sukoba između Pavlovića i Kosača. Pored toga, osmansko prisustvo i neuspesi ugarske vojske, uticali su na plemstvo u Bosni da se okrene protiv Žigmunda, a jedna od posledica toga bila je odluka sabora kralja i vlastele Bosne, da se Stefanu oduzme Srebrenica, ali to zbog tadašnje situacije[s] nije bilo moguće sprovesti.[5]
U ovo doba došlo je i do velikog crkvenog sabora u Konstanci na Bodenskom jezeru, koji je trajao od 1414. do 1418. i okupio je veliki broj crkvene i svetovne vlastele iz katoličkih zemalja. Sabor se bavio rešenjem Zapadnog raskola, ali i sudbinom Jana Husa koji je na kraju pogubljen (6. jula 1415), što je dovelo do Husitskih ratova. Pored toga, na njemu je ukazivano i na opasnost od Osmanlija, a među učesnicima sabora, našlo se i „jedno poslanstvo srpskog despota, a nije isključeno da se i on sam tamo uputio”.[t].[5]
Sam despot u tom periodu, iako je bio vazal osmanskog sultana, nije odustajao od nastojanja da se oslobodi osmanske prevlasti, o čemu svedoče i navodi vizantijskih poslanika u Mletačkoj republici, da bi se u slučaju stvaranja šire antiosmanske koalicije njoj pridružila i Srbija.[5]
Period mira, Stefan je iskoristio i da završi svoju monumentalnu zadužbinu, manastir Resavu (Manasiju), kod današnjeg Despotovca. Njena gradnja je započeta 1407. godine, ali je u nekoliko navrata prekidana zbog naleta Osmanlija (1409, 1411—1413), da bi konačno bila završena 1418. godine[2].
Rat sa Mlečanima
[uredi | uredi izvor]
Stefanov sestrić, Balša III je 1419. obnovio svoja neprijateljstva prema Mlečanima, čime je otpočeo Drugi skadarski rat. Iako je postigao određene uspehe (zauzeo je Drivast), nije uspeo da pobedi Mletačku republiku i istisne je iz Zetskog primorja. Pošto je bio teško bolestan i bez muškog potomstva,[ć] Balša je početkom 1421. otišao iz Zete u Srbiju kod Stefana. Njemu je predao svoje posede i prava u Zeti i vrlo brzo je preminuo na Stefanovom dvoru, 28. aprila 1421. godine.
Balšinu smrt iskoristili su Mlečani da ponovo ovladaju Drivastom, a potom i Ulcinjem i Barom, čime su pod svoju kontrolu stavili celokupno Zetsko primorje, jer su u borbama sa Balšom zauzeli Budvu, a Kotor se sam stavio pod njihovu vlast (1420).[5] Protiv njih, svoje pravo na Balšine posede je istakao i vojvoda Sandalj Hranić,[u] a svoju oblast su počeli da šire i Đuraševići iz Zetskog zaleđa. Međutim, Stefanovim uključivanjem u dešavanja u Zeti, Đuraševići su ga priznali za vrhovnog gospodara i postali njegove vojvode (Đurađ i Lješ), dok mu je Sandalj prepustio borbu sa Mlečanima.[5]
On nije odmah započeo borbu u Zeti, verovatno i zbog smrti sultana Mehmeda I 26. maja tj. dolaska na vlast njegovog sina Murata II (1421—1451), koju su Vizantinci pokušali da spreče.[13] On je prvo pokušao da pregovorima postigne mir u Zeti, ali je paralelno obavljao i vojne pripreme. Pošto Mlečani nisu pristali da mu vrate Balšine posede, on je u avgustu zauzeo Drivast i došao pod Bar, dok su Đuraševići zauzeli Svetomiholjsku prevlaku i Grbalj.[5] Posle početka novih pregovora koje su inicirali Mlečani i njihovog otezanja, Stefan je u novembru zauzeo Bar i sklopio sa mletačkim predstavnicima primirje na pola godine. Nakon toga je napustio Zetu u kojoj je ostavio vojvodu Mazareka da njom upravlja iz Bara.
Iduće godine (1422), dok je primirje još bilo na snazi, Stefan je u Veneciju uputio vojvodu Vitka da obnovi pregovore o miru. On je zahtevao da mu se vrate svi posedi Balšića u Zeti, počevši od Skadra, dok su Mlečani tražili da im Stefan vrati gradove i oblasti koje je zauzeo prethodne godine. Tokom pregovora, zahtevi obe strane su se smanjili i postignut je delimičan dogovor, ali mir ipak nije zaključen.[f] Istovremeno, Mlečani u Skadru su vršili pripreme i snabdevali grad za eventualnu opsadu, dok je vojvoda Mazarek podigao niz utvrđenja duž Bojane, da bi kontrolisao brodove koji njom plove. U drugoj polovini godine despotove trupe su opsele Skadar koji se našao u teškoj situaciji, ali se opsada raspala u decembru iste godine. Povlačenje srpske opsade, Mlečani su iskoristili da prošire svoju vlast na neke predele oko Bojane, a u proleće 1423. na njihovu stranu su prešli Paštrovići, koji su za to nagrađeni novcem i tkaninama.[5]
Borbe u primorju je Stefan prepustio svom sestriću Đurđu, koji je na čelu srpske vojske, u kojoj je bilo i 8.000 konjanika,[5] početkom leta 1423. opseo Skadar. On je obnovio utvrde duž Bojane, a na njenom ušću je razvukao lanac kojim Skadar i fizički odsečen od mora. Nova srpska opsada je primorala Mlečane da obnove mirovne pregovore koji su doveli 12. avgusta do sklapanja Skadarskog mira, prema kome su Stefanu priznati Bar i Drivast, 1.000 dukata godišnje kao i Balšićima, Mlečani su se obavezali da mu vrate Budvu i solane na Grblju, a njegovim trupama će biti omogućen nesmetan prelazak preko njihove teritorije. Sa druge strane, Mlečanima su potvrđeni Kotor, Ulcinj i Skadar.
Iako je sporazum potpisan, do njegove realizacije nije došlo zbog niza nerešenih pitanja, ali do novih borbi nije došlo. Pregovori su nastavljeni narednih godina, prvo u avgustu 1424. godine u Plani, potom tokom leta 1425. godine u Veneciji, da bi konačan mir bio potpisan 22. aprila 1426. godine u Vučitrnu, između Đurđa Brankovića sa jedne i skadarskog kapetana Frančeska Kvirina, sa druge strane. Vučitrnski mir je bio baziran na prethodno potpisanom Skadarskom miru i kasnije su ga ratifikovali despot Stefan (22. jula 1426) i Mletački senat (3. februara 1427).[5]
Početak sukoba sa Muratom II i borbe oko Srebrenice
[uredi | uredi izvor]Posle smrti Mehmeda I, vlast je preuzeo njegov sin Murat II, ali mu je pravo na presto osporio izvesni Mustafa, koji je za sebe tvrdio da je Bajazitov sin i koga je podržavala Vizantija. On je oslonac za svoju borbu pokušao da pronađe i u despotu Stefanu, kome je uputio poslanike, ali je Stefan naredio da se oni uhapse i pošalju Muratu. Posle gušenja ove pobune (1422), protiv Murata se podigao i njegov brat Mustafa, koga je opet podržala Vizantija. U borbama koje su vođene tokom 1422. i 1423. godine, pobedio je Murat, dok je Mustafa ubijen. Novi sultan je posle toga uputio svoje poslanike u Beograd da pregovaraju sa Stefanom o međusobnim odnosima. Oni su okončani pre leta 1423. godine[h] i doveli su do obnavljanja vazalnih obaveza prema sultanu.
Pored rata sa Mlečanima i sređivanja odnosa sa osmanskim sultanom, Stefan je u prvim godinama treće decenije 15. veka nastavio svoju blisku saradnju sa kraljem Ugarske Žigmundom. Krajem jeseni 1421. godine, kralj mu je zatražio da mu pošalje pomoćne odrede za borbe protiv Husita, tokom Husitskih ratova. Srpski konjanici, u sklopu snaga pod komandom tamiškog župana Filipa de Skolarisa, učestvovali su u borbama protiv Husita, u decembru i januaru. Početkom 1423. godine, Stefan je bio deo Žigmundove delegacije na skupu u Kežmarku, na kome je ugarski kralj nastojao da odvrati poljskog kralja Vladislava II i litvanskog kneza Vitolda (1392—1430) od mešanja u borbe koje su zahvatile Češku, posle pobune Husita. Stefan je prisustvovao i poseti vizantijskog cara Jovana VIII (1425—1448) Budimu (leto 1424. godine), koji je tražio saveznike za širu akciju protiv Osmanlija. U slično vreme, na ugarskom dvoru se pojavio i poslanik sultana Murata II sa bogatim darovima i predlogom o sklapanju mira. Ne zna se pouzdano da li je sa Jovanom sklopljen neki sporazum, ali je do neke vrste dogovora svakako došlo. Sa druge strane, Žigmund je prihvatio pregovore sa osmanskim poslanikom i dve strane su se dogovorile o sklapanju mira, koji je trajao vrlo kratko, zbog sukoba oko Vlaške.[c].
Odnosi između Stefana i Murata su se definitivno pogoršali tokom leta 1425. godine. Muratov poslanik koji je došao kod despota nije ga zatekao u Srbiji, pošto se on tada nalazio u Ugarskoj, a vesti iz Srbije su govorile o velikim pripremama za rat i odbranu zemlje. Utvrđenja su dodatno naoružavana, a po Stefanovoj izričitoj naredbi morali su da se naoružaju i Dubrovčani u Novom Brdu[č]. Po svom povratku, Stefan je odbio da primi osmanskog poslanika, koji se vratio kod Murata i prema navodima Stefanovog biografa, svoje utiske je sažeo u rečenicu: „Ako ne pođeš na ove, oni će već doći na tebe”. Stefan je verovatno računao na stvaranje neke veće koalicije u borbi protiv Osmanlija, a nastavio je i sa pripremama za predstojeći rat[dž].
Tokom jeseni, osmanske snage su se uputile ka Srbiji. Stefan je pokušao da izbegne rat preko svojih poslanika koje je uputio sultanu u Serdiku, ali njegovi predlozi nisu prihvaćeni i Muratove snage su upale u Srbiju. Nakon zauzeća Niša, Osmanlije su upale u centralno Pomoravlje i prodrle do Kruševca, a njihov pohod pratile su pljačke i razaranja. Stefan je dobio vojnu pomoć od Žigmunda i u odbrani Srbije mu se priključio Filip de Skolaris, ali je i pored toga nastavio da preko poslanika pokušava da prekine rat i okonča sukobe. Murat je na kraju prihvatio njegov predlog za pregovore i dve strane su postigle dogovor o miru, nakon čega su se Osmanlije povukle iz Srbije.
U isto vreme je kralj Bosne Tvrtko II (prva vlada 1404—1408, druga vlada 1421—1443) pokušao da iskoristi Stefanov sukob sa Muratom i povrati Srebrenicu. Pred njegovim napadom, lokalno stanovništvo i strani trgovci su se povukli u tvrđavu Srebrnik, u kojoj je bila smeštena Stefanova vojna posada. Tvrtkove snage, među kojima su se nalazili i Dinjičići, opsele su tvrđavu, nadajući se da Stefan zbog borbi sa Osmanlijama, ali i zbog neprelaznosti reke Drine u to doba godine, neće biti u stanju da pruži vojnu pomoć opsađenom gradu. Posle sklapanja mira sa Muratom, Stefan je sa svojim snagama krenuo ka Srebrenici, prešao reku i razbio opsadu. Tvrtko se povukao u unutrašnjost svoje države i iz jednog od svojih utvrđenja je ponudio Stefanu pregovore, dok su Dinjičići spalili srebrničko podgrađe. Stefan je najverovatnije posle toga proširio svoju vlast na oblasti oko Srebrenice, a njegove snage su zarobile i neprijateljsku artiljeriju korišćenu tokom opsade.
Sabor u Srebrenici i sporazum u Tati
[uredi | uredi izvor]Stefanovo zdravstveno stanje u to doba bilo je veoma loše, usled rana zadobijenih u bitkama, zbog čega je on odlučio da ozvaniči pitanje svog naslednika. On je zbog toga, u duhu nemanjićkih tradicija,[5] sazvao crkveno-svetovni sabor u Srebrenici kod Stragara, ispod Rudnika. Na njemu je pred patrijarhom Nikonom (1420—1435) i vlastelom, proglasio za naslednika svog sestrića Đurđa Brankovića i od njih je zatražio da ga prihvate za svog gospodara i budu mu verni. Pored toga, on je od samog Đurđa zatražio da se obaveže da će nastaviti da vodi njegovu politiku i da je neće menjati. Ne zna se sa sigurnošću kada je sabor održan, ali se smatra da je do njega najverovatnije došlo tokom 1426. godine.[š].
.jpg)
Odluku o svom nasledniku, Stefan je odlučio da reguliše i sa kraljem Žigmundom, sa kojim se sastao u maju 1426. godine u banji Tati. Ovim razgovorima su prisustvovali i predstavnici Stefanove vlastele, a najverovatnije i Filip de Skolaris. Njihov tok nije poznat, a postignuti dogovor je sačuvan samo u poznijim prepisima,koji nose vidljive tragove prerade.[5] Prema njihovim navodima, Žigmund je pristao da prizna i prihvati Đurđa kao Stefanovog naslednika, a on je bio u obavezi da kada preuzme vlast preda Žigmundu tvrđave Beograd i Golubac, Mačvu i neke posede zapadno od Drine (ali ne i Srebrenicu). Sumnju u verodostojnost ovih odredbi, pored znakova poznijih prepravki na tekstu donose i kasniji događaji. Mačva[5] i oblast oko Srebrenice su ostali u Đurđevom posedu. Beograd je predat Žigmundu tek posle dvomesečnih pregovora između njega i Đurđa[20], a nejasna je i Stefanova odluka da nastavi da utvrđuje Beogradsku tvrđavu[aa], ako je odlučio da ona bude predata Mađarima posle njegove smrti. Golubački Grad je njegov zapovednik, vojvoda Jeremija, predao Osmanlijama umesto Ugarima[ab].
O odnosima između Stefana i Murata tokom 1426. godine nema vesti, ali se smatra da je na snazi bio mir zaključen prethodne godine i da sukoba nije bilo.[5] Sam Stefan je tokom proleća prisustvovao pregovorima koje je Žigmund vodio sa Mlečanima o normalizaciji uzajamnih odnosa, radi sklapanja saveza protiv Osmanlija. Osim njega, razgovorima je prisustvovao i Filip da Skolaris, kao i predstavnici Firence koji su pokušali da posreduju u razgovorima. Sa druge strane, Stefan je krajem leta ponudio Mlečanima da posreduje između njih i Murata u sukobima koji su izbili oko Soluna, a predložio je i da se razgovori vode u Srbiji. Mlečani su ga načelno prihvatili, ali do pregovora i sklapanja mira nije došlo.
Poslednja godina
[uredi | uredi izvor]Početkom 1427, postalo je jasno da Srbiju očekuje novi osmanski udar, čega je bio svestan i sam Stefan, koji u jednoj svojoj povelji[av] „nije isključivao ni mogućnost da bude prognan iz zemlje i u tuđini nađe smrt”.[5]
Osmanske snage su uskoro upale u Srbiju, zauzele Niš i već u februaru su otpočele opsadu Novog Brda i okolnih utvrđenja[21][20] (Prizrenca[21] i verovatno Prilepca), a kasnije su prodrli u centralno Pomoravlje, zauzeli Kruševac i još neke gradove južno od nastanka Velike Morave[20].
Pored osmanskog napada, Stefan se krajem marta ili početkom aprila suočio sa pobunom rudara u Srebrenici. Oni su Stefanovog nadzornika Vladislava, nezadovoljni njegovim ponašanjem i merama koje sprovodio, bacili kroz prozor „palate” u Srebrenici, zbog čega je on umro, posle čega se pobuna proširila i na lokalno stanovništvo. Usledila je brza i oštra reakcija despota Stefana, koji je sa vojskom ušao u Srebrenicu i u krvi ugušio pobunu. Dobar deo stanovništva je pobegao, a oni koji su ostali su surovo kažnjeni[ag]. U ovim zbivanjima su stradali i neki dubrovački trgovci u gradu[ad], a kasnije je za njih pokušala da posreduje dubrovačka vlada, ali bez uspeha.[5] U isto vreme, došlo je i do sukoba sa Kojom Zakarijom, gospodarom Danja kod Skadra, čiji se posed nalazio na značajnoj saobraćajnici od Jadranskog mora ka Srbiji, zbog čega je ostvarivao značajne prihode od carine.[5] Razlozi sukoba nisu poznati, a Stefan je pokušao da carinskim ratom izvrši pritisak na njega. On je Dubrovčanima zabranio da robu za Srbiju voze preko njegovih poseda, zbog čega su se njihovi predstavnici žalili Stefanu da trpe značajne gubitke zbog toga. Dalji tok, kao i krajnji ishod ovog sukoba, nisu poznati.[5]
Despot Stefan Lazarević je iznenada preminuo u subotu, 19. jula 1427. godine, od posledica srčanog udara. On je na povratku iz Šumadije, gde je bio u svom letnjem dvoru u selu Belo Polje,[22] ka Beogradu, zastao nedaleko od današnjeg Kragujevca[2][5] kod mesta Glavica gde se nalazila jedna njegova zadužbina[18], da bi se odmorio i ručao, posle čega je otišao u lov. Tokom njega, dok je bio na konju[18], Stefana je udarila srčana kap. On je posle toga prenet u svoj šator u kome je i preminuo, a, prema navodima njegovog biografa, poslednje reči su mu bile:„Po Đurđa, po Đurđa”[18]. Na mestu njegove smrti, njegov pratilac Đurađ Zubrović je podigao mermerni stub sa natpisom, koji se danas nalazi u porti seoske crkve u Markovačkim Crkvinama kod Mladenovca. Sahranjen je u svojoj zadužbini, manastiru Resavi (Manasija)[5][23][24] kod današnjeg Despotovca. U trenutku njegove smrti, osmanski odredi su opsedali Novo Brdo i pljačkali po Srbiji, a neki su se nalazili u blizini Ravanice.[5]
Danas postoji sporenje naučnika oko toga gde se nalaze posmrtni ostaci Stefana Lazarevića, u manastiru Koporinu ili u Manasiji[25].Antropolog i paleopatolog Srboljub Živanović smatra da su kosti otkrivene početkom 80-ih godina 20. veka u Koporinu Stefanove, na osnovu njihovih oštećenja, koja po njemu, odgovaraju povredama za koje se zna da ih je imao Stefan Lazarević[26][27]. Sa druge strane, tokom radova na rekonstrukciji manastirske crkve u Manasiji početkom 21. veka, otkriveni su zemni ostaci, za koje rukovodilac tih radova, arheolog Marin Brmbolić, smatra da pripadaju despotu Stefanu. On svoju tvrdnju temelji na mestu samog groba u crkvi, koje odgovara grobovima Stefana Nemanje u Studenici odnosno kralja Milutina u Kraljevoj crkvi u Sofiji[28]. Kasnije je urađena DNK analiza tih ostataka i njom je utvrđeno, sa 99,9378 % tačnosti[25], da se radi o sinu kneza Lazara. Živanović smatra da se radi o njegovom mlađem sinu Vuku, dok Brmbolić taj nalaz smatra potvrdom svoje pretpostavke da ti ostaci pripadaju Stefanu[28]. DNK analiza kostiju pronađenih u Koporinu, nije obavljena, pošto vladika Braničevski nije dao saglasnost za njeno obavljanje[25].
Zadužbine Stefana Lazarevića
[uredi | uredi izvor]Stefan Lazarević je, poput svog oca i svojih predaka po majci Nemanjića, bio veoma darežljiv prema monasima i manastirima, a smatra se da je nekolicini bio i ktitor[29]. O ovome govore i zapisi monaha, koji ga i tokom života, ali i nakon smrti hvale bez ustezanja[29]. Bez obzira na to, njegovo doba donosi i jednu značajnu promenu u odnosu na njegove prethodnike, jer je on ukinuo dotadašnju praksu da se sela koja se prilažu manastirskim vlastelinstvima oslobađaju bilo kakvih obaveza, počevši od one vojne[29].
Njegova glavna zadužbina bio je manastir Resava, danas poznatiji kao Manasija[ađ]. Njena manastirska crkva posvećena svetoj Trojici, trikonhonalne osnove, ali bez uobičajene ukrašene fasade karakteristične za Moravski stil, spada među najviše crkve srpskog srednjeg veka i od nje je viša samo dečanska crkva Hrista Pantokratora[2]. Njena spoljašnjost od belog mermera podseća na romansku obradu kod spomenika Raškog stila[29], a njen pod od crvenog i belog mermera, koji je očuvan samo u narteksu, predstavlja remek-delo i od njega je lepši samo Prizrenski patos[30] Dušanove zadužbine Svetih Arhangela, koja je, u arhitektonskom smislu, poslužila kao uzor crkvama Moravskog stila.
Prema navodima svog biografa, Stefan je u Beogradu iz temelja obnovio manastir posvećen Bogorodici, pri kome je bilo smešteno sedište beogradskog mitropolita. Deo kamenog nadvratka sa njegovim uklesanim ktitorskim natpisom je pronađen u Beogradskoj tvrđavi i danas se čuva u Muzeju grada Beograda. Pored toga, on je u Beogradu podigao i crkve posvećene svetim Tri Jerarha i svetom Nikoli, koje su se verovatno nalazile oko današnje Skadarlije odnosno Novog groblja, uz koju se nalazila i bolnica[29].
Pošto mu se prestonica gotovo četvrt veka nalazila u Beogradu, lokalna predanja mu pripisuju da je podigao većinu današnjih manastira i manastirskih razvalina u Beogradskom kraju[29]. Takav je nekadašnji manastir posvećen Vavedenju u Vinči[ae], zatim manastiri na Kosmaju: Tresije, pa Kastaljan i Pavlovac (uz koje se pokazuju ostaci navodnih Stefanovih letnjikovaca), kao i Nikolje na Rudniku, ali i seoska crkva u Markovačkim Crkvinama, pored spomenika o njegovoj smrti. Od navedenih, samo se za Pavlovac smatra da je Stefanova zadužbina[až][31], dok su ostale podigli drugi ktitori[az]. Prema najstarijoj verziji osnivanja, on je 1405. godine osnovao i manastir Vojlovicu, kod Pančeva[32].
Stefanova zadužbina bi mogao da bude manastir Koporin kod Velike Plane, koji je podignut tokom njegove vladavine[ai], ali nema podataka ko mu je ktitor, niti kada je tačno podignut.[33] Prema navodima letopisa sa samog kraja 15. veka, njegova zadužbina je i manastir posvećen Blagoveštenju u Gornjačkoj klisuri[29], čije se ruševine datiraju na kraj 14. veka[34]
Kao vrhovni vladar tadašnje Srbije, Stefan je relativno često slikan u manastirima koji su tada podizani. Uvek je prikazivan u sklopu ktitorskih kompozicija, a nije redak slučaj da je naslikan sa modelom crkve u rukama, kao svojevrstan posrednik između pravih ktitora i hramovnog sveca ili čak samog Hrista. Zbog ovakvih kompozicija, u starijoj literaturi se mogu naći pogrešna mišljenja da je on bio ktitor tih manastira, a takve greške se javljaju i danas.
Stefanovi portreti
[uredi | uredi izvor]Najstariji portret Stefana Lazarevića nalazi se u sklopu ktitorske kompozicije, u zadužbini njegovog oca, Ravanici, koja je danas gotovo jedva vidljiva. Smeštena je na severnom delu zapadnog zida (levo od ulaza), na uobičajenom mestu u crkvama Moravskog stila. Lik Stefana kao dečaka (smatra se da je živopis nastao između 1384. i 1387. godine[35]) je najočuvaniji, ali njegova fizionomija ne odaje crte pravoga portreta[35]. Na fresci su predstavljeni njegovi roditelji, a između njih su naslikani Stefan i njegov mlađi brat Vuk.
.jpg)
.jpg)
Sa kraja 14. veka (iz 1392. ili početka 1393. godine[35]) potiče gotovo uništeni portret kneza Stefana iz manastira Ramaće na Rudniku. Pored njega, naslikani su i njegovi roditelji, kao jedan srpski patrijarh[aj]
U zadužbini njegove majke Milice, Ljubostinji, na zapadnom zidu narteksa, naslikana je Stefanova porodica. Na severnom delu (levo od ulaza) nalaze se portreti Lazara i Milice, dok su u južnom delu naslikani Stefan sa znacima vladarskog dostojanstva i njegov brat Vuk, a freske se datuju u period između 1402. i 1405. godine[35]. Ovi portreti su vrlo daleko od realističkog portreta[35], jer su tipizirani do potpune bezličnosti[35], ali su pojedine njihove karakteristike verovatno verodostojne, poput boje kose, očiju i oblika brade[35]. Stefanov lik je gotovo uništen, ali se može videti da je prikazan sa plavim očima i plavom kovrdžavom kosom.
U manastiru Rudenici, na severnom delu zapadnog zida naosa, prikazani su, između 1402. i 1405. godine[35], despot Stefan i njegov brat Vuk, dok se na njegovom južnom delu nalaze njegovi pravi ktitori (vlastelin Vukašin i njegova supruga Vukosava). Stefan je naslikan kao krupan i plav čovek koji u rukama drži model crkve koji prinosi na dar Hristu i na taj način je on predstavljen kao neki posrednik između Boga i svojih podanika[35], stvarnih ktitora.
Tokom istraživanja u Naupari, krajem 20. veka, pronađeni su najstariji slojevi fresaka, a smatra se da pronađeni delovi vladarske odore (ostatak figure je uništen) na istočnom zidu narteksa pripadaju despotu Stefanu[35].
Stefanov portret, koji se nalazi u Koporinu, spada među njegove starije predstave[35]. Smešten je na južnom delu zapadnog zida, a njegov lik je u celini uništen.
U Kaleniću je oko 1415. godine[35], naslikan Stefanov portret, uz ktitore manastira (protovestijar Bogdan sa suprugom i bratom Petrom). Oni su naslikani na severnom zidu narteksa, a Stefan je prikazan sa kratkom riđom kosom, retkom bradom i brkovima koji se jedva raspoznaju[35].
.jpg)
Stefanova ktitorska kompozicija u Resavi, nastala je između 1415. i 1418. godine[35] i nalazi se na zapadnom zidu. On u levoj ruci drži model crkve, bez narteksa, koji prinosi svetoj Trojici naslikanima preko puta njega, ali i samom Hristu, koji je prikazan iznad njega kako ga levom rukom ovenčava tj. drži venac na njegovoj glavi, a desnom blagosilja. Oko samog Stefana se nalaze dva anđela koji mu pružaju mač (zdesna) odnosno koplje (sleva), dok on u desnoj ruci drži žezlo sa dvostrukim krstom. Prema rečima Svetozara Radojčića:„Ni jedan srpski vladar nije na portretu toliko istakao sveto poreklo svoje vlasti kao Stefan Visoki u Manasiji”. Crte njegovog lica su svakako jako idealizovane[35], dok mu je kovrdžava kosa crvenkasto žuta.
U selu Brezovi kod Ivanjice, u crkvi svetog Nikole, koja je podignuta u prvoj polovini 17. veka[36] postoji sačuvan portret despota Stefana, smešten na severnom zidu, u blizini njegovog spoja sa zapadnim. Živopis potiče iz istog perioda (tridesete godine XVII veka[35]), ali se smatra da je Stefanov portret rađen prema autentičnoj fresci[35], koja je, na osnovu titule, nastala između 1421. i 1427. godine[35]. U prilog ovome idu arheološka istraživanja koja su pokazala postojanje starije crkve, kao i narodno predanje koje crkvu vezuje upravo za Stefana Lazarevića[36]. Pored njega, u crkvi je naslikan i knez Lazar (zapadni zid).
Pored Stefanovih portreta nastalih na tlu tadašnje Srbije, jedan njegov savremeni portret se nalazi na prostoru današnje Slovenije. U današnjem mestašcu Ptujska Gora (ranije Crna Gora), između Ptuja i Rogaške Slatine, podignuta je 1410. godine crkva posvećena Bogorodici. U njenoj unutrašnjosti se danas[ak] nalazi kompozicija nastala u isto vreme, na kojoj je prikazana Bogorodica sa malim Hristom, ispod čijeg plašta se u molitvenom položaju nalazi 82 figure[37], koje predstavljaju predstavnike tadašnjeg ugarskog plemstva, među kojima je i Stefan[5], crkvene velikodostojnike i obične ljude.
Stefan Lazarević kao književnik
[uredi | uredi izvor]Doba Stefanove vladavine donosi preporod u srpskoj književnosti, u kome je on učestvovao i kao pisac, a ne samo kao mecena. Njegovo delovanje vidljivo je kroz povelje i prevodilački rad, a pisao je i samostalne tekstove.
Njegovo najpoznatije delo svakako je „Slovo ljubve”,[38] pesnička poslanica upućena, najverovatnije, njegovom bratu Vuku, 1404. ili 1409. godine.[5] Za nju istoričar književnosti Jovan Deretić navodi da je jedan od najlepših kraćih književnih sastava u našoj (srpskoj) literaturi srednjeg veka[39], dok akademik Dimitrije Bogdanović navodi da u opisu prirode koji se javlja u delu, kao da se sluti renesansa.[5] Pored „Slova ljubve”, smatra se da je Stefan tvorac „Natpisa na kosovskom mermernom stubu”[5][39], svojevrsnog epitafa koji je početkom 15. veka uklesan kao spomen obeležje, na mestu Kosovskog boja. Delo poznato kao „Nadgrobno ridanje nad knezom Lazarom”, od koga je sačuvano samo nekoliko uvodnih stihova, pojedini naučnici pripisuju Stefanu, ali su mišljenja o tome i dalje podeljena.[5]
U poveljama koje je izdao, Stefan je unosio vladarske ispovesti, koje su postojale u doba Nemanjića, ali i njegovog oca. Ovi delovi su pisani probranim, retorički ukrašenim izrazom[39] i bliski su poveljama Stefana Nemanje, a po izraženom ličnom pečatu koji je u njima prisutan, najbliže su poveljama Dušana Silnog[39]. Pored njegovih povelja, u ovaj segment Stefanovog književnog stvaralaštva spada i njegov uvod u „Zakonik o rudnicima”, koji je zapravo sažeta vladarska autobiografija, kakva se sreće u Hilandarskoj povelji Stefana Nemanje i Dušanovom Zakoniku[39].
Istorijski izvori navode da se Stefan bavio i prevođenjem, a poznato je da je pored čitanja i pisanja na staroslovenskom (tj. srpske redakcije staroslovenskog jezika), prevodio sa grčkog i latinskog jezika.[40] Jedan od njegovih prevoda verovatno je vizantijski spis iz 12. veka „O vremenima budućim”, koji je preveden između 1400. i 1407. godine.[5]
Sveti Stefan despot Srpski
[uredi | uredi izvor]| sveti Stefan | |
|---|---|
 Freska Svetog Stefana u manastiru Manasija. | |
| Svetovni podaci | |
| Poštuje se u | Srpskoj pravoslavnoj crkvi |
| Kanonizacija | 19. jul 1927. godine od strane Srpske pravoslavne crkve |
| Praznik | 19. jul/1. avgust |
Stefana Lazarevića je kanonizovala Srpska pravoslavna crkva, kao Svetog Stefana despota Srpskog, na petstogodišnjicu njegove smrti 19. jula 1927. godine.[41] Slavi se, na dan svoje smrti 1. avgusta (19. jula po starom kalendaru), zajedno sa svojom majkom prepodobnom Evgenijom (Lazarević).
Kivot u manastiru Koporin, za koji se smatra da sadrži njegove mošti, otvara se dva puta tokom godine:
- 1. avgusta na dan njegove smrti (po novom kalendaru),
- 15. avgusta na dan slave ovog manastira.
Srbija u doba Stefana Lazarevića
[uredi | uredi izvor]Tokom svoje višedecenijske vladavine, Stefan je uspeo da osnaži Srbiju u svakom pogledu i period njegove vladavine predstavlja poslednju blistavu epohu u istoriji i kulturi srednjovekovne Srbije[42].
On je na prvom mestu uspeo da ostvari političku stabilnost, kako na unutrašnjem, tako i na međunarodnom planu. Slomio je otpor dela vlastele (1398) i učvrstio centralnu vlast, a nastojao je da spreči unutrašnju podelu u zemlji, u čemu je i uspeo, iako je u jednom trenutku bio primoran da njene južne delove preda bratu Vuku na upravu (1409). Kao veran vazal sultana Bajazita, osigurao je bezbednost svoje države i od njega je dobio veći deo zemalja Vuka Brankovića (1396). Kasnije se povezao, prvenstveno sa ugarskim kraljem Žigmundom sa kojim je tesno sarađivao, ali i sa Vizantijom i Mlečanima. Iako je bio blizak svim pregovorima koji su u Evropi vođeni radi stvaranja saveza protiv Osmanlija, uspeo je da održi dobre odnose sa njima. Zahvaljujući ovome, Srbija već od 1402, a naročito posle 1413. godine, nije bila meta spoljašnjih napada i poprište borbi, što je omogućilo nesmetan razvoj na drugim poljima. O stvaranju politički stabilnih prilika u tadašnjoj Srbiji, svedoče i dolasci predstavnika Mlečana (1403) i Dubrovčana (1405)[5], koji prvi put od smrti kneza Lazara, nastoje da za sebe obezbede trgovačke povlastice i bezbednost njihovih ljudi.
Unutrašnje reforme
[uredi | uredi izvor]Na unutrašnjem planu, Stefan je početkom 15. veka (neposredno nakon 1405. godine[20]), izvršio vojno-administrativnu reformu, čiji je cilj bio da se stvori što efikasnija vojna organizacija i državna uprava, koja je trebalo da bude odgovor i odbrana novonastaloj situaciji u kojoj se država našla.[20]Njeni detalji nisu preciznije poznati, pošto se Konstantin Filozof o njoj izjašnjava vrlo uopšteno, ali se na osnovu njegovog iskaza i sačuvanih istorijskih izvora mogu rekonstruisati njene osnove. Stefan je državu podelio na upravne oblasti pod imenom vlasti[al], na čijim čelima su se nalazile vojvode, koje su na teritoriji svoje vlasti imale i civilnu i vojnu vlast. Ova organizacija primenjena je i na Zetu[alj], nakon sklapanja mira sa Mlečanima, pri čemu je Stefan ostavio primorskim komunama raniju autonomiju[20]. Državni upravni aparat podeljen je u tri grupe činovnika[18][20]:
- nad veštmi načelniki (načelnici pojedinih delova (resora) državne uprave)
- telu svojemu sabljudatelji (njegovi telohranitelji) i iže i vnutrenejšij čin (članovi despotovog saveta)
- treći vnetrešnji čin (činovnici zaduženi za oblasne i lokalne vlasti)
Najviši državni činovnik u ovo doba bio je logotet ili veliki logotet, koji je tu ulogu imao još od doba kneza Lazara[20].
-sr.svg)
Na polju vojne organizacije i odbrane zemlje, Stefan je uveo neke promene i značajne novine, usled jasne pretnje koju su predstavljale Osmanlije. Kao što je njegov otac podigao čitav niz utvrđenja, mahom u svojim istočnim (najugroženijim) oblastima, radi zaštite od njihovih pljačkaških odreda[am], tako je Stefan nastojao da poveća vojni potencijal svoje države. On teži da poveća broj pronija tj. nenaslednih poseda koji su dodeljivani pojedincu na uživanje dok obavlja vojnu službu, nasuprot, do tada, daleko zastupljenijih baština odnosno naslednih poseda[20]. Time ujedno i učvršćuje svoju tj. centralnu vlast, pošto su pronijari zavisili od vladara, koji je u bilo kom trenu mogao da im oduzme proniju (imanje), zbog čega su mu bili daleko odaniji od vlastele koja je imala nasledne posede, koje je bilo daleko teže oduzeti. Svoje raspoložive vojne snage, Stefan je povećavao i delimičnim ili ograničenim ukidanjem oslobađanja od vojnih obaveza (učešće u ratu, ali i radovi na podizanju, održavanju i obnavljanju utvrđenja gradozidanje) manastirskih imanja, što je Nemanjićkoj Srbiji bilo nezamislivo.[an] Stalna ratna opasnost, dovela je i do jačanja položaja vojvoda u gradovima. Dok je centralna ličnost u gradovima Nemanjića bio kefalija, njega od početka XV veka u potpunosti zamenjuje vojvoda na koga prelaze i civilni poslovi. Njegov zamenik bio je vojvoda kulski, koji je bio komandant gradske tvrđave ili njene citadele (kule)[20]. Pored velikih vojvoda i krajiških vojvoda, u vojnoj hijerarhiji se javlja i zvanje vojvode vojske, koji se verovatno nalazio na dvoru i bio zadužen za vojna pitanja, a verovatno je u nekim prilikama[anj] komandovao vojskom. Od Stefanovog doba, javlja se zamanička vojska, kao zaseban vid vojne obaveze. Ona predstavlja opštu mobilizaciju vojno sposobnog stanovništva, a današnja istorijska nauka razlikuje tri nivoa njene primene[20]:
- u najširem smislu, kada je čitava država ugrožena i odnosi se na celokupnu njenu teritoriju
- u užem smislu, krajiška (kraištna) vojska, kada je neka pogranična oblast (krajište) ugrožena upadom neprijatelja i odnosi se na teritoriju tog krajišta
- u najužem smislu, potečica, kada se u nekoj oblasti javljao pljačkaški odred i odnosila se na tu oblast, ali ne na celo stanovništvo, već je broj mobilisanih ljudi zavisio od jačine pljačkaša koje je trebalo uništiti.
Već krajem 14. veka (pre 1395), Stefan uvodi novi porez (danak gospodski) unče, koji se prikupljao dva puta godišnje, pa se u izvorima javlja kao zimske (danak gospodstva mi) i letnje unče (vojnica,vojštatik). Jedna unča iznosila je 20 tadašnjih dinara, pa je godišnje svaka kuća davala po 40 dinara[20]. Ovaj porez Stefan je uveo i Dubrovčanima koji su živeli u Srbiji, možda već početkom 1414, a definitivno od kraja 1418. godine[20], a kasnije i u Zeti. Iznosio je 1 dukat godišnje odnosno oko 42 dinara, tako da je celo stanovništvo Srbije plaćalo gotovo istu sumu, a procene istoričara se kreću da se godišnji prihod, po ovoj osnovi, kretao od nekoliko desetina do par stotina hiljada dukata[20]. Pored ovog poreza, u Srbiji se od Stefanovog doba, javlja i porez namenjen plaćanju danka predviđenog vazalnim obavezama prema osmanskom sultanu. On nije bio stalno na snazi, već je uvođen u doba kada su te obaveze postojale, a u izvorima se navodi kao danak turski, turska plata, rabota velikog gospodara, harač.
Privreda i razvoj gradova
[uredi | uredi izvor]
Privredni uspon tadašnje Srbije, ogleda se pre svega u naglom razvoju rudarstva, čemu je Stefan doprineo i donošenjem posebnog Zakonika za tu oblast. Prema podacima iz Dubrovačke arhive, koji se odnose na 1422. godinu, količina srebra koja je uvezena iz tadašnje Srbije i Bosne, pri čemu veći deo potiče iz Srbije[5], iznosi 5.67t, što premašuje jednu petinu ukupne tadašnje evropske proizvodnje tog plemenitog metala.[5] Glavna rudna oblast bilo je Novo Brdo, sa svojim glamskim srebrom, koje se vadilo i u Janjevu, a ostali veći centri bili su Trepča, Plana, Koporići i Ostraća na Kopaoniku, kao i Rudnik i Srebrnica na severu zemlje. Početkom 15. veka otvaraju se rudnici Zaplanina i Livađe na Kopaoniku, a oko 1420. godine počinje eksploatacija rudnika na Avali, zatim Bohorine, Krupnja i Zajače, kao i novih rudnika na Kopaoniku (Belasica i Kovači).[5]
Razvoj rudarstva doveo je do uspona trgovine i razvoja gradskih središta. Srebro je postalo glavni izvozni proizvod tadašnje Srbije, ali nije prestao ni izvoz tradicionalnih izvoznih proizvoda srednjovekovne Srbije, voska, žive stoke i koža.[5] Izvoz je obavljan uglavnom preko jadranskih gradova, prevashodno Dubrovnika, a u manjoj meri Kotora i gradova oko ušća Drima i Bojane (Skadar i gradići oko njega), ali je išao i preko Beograda ka srednjoj Evropi, a ima podataka da je bio usmeren i ka Seru i Solunu, ali u daleko manjoj meri. Prema rečima Desanke Kovačević Kojić: „U doba despota Stefana Lazarevića izvozna trgovina se sve više razgranavala, a po obimu i po vrednosti prometa dostigla je do tada neviđene razmere”.[5] Pored promena u strukturi izvoza, dolazi do značajnih promena i među uvoznim proizvodima, među kojima se, uz uobičajene proizvode široke potrošnje (poput soli), sada javljaju i luksuzni predmeti (kao što su svila, druge skupocene i obične tkanine sa Istoka, italijanskih gradova i drugih delova Evrope, biseri i druge dragocenosti). U samoj Srbiji, u gradovima i na trgovima, trgovalo se mahom domaćim proizvodima iz neposredne okoline, a njihov sastav se može videti iz delova Statuta Novog Brda u kome navodi da se u njemu prodavalo[5]: brašno, hleb, sir, voće, vino, sočivo, riba, bravlje i goveđe meso, zatim loj, kravlje, volovske i jareće kože, drvo i drveni ćumur. Stefan je uticao na razvoj trgovine u svojoj državi i nizom mera i povlastica kojima je sa jedne strane podsticao domaće stanovništvo da se bavi njom[5], a sa druge strane ograničavao Dubrovčane i smanjivao njihov, gotovo monopolski položaj[ao]. Razvoj rudarstva i trgovine, pratio je i razvoj zanatstva, naročito zlatarstva. Zanatlije su bile organizovane u strukovna esnafska udruženja na čijem čelu se nalazio protomajstor, a pored domaćih, u gradovima su bile prisutne i dubrovačke zanatlije.[5]
Velika gradska središta i trgovi, razvili su se oko velikih rudarskih centara (prvenstveno Novo Brdo, zatim Trepča, Rudnik i Srebrnica) ili u neposrednoj blizini više njih (Priština i Vučitrn). Razvijaju se i gradovi duž trasa karavanskih puteva ka Dubrovniku (Trgovište i Jeleč) i drugim trgovačkim centrima (Debrc i Valjevo (u Mačvi ka Ugarskoj), zatim Leskovac, Stalać, Kruševac, Ravno (Ćuprija) i Paraćin (u Moravskoj dolini), potom Prokuplje (u Toplici ka Moravskoj dolini i Nišu), kao i Prizren (ka Skadru i Zabojani)), a neki od njih se javljaju po prvi put u izvorima, poput Čačka (1405) i Smedereva (1410).[5] Posebno mesto među gradovima tog doba, zauzima tadašnja prestonica Beograd, koji tada postaje značajno trgovačke središte, kao posrednik između Balkana i tadašnje Ugarske tj. srednje Evrope. Akademik Desanka Kovačević Kojić navodi da napredak gradova, kao i njihovo umnožavanje daju obeležje vladavini despota Stefana Lazarevića i utiču na čitav razvoj srpske države onog vremena.[5]
Beograd u doba despota Stefana
[uredi | uredi izvor]
Krajem 1403. ili početkom 1404. godine Stefanu je predat Beograd i u njemu se od 1405. godine, po prvi put, nalazi prestonica Srbije. Period Stefanove uprave gradom može se oceniti kao njegova najveća obnova i najintenzivniji razvoj u srednjem veku[45]. Davanjem velikih povlastica i olakšica stanovnicima grada[ap], Stefan je uspeo da u njega privuče, kako domaće stanovništvo, tako i strane trgovce i zanatlije koji su oformili svoje kolonije, a među njima je najviše bilo Dubrovčana[45]. Zahvaljujući ovim merama i velikom prilivu stanovništva, Beograd je postao jedno od glavnih središta trgovinske razmene između tadašnje Ugarske (a preko nje i srednje Evrope) i Balkana. U samom gradu je podignut čitav niz objekata neophodnih za njegovo normalno funkcionisanje od crkava (pored pravoslavnih, postojala je i katolička), preko pekara i vodenica, do pristaništa, carinarnica i trgova (pijaca/prodavnica), uključujući i jedan na kome se trgovalo isključivo ribom. Stefan je, kao veliki zaštitnik kulture i umetnosti, na svom dvoru u Beogradu okupljao učene ljude iz Srbije i okolnih zemalja, što je od njega pretvorilo u središte srpskog kulturnog i književnog života[45].
Beogradska tvrđava je tokom ovog perioda (1403/1404—1427), takođe doživela veliki razvoj, a ukupna branjena površina je povećana deset puta, od 1.6ha na preko 15 ha[10]. Prvo je izvedena obnova i dogradnja postojećeg utvrđenja:
- Vizantijski kastel je obnovljen, ojačan podizanjem dve kvadratne kule na spoljnom (jugoistočnom) bedemu, a unutar njega je podignut dvor i velika donžon kula (kula Nebojša)
- Srpsko podgrađe je ojačano kulama i dograđen mu je bedem ka Savi, čime je formirano još jedno, znatno veće, pristanište
Potom je usledilo podizanje Gornjeg Grada (sa sistemom dvostrukih bedema i kontraeskarpom sa suvim šancem) koji je bio približno pravougaone osnove (dimenzija 300 x160 m, površine oko 4,2 ha[10]). Poslednju (treću) fazu izgradnje Beogradske tvrđave, u ovom periodu, predstavlja podizanje bedema Donjeg Grada, od Gornjeg Grada do Dunava (u dužini od oko 330 m) i duž rečne obale, od ovog bedema do utvrđenog (zapadnog) podgrađa. Ovim radovima je zaštićena velika celina, oko 9.5ha, koja je obuhvatala trgovačko podgrađe sa pristaništem i kompleksom Mitropolije.
Kulturni napredak
[uredi | uredi izvor]Početkom 15. veka, formirana je Resavska pravopisna škola, koja predstavlja treći tip pravopisa srpske redakcije staroslovenskog jezika, koji je bio u upotrebi do 18. veka i prelaska na ruskoslovenski jezik. Njegov nastanak je posledica delovanja Stefana Lazarevića koji je okupljao i pružao utočište učenim ljudima, ne samo iz svoje države, već i iz okolnih oblasti i zemalja[46]. Njihova delatnost na prevođenju neprevedenih dela sa grčkog, popravljanju postojećih prevoda i njihovom prepisivanju[42], koja je obavljana prvenstveno u manastiru Resavi i Beogradu, ali i na samom despotovom dvoru[46], stvorila je novi pravopis kojim se nastojalo da se pisanje vrati svom starom obliku, za šta su kao uzori poslužili srpski zetsko-humski, bugarski i grčki pravopis.„Nadnacionalni karakter resavskog pravopisa predstavljao je značajan nagoveštaj humanizma i renesanse u srpskoj kulturi”[46].
Na Stefanov zahtev, njegov kasniji biograf, Konstantin Filozof, posle 1423. godine, napisao je „Skazanije o pismeneh” (Povest o slovima), pravopisno-gramatički traktat koji je neka vrsta prvog značajnog pokušaja formulisanja i sređivanja, pa i normiranja tih pravila (već konstituisanog resavskog pravopisa)[46]. Sam resavski pravopis se tokom vremena menjao, a neke od novih stvari u njemu, u odnosu na prethodno važeći raški pravopis, napravile su pisani srpski jezik komplikovanijim i manje praktičnim[46].
Prevođenje i prepisivanje knjiga rađeno je za potrebe crkve, ali i vlastele, a naročito samog Stefana koji je imao najlepšu i najpotpuniju biblioteku.[5] U njoj je osim bogoslovskih i poučnih tekstova bilo filozofskih spisa i knjiga iz istorije i poezije, a smatra se da bi Stefan mogao biti naručilac Minhenskog psaltira.[5] Na osnovu danas sačuvanih izvora, zna se sa sigurnošću za 18 knjiga koje su prepisane i/ili prevedene po Stefanovoj narudžbini[6]. O njegovom odnosu prema prepisivačima svedoči primer Inoka iz Dalše, koji je za Stefana prepisao 8 knjiga[6]. Njega je Stefan pozvao da sa Svete gore dođe u Srbiju i prepiše mu neke knjige. Kada je završio svoj posao on je želeo da se vrati na Svetu goru, ali ga je Stefan nagovorio da ostane u Srbiji sa svojim saradnicima i da nastave svoj prepisivački rad, a za njihove potrebe je osnovao manastir Dalšu kod Golupca[39]. Jedan od poznatih prepisivača i prevodilaca, bio je Grigorije Hilandarac, koji je preveo „Hroniku” Jovana Zonare, a zna se i za svetogorskog monaha Dositeja, koji je prepisao knjige o carevima iz Starog zaveta. Glavno središte prepisivačke delatnosti u ovo doba je manastir Resava u kome se stvara Resavska prepisivačka škola i koji postaje najveća i najbolje organizovana srpska i jedna od istaknutijih evropskih skriptorija (prepisivačkih radionica)[46].
Na polju književnosti, nastavlja se stvaranje originalnih književnih dela, kojima prethodi stvaralaštvo monahinje Jefimije i Danila Banjskog Mlađeg (1390—1396). Najznačajniji pisac ovog perioda, svakako je Stefanov bliski saradnik Konstantin Filozof[39]. Pored prevoda sa grčkog i već pomenutog dela „Skazanije o pismeneh”, njegovo najvažnije delo je „Žitije despota Stefana Lazarevića”, napisano 1431. godine[39], na zahtev patrijarha Nikona i vlastele. Prema mišljenju Jovana Deretića njegovo delo čini završnu etapu u razvoju naših (srpskih) starih životopisa od hagiografije ka istoriji tj. biografiji, ali je istovremeno njegov izraz prosto okovan retorikom da je stvorena tolika zbrka i nejasnost u izlaganju, da se na momente teško može razabrati šta hoće da kaže[39]. Njegovo delo je značajno i kao neka vrsta izvora za nastanak i razvoj epske narodne poezije, jer se događaji opisani u njemu javljaju kao centralne teme nekih epskih pesama[39]. Pored njega, početkom XV veka u Srbiji stvara i Grigorije Camblak, koji je napisao „Žitije Stefana Dečanskog”, „Službu Stefanu Dečanskom” i „Opis prenosa moštiju svete Petke iz Bugarske u Srbiju”, a među značajne pisce ovog doba, ubraja se i Grk Antonija Rafail Epaktik (Došljak), koji je krajem druge decenije XV veka napisao „Pohvalu knezu Lazaru”[39].
Razvoj arhitekture, započet tokom poslednje četvrtine 14. veka pod knezom Lazarom, nastavljen je i pod njegovim sinom Stefanom. Na polju sakralne arhitekture podižu se crkve u Moravskom stilu, nastalom pod uticajem crkava u Dušanovoj zadužbini Svetim Arhangelima kod Prizrena. Pored Stefanove zadužbine Manasije, tokom njegove vladavine podiže se i manastir Kalenić, čija crkva spada među najlepše primere ovog stila[42][47].
Još veći napredak ostvaruje se u domenu fortifikacione arhitekture. Upadi Osmanlija primorali su njegovog oca da podigne jaka utvrđenja na svojim jugoistočnim granicama (Pirot, Prokuplje, Stalać i druga), kao i da svoju prestonicu i zadužbinu dodatno utvrdi. Stefanovo doba donosi značajna poboljšanja u odnosu na novitete koje su u srpsku vojnu arhitekturu uneli Kruševački Grad i Ravaničko utvrđenje, a vidljivi su na velikim radovima izvršenim na Beogradskoj tvrđavi, kao i na utvrđenju Manasije, koje po primeni nekih odbrambenih rešenja prevazilazi i samu Beogradsku tvrđavu[10]. Umesto uobičajenog bedema, izuzetno retko zaštićenog šancem, kod Ravanice i Malog Grada u Kruševcu javlja se sistem dvostrukih bedema sa šancem[ar], koji kod Beograda dostiže svoju savršeniju formu dodavanjem eskarpe (koso nagnuta unutrašnja strana šanca). U široku upotrebu ulaze mašikule (kojih u Beogradu ima relativno malo na kapijama, dok su u Manasiji one gotovo svuda, ne samo po kulama, već i po bedemima[as]), a uz glavne kapije se javljaju po dve kule[at], umesto po jedne, kao do tada. Napredak je vidljiv i na Donžon kulama oba utvrđenja[ać], koje po svojim dimenzijama (visina im je nešto preko 30 m[17]) uveliko prevazilaze dotadašnje primere. Poređenja radi, Donžon kula u Kruševcu je bila visoka oko 16[48], u Stalaću 19.5[49], u Magliču oko 20[50], dok su kule koje su čuvale kapiju u Manasiji visoke oko 22 metra[17].
Moravski stil u arhitekturi pratio je i zaseban stil u slikarstvu, a jedno od njegovih remek-dela[42] je freskoslikarstvo u Kaleniću, nastalo oko 1413. godine[35][42]. Prema mišljenju istoričara umetnosti i akademika Svetozara Radojčića, živopis u Kaleniću ima tri osnovne crte[42]:
Jedna od najlepših i najpoznatijih fresaka iz Kalenića je Svadba u Kani[42], a čitav živopis pokazuje neobičnu sličnost sa živopisom carigradske crkve Hrista Spasitelja u Polju[42], koja spada među remek-dela vizantijske umetnosti, iz doba Renesanse Paleologa. Živopis u Stefanovoj zadužbini Manasiji je takođe visokih estetskih vrednosti[42], ali je očuvan u mnogo manjoj meri. Najznačajnije freske, uz ktitorsku kompoziciju na zapadnom zidu, su Hristova čuda i Sveti ratnici (u naosu), zatim Pričešće apostola i Poklonjenje žrtvi (u oltarskoj apsidi), kao i prikazi biblijskih proroka u kupoli[42].
Stefan Lazarević u narodnom predanju
[uredi | uredi izvor]Visoki Stevan, kako ga narodno predanje naziva, spada u red zmajevitih junaka[51], a Veselin Čajkanović izdvaja tri osnovne karakteristike njegove mitološke ličnosti[52]:
…„Srbi braćo, od boja junaci
Sijecite srpske krvopije!
Gonite ih Šami i Medini,
Da se k nama više ne povrate.”
Pa odande Turke potisnuše,
Sve ih gone, nigda ne prestaju,
Doćeraše moru debelome,
Prećeraše Šami i Medini.
Tadaj Stevan na obalu dođe,
Turski topuz u more bacio,
I ovako tiho govorio:
„Kada topuz iz mora izaš’o,
Onda Turčin preko mora preš’o
I Kruševca moga osvojio,
Opet srpsko carstvo zadobio.”
Pa se s vojskom u Kruševo vrati.
Kada bio na gradsku kapiju,
Kad mu topuz visi o kapiji,
Pogleda ga i topuz poznade,
Onda Stevan vojsku zastavio,
Pa ovako vojsci govorio:
„Hrabri Srbi, moji vitezovi
Mi moremo i konji nam mogu,
Al’ zaludu kad nam Bog ne dade,
Ovo carstvo više za nas nije,
Naši stari vrlo plahi bili,
Kod miloga Boga zgriješili,
Bog nam dao tursku krvopiju,
Ne bi l’ smo se opet povratili
I milome Bogu ugodili,
Jeda bi nam gr’jehe oprostio,
Pak nam srpsko carstvo poklonio”
- putovanje po svetu
- rođenje Janka i Janje
- neuspešna borba sa Turcima
On kaže da je „najviše mitova o njemu zabeleženo daleko od njegove uže oblasti, u Hercegovini, Bosni, na Primorju”[52] i dodaje da je „u tim krajevima Stevanova ličnost dobila najizrazitije mitsko obeležje”[52].
Prema narodnom verovanju Visoki Stevan je rođen iz veze zmaja sa kneginjom Milicom[53], čime se objašnjavaju njegove natprirodne junačke osobine. Čest motiv vezan za njega su putovanja[54][55], neretko prerušenog u prosjaka[54]. To je opšti mitološki motiv putujućeg božanstva (prerušenog u prosjaka) koje ide svetom i gleda kako ljudi žive, nagrađujući dobre i kažnjavajući zle. Ta crta je uočljiva i u mitološkoj ličnosti svetog Save, koji je tu osobinu, po mišljenju Čajkanovića, preuzeo od nekadašnjeg Srpskog vrhovnog boga, a karakteriše i epskog Marka Kraljevića[52].
U različitim oblicima, ali sa istom osnovnom radnjom, zabeležena je priča o rođenju blizanaca, Janka i Janje, čiji je otac bio Stevan[55][56]. Stevanov sin, Janko je epski Sibinjanin Janko (istorijski Janoš Hunjadi), koji je zbog svog porekla poslije išao u Srbiju i bio se s Turcima kao tražeći svoju očevinu. Njegova ćerka, Janja, je majka jednog od junaka epskih pesama, Banović Sekule, a svi Stevanovi potomci su, kroz njegovo zmajsko poreklo, nasledili i nadljudske karakteristike i sposobnosti. Ova priča takođe predstavlja opštepoznati mitološki motiv o (putujućem) božanstvu koje pristaje da stupi u dobrovoljni odnos sa devojkom iz domaćinstva koje mu je ukazalo gostoprimstvo i na taj način pokloni ljudima svoj plod[52]. Slična mitološka priča, vezana je i za Tezeja, odnosno jednu od legendi vezanih za njegovo rođenje, prema kojoj je njegov otac bio, bog mora, Posejdon.
Narodni umetnik govori i o borbama Visokog Stevana sa Turcima[57][58]. U delima se opisuju njegove strahovite pobede nad njima, ali on ipak ne uspeva da izbori konačnu pobedu nad njima tj. trajno ih protera iz Srbije, ne zbog svoje eventualne nesposobnosti ili manjka vojske, već isključivo zbog upliva više sile tj. sam Bog Svevišnji mu to ne dozvoljava. Njegova nastojanja obično su propraćena sa bacanjem kletve vezane za nemoguće dešavanje koje se ipak desi, što je relativno čest motiv, ne samo u srpskoj, već i u drugim mitologijama[52].
Stefanovi posedi u kraljevini Ugarskoj
[uredi | uredi izvor]
Kralj Žigmund je Stefanu darovao mnogobrojna dobra po Ugarskoj: u Sremu mu je darovao gradove Kupinik (Kupinovo), Zemun, Mitrovicu (Sremska Mitrovica) i Slankamen, a u torontalskoj županiji u Banatu bečejski (Novi Bečej) i bečkerečki (Zrenjanin) spahiluk, a despot je takođe postao i veliki župan torontalske županije (1404. godine).
Dalje, despot Stefan je dobio posede u okolini Debrecina u središnjem delu Ugarske. Posed se sastojao od samog grada Debrecina, trgovišta Besermenj i 34 sela u okolini ta dva mesta u biharskoj i susednoj sabolčkoj županiji; a u istočnoj Ugarskoj, u satmarskoj županiji, koje je obuhvatalo je manje naselja, svega 15 sela i pustih selišta, ali je zato imao važne trgovačke i rudarske gradove Satmar, Nemci, Nađbanju (Rivulus Dominarum) i Felšebanju (Medius Mons). Despotu je bilo povereno i upravljanje satmarske županije.
Zanimljivosti i popularna kultura
[uredi | uredi izvor]
Njegov lik se pojavljuje u filmu Boj na Kosovu, iz 1989. godine i u filmu Put ružama posut, iz 2013. godine.
Stefan Lazarević ima čak dve ulice u Beogradu: Bulevar despota Stefana i Visokog Stevana.
Po njemu su nazvane OŠ „Despot Stefan Lazarević” Babušnica, OŠ „Despot Stefan Lazarević” Beograd i Orden Svetog despota Stefana Lazarevića.
Vidi još
[uredi | uredi izvor]Napomene
[uredi | uredi izvor]- ^ Procenjuje se da je despot Stefan Lazarević bio visok 178 ±4 centimetara,[1].
- ^ a b Datiranje nastanka samog teksta Zakonika i dalje je sporno u istorijskoj nauci.
- ^ Njega (Vuka Brankovića) su i Dubrovčani i Mlečani primali kao glavnog među srpskom gospodom.[5]
- ^ Posle smrti despota Jovana Olivera, njegove posede su podelili Mrnjavčevići i Dejanovići, iako je imao šestoricu maloletnih sinova. Knez Vojislav Vojinović je posle smrti svog brata, župana Altomana, njegovom jedanaestogodišnjem sinu Nikoli, oduzeo gotovo sve posede, a kasnije je sam Nikola, posle njegove smrti, potisnuo njegovu udovicu i dvojicu maloletnih sinova.
- ^ Taj datum nosi pismo Dubrovčana u kome se pominje da se Milica tj. monahinja Evgenija, vratila iz svoje misije.
- ^ Taj datum nosi pismo Dubrovčana u kome se pominje da se knez Stefan vratio iz svoje posete Bajazitu.
- ^ Iznad titule despota, u vizantijskoj hijerarhiji nalazila se samo titula cara, odnosno cara savladara.
- ^ Otac cezara Uglješe Vlatkovića, bio je sevastokrator Vlatko Paskačić, gospodar Slavišta, Vranja, Inogošta i Preševa. On je bio sin kneza Paskača, a njihova porodična zadužbina je manastir Psača (nedaleko od Krive Palanke u današnjoj Severnoj Makedoniji) u kome se nalazi i ktitorska kompozicija, na kojoj je možda naslikan i Uglješa, kao vrlo mlad.
- ^ Žigmundovo pravo na presto je osporavao deo plemstva, koji ga je čak u aprilu 1401. zarobio u Budimu. On se krajem 1401. oslobodio i povukao u Češku, u kojoj je proveo narednu godinu.
- ^ Posle smrti kralja Dragutina 1316, Mačvu i Beograd je zaposeo njegov brat, kralj Milutin. To je bio povod za rat sa ugarskim kraljem Karlom Robertom, koji je smatrao da oni pripadaju njemu, pošto ih je njegov neposredni prethodnik Vladislav IV, dao svom zetu Dragutinu. On je posle tri godine uspeo da potisne Milutina iz Mačve i Beograda, ali su kasnije i Stefan Dušan i knez Lazar pokušavali da zauzmu i zadrže te predele.
- ^ Đurađ II je 1396. Mlečanima ustupio oblast oko Skadra, za naknadu od 1000 dukata godišnje i vojnu pomoć, u slučaju osmanskog napada na njegove zemlje.
- ^ Prema odredbama ugovora, Balša je trebalo da preda Mlečanima Ulcinj i Bar, dok je trebalo da oni njemu vrate obalu od Luštice do granica Marije Ratačke, sa Budvom, Paštrovićima i solanama.
- ^ „U despotovom dvorcu u Beogradu otkrivene su predstave tog simbola (zmaja) na pećnjacima koji su bili izrađeni po uzoru na one u kraljevskoj palati u Budimu”.[5]
- ^ „A Musa, saznavši da Vuk hoće da beži ka Sulejmanu, tražio je da ga zakolje pri jahanju i reče Stefanu: Vrati se, i uzmi sve (zemlje) bratove, pošto sam od njega uzeo pismo i neverstvu i stoga će umreti. A despot mu reče: Ako sam ja neveran, onda je i on. I postade jamac za svoga brata”.[18]
- ^ Razlog ovom potvrđivanju despotske titule odnosno njenom ponovnom davanju leži u tome da se prema vizantijskom shvatanju vladarske hijerarhije, na njenom vrhu nalazi sam car tj. Manojlo, dok se njegov bratanac Jovan (koji je Stefanu 1402. u Carigradu dodelio titulu despota), kao regent koji je u Manojlovom odsustvu upravljao Carstvom nalazi, u hijerarhijskom smislu, ispod njega, zbog čega je potrebno/neophodno da Manojlo, kao car, potvrdi njegovu odluku.
- ^ Musini razlozi za ubistvo Đurđa Brankovića nisu poznati. Moguće je da je saznao za njegove pregovore sa Stefanom Lazarevićem, ali nije isključeno da je nepoverenje u njega bio dovoljan povod za ubistvo, pošto je samo godinu dana ranije Đurađ radije izabrao da se bori protiv Muse, nego da pređe na njegovu stranu i spase život rođenom bratu Lazaru. Pored toga, Musa je bio poznat da je „velikim nasiljem nametao svoju samovolju”,[5] dok ga vizantijski savremenici prikazuju kao „čoveka ozloglašenog po okrutnosti”.[11] Musa je prvo pokušao da otrovanom hranom ubije Đurđa, ali mu to nije uspelo, jer je on uspeo da popije protivotrov, tako da se samo razboleo od takve hrane. Posle toga je odlučio da ga pred sam napad na grad likvidira.
- ^ Đurđa je neko iz Musine blizine izvestio o planu da se on i njegovi ljudi pobiju. On je zbog toga uspostavio kontakt sa opsađenima i dogovorio se da mu otvore kapije i omoguće da se skloni u grad. Posle toga je organizovao svoje snage u borbeni poredak, a Musu je obavestio da on i njegove snage kreću u napad na grad. Zahvaljujući tom izgovoru, oni su izašli iz Musinog logora i uputili se ka Selimvriji pretvarajući se da napadaju grad, ali su umesto juriša na gradske bedeme, ušli u njega kroz kapije koje su im otvorili opsađeni.
- ^ Njegov otpor je zadivio savremenike, a smatra se da je po njemu stvoren lik vojvode Prijezde, koji je opevan u srpskoj epskoj narodnoj pesmi „Smrt vojvode Prijezde”.
- ^ Stefan se nije uključio u Prvi skadarski rat, koji je njegov sestrić Balša III vodio protiv Mlečana od 1405. do kraja 1412. godine.
- ^ Tokom proleća 1413. godine, Hrvoje Vukčić je napao posede Sandalja Hranića, koji se tada sa svojom vojskom nalazio u Srbiji, kao saveznik despota Stefana. Ovo je izazvalo oštru reakciju protiv njega i on je suzbijen na svim frontovima. Odbijanje njegovih protivnika da sa njim sklope mir, naveo ga je da se okrene Osmanlijama, od kojih je u maju 1414. godine dobio vojnu pomoć. Njihove snage su u nekoliko naleta suzbile njegove protivnike i doprle čak do Zagreba, a sa sobom su odnele bogat plen.[5]
Bogati plen koji su napadači nagrabili i jedna opšta nesigurnost u zemlji samo su vidljivi znaci važnijih promena koje su se odigravale. Od leta 1414. godine pritisak Osmanlija se ustaljuje u Bosni, odakle se više ne povlače. Rasporedili su male vojne posade u zemlji i time čvrsto kročili na novo tle. Prolazni događaji ostavili su trajne posledice.
- ^ Stefan Lazarević je u tom trenutku bio u dvojnom vazalnom odnosu tj. uživao je podršku i ugarskog kralja i osmanskog sultana. Pored toga, nije bio uključen u neki ratni sukob, unutrašnje prilike u Srbiji su bile stabilne, a pod svojom direktnom komandom je imao značajne vojne snage. Sa druge strane, vlastela i kralj Bosne su bili zaokupljeni unutrašnjim međusobnim sukobima, a nisu mogli ni da računaju na pomoć Osmanlije, koje su predstavljale najznačajniju vojnu silu u tadašnjoj Bosni.
- ^ Pitanje oko toga da li je neko iz Srpske despotovine učestvovao na saboru je i dalje nerazjašnjeno, jer postoje suprotna tumačenja navoda njegovog biografa.
- ^ U braku sa Boljom Zakarijom, ćerkom Koje Zakarija, Balša je imao dve ćerke: Jelenu (udatu za Stefana Vukčića Kosaču) i Teodoru (Doroteju, udatu za Petra Vojsalića), dok im je jedini sin umro kao novorođenče 1415. godine.
- ^ Sandalj Hranić je bio oženjen Jelenom, majkom Balše III i sestrom despota Stefana. On je tražio od Mlečana da mu predaju Gornju Zetu, Budvu i Bar, što su oni odbili.
- ^ Mlečani su pristali da Stefanu priznaju osvajanja i Skadarski danak od 1.000 dukata godišnje, dok je Vitko pristao na to da im se prizna pravo na Skadar. Problem je nastao oko kontrole neposredne okoline gradova koje su držali Mlečani, jer su obe strane to tražile za sebe.
- ^ „U leto 1423. godine u Veneciji se znalo za sporazum u Beogradu i veze srpskog despota sa novim gospodarem Turske”.[5]
- ^ Osmanske snage su tokom 1424. upale u Vlašku i ugarskog štićenika vojvodu Dana II su zamenile svojim štićenikom Raduom II. Zbog toga je tamiški župan Filip de Skolaris tokom jeseni dodatno utvrđivao Severin i druge gradove prema Vlaškoj.
- ^ Dubrovačka republika je u avgustu omogućila svojim građanima u Novom Brdu da u Dubrovniku nabave po jedan samostrel i 50 strelica.
- ^ Početkom oktobra 1425. godine Stefan Lazarević je hitno nabavljao oružje i barut u Dubrovniku.
- ^ Stefanov biograf Konstantin Filozof pominje sabor u Srebrenici, pre opisa događaja iz jeseni 1425. godine, zbog čega pojedini istoričari (npr. Miodrag Purković)[19] smeštaju ovaj sabor u doba pre 1425. godine. Sa druge strane, većina istoričara se opredeljuje za 1426. godinu, pošto Konstantin u svom izlaganju ne opisuje uvek dešavanja hronološkim redom.[5]
- ^ Radovi na Beogradskoj tvrđavi se pominju u Stefanovoj povelji koju je izdao svetogorskom manastiru Lavre svetog Atanasija, 17. januara 1427. godine.
- ^ Posle Stefanove smrti, vojvoda Jeremija je od Žigmunda zatražio 12.000 dukata da mu preda grad, jer je tvrdio da je toliko on dao despotu Stefanu za njega. Žigmund je to odbio, a propao je i pokušaj da Đurađ posreduje među njima, jer ga je Jeremija napao na ulaznoj kapiji Grada. On je posle toga predao Golubac Osmanlijama.
- ^ Radi se o povelji koju je Stefan izdao svetogorskom manastiru Lavre svetog Atanasija, 17. januara 1427. godine. U njoj on tri sela koja je priložio manastiru oslobađa svih obaveza, osim vojne i to samo onda kada on lično predvodi vojsku, kao obaveze učešća u radovima na Beogradskoj tvrđavi.
- ^ „Zabeleženo je da su pojedincima odsecane noge i ruke”.[5]
- ^ „… neki su pohapšeni, nekima je oduzeta imovina ili su zlostavljani.“[5]
- ^ Taj naziv,Manasija, se za manastir javlja još 15. veku, a Andra Gavrilović smatra da je to bio nadimak samog despota Stefana.[29]
- ^ Ostaci manastirske crkve su uništeni 1909. godine, a Miloje Vasić ih je datovao u doba Stefana Lazarevića ([1]).
- ^ Jedno pismo Dubrovčanima iz 1425. godine, Stefan je uputio iz Pavlovca.
- ^ Manastir Tresije potiče iz 1309. godine, iz doba kralja Dragutina, kao i Kastaljan, Rudničko Nikolje u Donjoj Šatornji je 1425. godine podigao Stefanov vlastelin Nikola Dorjenović, dok crkva svetog Ilije u Markovačkim Crkvinama potiče sa kraja 19. veka.
- ^ Zna se da je podignut tokom Stefanove vladavine i to posle 1402. godine, pošto se u manastirskoj crkvi nalazi njegov oštećeni portret sa natpisom koji ga naziva despotom.
- ^ Ne zna se sa sigurnošću o kom je patrijarhu reč, ali se smatra da bi to mogao biti Spiridon (1379—1389).
- ^ U doba (1410) kada je Bernar III Ptujski podigao Bogorodičinu crkvu, ova kompozicija je bila postavljena iznad njenog glavnog ulaza, ali je tokom kasnijih vekova premeštena u njenu unutrašnjost, gde se i danas nalazi.
- ^ U izvorima se njihova imena pominju tek nakon njegove smrti, a, uglavnom, su ih nosila po svojim upravnim središtima (Nekudim, Kruševac, Smederevo, Golubac, Petrus, Ostrovica, Borač, Teočak i Tišnica) ili po župi koju obuhvata (Lepenac).
- ^ Kao središta se pominju Bar, Drivast i Podgorica, a kasnije i Medun.
- ^ U njegovo doba, osim prestonog Kruševca, verovatno su podignuti Borač, Koznik, Koprijan, Pirot, Prokuplje, Stalać.
- ^ Crkva, crkveni posedi, dakle i crkvena vlastela i zavisno stanovništvo, bili su u doba Nemanjića oslobođeni svih vojnih obaveza prema državi.[43]
- ^ … u manjim operacijama, po ovlašćenju despota ili kada je ovaj bio sprečen da to čini. [44]
- ^ Neke od mera koje je Stefan uveo, da bi ograničio izuzetno povlašćeni položaj Dubrovčana, bile su:
- ^ Stefan je, između ostalog, stanovnike grada oslobodio plaćanja carina i mostarina.
- ^ Prvu liniju odbrane predstavlja dubok šanac, koji je u Kruševcu bio ispunjen vodom. Drugu liniju čini niski bedem tačnije grudobran, smešten na unutrašnjoj ivici šanca, dok je treću liniju činio visoki bedem ojačan kulama. Slično rešenje, sa dodatnim srednjim bedemom, primenjeno je u delu Carigradskih bedema, poznatih kao Teodosijevi bedemi.
- ^ Prvobitno ih nije bilo ni u Manasiji, ali su dodate prilikom nadziđivanja kula, koje je izvedeno u toku same gradnje.
- ^ U Beogradu je u prvoj fazi bila podignuta samo jedna kula, kao kod današnje Despotove kapije, da bi u drugoj fazi bila dograđena još jedna.
- ^ Smatra se da je, danas uništeni Donžon Stefanovog Beograda, kula Nebojša bila veoma slična, ako ne i istovetna manasijskom Donžonu, Despotovoj kuli.
Reference
[uredi | uredi izvor]- ^ Miladinović-Radmilović 2017, str. 129.
- ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj o p r s t ć u Veselinović & Ljušić 2001.
- ^ a b Spremić, Momčilo (1998). „TREBA LI REHABILITOVATI NAJVEĆEG IZDAJNIKA? VUK NIJE BIO BRANKOVIĆ”. Srpsko Nasledje. Arhivirano iz originala 08. 12. 2021. g. Pristupljeno 12. 12. 2021.
- ^ a b v g Stanojević 1910.
- ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj o p r s t ć u f h c č dž š aa ab av ag ad ađ ae až az ai aj ak al alj am an anj ao ap ar as at ać au af ah ac ač adž aš ba bb bv bg bd bđ be bž bz bi bj bk bl blj bm bn bnj bo bp br bs bt bć bu bf bh bc bč bdž bš va vb vv vg vd vđ ISN II 1982.
- ^ a b v g d đ „Kao mesec posred zvezda”. Politikin Zabavnik. 9. 5. 2008. Pristupljeno 12. 12. 2021.
- ^ a b v g d đ Ivić 1928.
- ^ a b v g d „The Lazarevici - Balkan 17”. w.genealogy.euweb.cz (na jeziku: engleski). 2003. Pristupljeno 12. 12. 2021.
- ^ a b v g „STEFAN LAZAR Hrebljanović - SERBIA”. fmg.ac (na jeziku: engleski). Medieval Lands project. Pristupljeno 12. 12. 2021.
- ^ a b v g Popović 2006.
- ^ a b v g d đ e ž z i j Kazhdan 1991.
- ^ a b v g Nicolle 1999, str. 40, 64.
- ^ a b v g d Ostrogorski 1969.
- ^ Nicolle 1999.
- ^ Šuica, Marko (2000). Nemirno doba srpskog srednjeg veka. Beograd. ISBN 86-355-0452-6.
- ^ Novaković, Stojan (1893). Srbi i Turci XIV i XV veka: istorijske studije o prvim borbama s najezdom turskom pre i posle boja na Kosovu (na jeziku: srpski). Štampano u Državnoj štampariji. Pristupljeno 12. 12. 2021.
- ^ a b v g Deroko 1950.
- ^ a b v g d đ e ž z i j k l Konstantin Filozof 1431.
- ^ Purković 1978.
- ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj Veselinović 1995.
- ^ a b Jovanović, Vojislav (2004). Novo Brdo (na jeziku: srpski). Republički zavod za zaštitu spomenika kulture Beograd. ISBN 978-86-80879-32-1. Pristupljeno 12. 12. 2021.
- ^ Stevanović, Živadin M. (1968). Postanak i razvitak Gornjeg Milanovca (na jeziku: srpski). Izdanje pisca. Pristupljeno 12. 12. 2021.
- ^ Milosavljević, Monika (2011). „Arheologija nad moštima”. Antropologija. 11 (2): 133. Pristupljeno 12. 4. 2017.
- ^ „Fotogrametrijska rekonstrukcija groba despota Stefana Lazarevića”. Pristupljeno 23. 7. 2016.
- ^ a b v Pešić, M (6. 2. 2007). „Vuk ili Stefan”. Politika. Pristupljeno 11. 4. 2010.
- ^ Pešić, M (29. 11. 2006). „Arheološki nalazi pod ključem”. Politika. Pristupljeno 11. 4. 2010.
- ^ Marković, M (13. 11. 2006). „Nauka već dokazala: Koporin”. Večernje Novosti. Pristupljeno 11. 4. 2010.[mrtva veza]
- ^ a b Nikčević, Z (3. 3. 2007). „Genetska analiza rešava srednjovekovnu misteriju”. Glas Javnosti. Arhivirano iz originala 13. 05. 2010. g. Pristupljeno 11. 4. 2010.
- ^ a b v g d đ e ž Marković 1920.
- ^ Deroko 1985.
- ^ „Manastir Pavlovac — Spomenici kulture u Srbiji”. SANU.
(iz knjige Pejić, Svetlana; Milić, Mileta, ur. (1998). „Pavlovac, manastir”. Spomeničko nasleđe Srbije: nepokretna kulturna dobra od izuzetnog i od velikog značaja (na jeziku: srpski). Beograd: Republički zavod za zaštitu spomenika kulture. str. 459. ISBN 8680879126. - ^ „Manastir Vojlovica — Spomenici kulture u Srbiji”. SANU.
- ^ „Manastir Koporin — Spomenici kulture u Srbiji”. SANU.
(iz knjige Pejić, Svetlana; Milić, Mileta, ur. (1998). „Koporin, manastir”. Spomeničko nasleđe Srbije: nepokretna kulturna dobra od izuzetnog i od velikog značaja (na jeziku: srpski). Beograd: Republički zavod za zaštitu spomenika kulture. str. 459. ISBN 8680879126. - ^ „Manastir Blagoveštenje — Spomenici kulture u Srbiji”. SANU.
(iz knjige Pejić, Svetlana; Milić, Mileta, ur. (1998). „Gornjačka klisura, Mitropolija, Blagoveštenje i pećinska isposnica”. Spomeničko nasleđe Srbije: nepokretna kulturna dobra od izuzetnog i od velikog značaja (na jeziku: srpski). Beograd: Republički zavod za zaštitu spomenika kulture. str. 459. ISBN 8680879126. - ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj o p Radojčić 1996.
- ^ a b „Crkva svetog Nikole — Spomenici kulture u Srbiji”. SANU.
(iz knjige Pejić, Svetlana; Milić, Mileta, ur. (1998). „Brezova, crkva svetog Nikole”. Spomeničko nasleđe Srbije: nepokretna kulturna dobra od izuzetnog i od velikog značaja (na jeziku: srpski). Beograd: Republički zavod za zaštitu spomenika kulture. str. 459. ISBN 8680879126. - ^ „Ptujska Gora – Church of the Mantled Virgin Mary the Protector” (na jeziku: engleski jezik). Arhivirano iz originala 4. 3. 2016. g. Pristupljeno 7. 5. 2010.
- ^ Slovo ljubve — preko Vikizvornika.
- ^ a b v g d đ e ž z i j Deretić 2007.
- ^ „Despotovac: Despot Stefan Lazarević”. Arhivirano iz originala 18. 9. 2011. g. Pristupljeno 26. 10. 2010.
- ^ „Politika”, Beograd 2. avgust 1927. godine
- ^ a b v g d đ e ž z i Deretić 2005.
- ^ Veselinović 1995, str. 163.
- ^ Veselinović 1995, str. 197.
- ^ a b v Grupa autora, „Sedam hiljada godina Beograda”, Beograd 1975.
- ^ a b v g d đ Milanović 2004.
- ^ Marković, Gordana; Pejić, Svetlana (2007). Spomeničko nasleđe Srbije: nepokretna kulturna dobra od izuzetnog i velikog značaja (na jeziku: srpski). Republički zavod za zaštitu spomenika kulture. ISBN 978-86-80879-60-4.
- ^ Đidić, Predrag (2008). Tvrđave i ostaci utvrđenih gradova: Kruševac (na jeziku: srpski). Beogradska tvrđava. ISBN 978-86-908427-4-2. Pristupljeno 12. 12. 2021.
- ^ Đidić, Predrag (2008). Tvrđave i ostaci utvrđenih gradova: Stalać (na jeziku: srpski). Beogradska tvrđava. ISBN 978-86-87535-03-9. Pristupljeno 12. 12. 2021.
- ^ Đidić, Predrag (2008). Tvrđave i ostaci utvrđenih gradova: Maglič (na jeziku: srpski). Beogradska tvrđava. ISBN 978-86-908427-9-7. Pristupljeno 12. 12. 2021.
- ^ Petrović, Sreten (2000). Srpska mitologija: Sistem srpske mitologije (na jeziku: srpski). Prosveta. ISBN 978-86-7455-415-9. Pristupljeno 9. 12. 2021.
- ^ a b v g d đ Čajkanović 1994.
- ^ Miloš Obilić zmajski sin — preko Vikizvornika.
- ^ a b Hercegovačka pripovetka o Visokom Stevanu — preko Vikizvornika.
- ^ a b Visoki Stevan i car Bojadin — preko Vikizvornika.
- ^ Vukov Rječnik o Sibinjanin Janku — preko Vikizvornika.
- ^ Vukov Rječnik o Visokom Stefanu — preko Vikizvornika.
- ^ Visoki Stevan i car Bajazit — preko Vikizvornika.
Izvori i literatura
[uredi | uredi izvor]- Izvori
- Konstantin Filozof (1431). Žitije despota Stefana Lazarevića (na jeziku: srpski). Pristupljeno 12. 12. 2021.
- Lazarević, Despot Stefan (1979). Književni radovi. Srpska književna zadruga. str. 241.
- Literatura
- Božić, Ivan (1979). Nemirno Pomorje XV veka. Beograd: Srpska književna zadruga.
- Veselinović, Andrija (1995). Država srpskih despota (1. izd.). Beograd: Vojska.
- Veselinović, Andrija; Ljušić, Radoš (2001). Srpske dinastije (1. izd.). Novi Sad: Platoneum.
- Deretić, Jovan (2005). Kulturna istorija Srba. Beograd. ISBN 978-86-331-2386-0.
- Deretić, Jovan (2007). Istorija srpske književnosti (četvrto izdanje). Beograd. ISBN 978-86-86003-45-4.
- Deroko, Aleksandar (1950). Srednjevekovni gradovi u Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji. Beograd: Prosveta.
- Deroko, Aleksandar (1985). Monumentalna i dekorativna arhitektura u srednjevekovnoj Srbiji (na jeziku: srpski). Turistička Štampa. Pristupljeno 12. 12. 2021.
- Ivić, Aleksa (1928). Rodoslovne tablice srpskih dinastija i vlastele (III dopunjeno izd.). Novi Sad — preko Vikizvornika.
- Marković, Vasilije (1920). Pravoslavno monaštvo i manastiri u srednjovekovnoj Srbiji (I izd.). Sremski Karlovci.
- Miladinović-Radmilović, Nataša (2017). „Ktitorska grobnica despota Stefana”. 600 godina manastira Pavlovac. Mladenovac.
- Milanović, Aleksandar (2004). Kratka istorija srpskog književnog jezika (na jeziku: srpski). Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. ISBN 978-86-17-11104-3. Pristupljeno 9. 12. 2021.
- Mladenović, Aleksandar (2007). Povelje i pisma despota Stefana Lazarevića. Čigoja. str. 368. ISBN 86-7558-450-4.
- Nicolle, David (1999). Nicopolis 1396: The Last Crusade (na jeziku: engleski). Bloomsbury USA. ISBN 978-1-85532-918-8. Pristupljeno 12. 12. 2021.
- Ostrogorski, Georgije (1969). Istorija Vizantije. Beograd: Prosveta.
- Popović, Dušan J. (1957). Srbi u Vojvodini. Knj. 1: Od najstarijih vremena do Karlovačkog mira 1699. Novi Sad: Matica srpska.
- Popović, Marko (2006). Beogradska tvrđava (na jeziku: srpski i engleski) (II dopunjeno izd.). Beograd. ISBN 86-908427-0-5.
- Purković, Miodrag (1978). Knez i despot Stefan Lazerević. SPC. str. 164.
- Radojčić, Nikola (1962). Zakon o rudnicima i despot Stefan Lazarević. SANU/Naučno delo. str. 100.
- Radojčić, Svetozar (1996). Portreti srpskih vladara u srednjem veku. Beograd. ISBN 978-86-80879-07-9.
- Stanojević, Stanoje (1910). „VIII Borba srpskoga naroda s Turcima”. Istorija srpskoga naroda. Beograd — preko Vikizvornika.
- Ferjančić, Božidar (1960). Despoti u Vizantiji i južnoslovenskim zemljama (PDF). Beograd: Naučno delo.
- Fine, John Van Antwerp (1994). The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. University of Michigan Press. ISBN 978-0-472-08260-5.
- Čajkanović, Veselin (1994). Studije iz srpske religije i folklora: 1925—1942. Beograd. ISBN 978-86-379-0281-2.
- autora, Grupa (1982). Istorija srpskog naroda II. Beograd.
- Kazhdan, Alexander, ur. (1991). The Oxford Dictionary of Byzantium. Oxford and New York: Oxford University Press. ISBN 0-19-504652-8.
Spoljašnje veze
[uredi | uredi izvor]- „Despot Stefan Lazarević” Arhivirano na sajtu Wayback Machine (2. jul 2010) (balkanmagazin.net)
- „Sv. despot Stevan Visoki”
- Istorijska biblioteka: Sporazum u Tati
- Istorijska biblioteka: Konstantin Filozof o bici kod Nikopolja
- „Nevesta stiže galijom” (Večernje novosti, 3. februar 2011)
- Doba srpskog viteštva — redovnici zmajevog odličja, Politikin zabavnik, Marko Aleksić, br. 3003, 2009.
- Bitka kod Angore — juriš srpske konjice, Politikin zabavnik, Duško Lopandić, br. 3101, 2011.
- Srpska princeza turska sultanija — Lazareva miljenica, Bajazitova suđenica, Politikin zabavnik, Jelena Nedeljković, br. 3244, 2014.
| Vladari |
|  | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Žene vladara |
| |||||
| Drugi članovi |
| |||||
| Međunarodne | |
|---|---|
| Državne | |
| Ljudi | |
| Ostale | |
